تفسیر:المیزان جلد۹ بخش۱۰: تفاوت میان نسخه‌ها

و در الدر المنثور است كه ابن اسحاق و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و بيهقى در كتاب دلائل همگى از طريق او (محمد بن اسحاق) روايت كرده اند كه گفت: زهرى و محمد بن يحيى بن حيان و عاصم بن عمر بن قتاده و حصين بن عبد الرحمان بن عمر، برايم نقل كردند كه بعد از آنكه قريش در روز بدر شكست خورد، و فراری هاى آنها به مكه برگشتند، و از آن طرف ابوسفيان هم با مال التجاره اش به مكه برگشت عبد الله بن ربيعه و عكرمه بن ابى جهل و صفوان بن اميه به اتفاق عده اى از مردان قريش به سر وقت يك يك افرادى كه مال التجاره داشتند رفته و گفتند:  

اى گروه قريش! محمد شما را بى كس كرد و نيكان شما را بكشت ، بيائيد و با اين اموال ما را عليه او يارى كنيد باشد كه ما از او تلافى نموده و انتقام بگيريم، صاحبان اموال نيز پذيرفتند، و به گفته ابن عباس آيه «ان الذين كفروا ينفقون اموالهم ليصدوا عن سبيل الله... و الذين كفروا الى جهنم يحشرون» در اين باره نازل شد.

و نيز مى نويسد: ابن مردويه از ابن عباس (رضى الله عنه) روايت كرده كه در ذيل آيه «ان الذين كفروا ينفقون اموالهم ليصدوا عن سبيل الله» گفته است: اين آيه درباره ابو سفيان بن حرب نازل شد.

و نيز از ابن سعد، عبد بن حميد، ابن جرير، ابن ابى حاتم ، ابوالشيخ و ابن عساكر از سعيد بن جبير نقل كرده كه در ذيل آيه «ان الذين كفروا ينفقون اموالهم ليصدوا عن سبيل الله» گفته است: اين آيه درباره ابى سفيان بن حرب نازل شده كه در جنگ احد غير از لشكريانى كه از عرب فراهم كرده بود دو هزار نفر از قبايل متفرقه بنى كنانه را هم اجير كرد تا با آنان با رسول خدا (صلى الله عليه و آله) بجنگد، لذا خداوند اين آيه را در حقش نازل كرد، و اين قبايل متفرقه همانهايند كه كعب بن مالك در باره شان ابيات زير را سروده:

مؤ لف: اين روايت را عياشى در تفسير خود از زراره از آن جناب نقل كرده، و در معناى آن روايتى است كه كافى به سند خود از محمد بن مسلم از ابى جعفر (عليه السلام) نقل كرده و نيز نظير آن را عياشى از عبد الاعلى حلبى از ابى جعفر (عليه السلام) در ضمن روايت طولانى نقل نموده است.

كلمه «عدوه» - به ضم عين، و گاهى به كسر آن - به معناى طرف بلند بيابان است، و «دنيا» مؤنث «أدنى» است، همچنان كه «قصوى» كه گاهى آن را «قصيا» هم مى گويند مؤنث «اقصى» است؛ و منظور از «ركب» بطورى كه گفته شده آن قافله مال التجاره اى بود كه ابوسفيان سرپرستی اش را بر عهده داشته است.

سياق جملات قبل از جمله «و لو تواعدتم لاختلفتم فى الميعاد» كه مساله برخورد دو لشكر و خصوصيات آن را مى رساند، و اين كه قافله پائين تر از مسلمين بودند، و اينكه خداوند به قدرتش كه هر چيزى را مقهور كرده حق و باطل را از هم جدا كرده و حق را تاييد و باطل را مغلوب ساخت.  

و همچنين اين كه فرمود: «و لكن ليقضى الله امرا كان مفعولا» همه شواهدى هستند بر اين كه منظور از جمله مورد بحث هم كه فرمود: «و لو تواعدتم لاختلفتم فى الميعاد» بيان همين است كه برخورد به اين صورت جز مشيت خاصه خداى سبحان نبوده. چون مشركين با اين كه داراى عده و عده بودند در قسمت بلندى بيابان در جايى كه آب در دسترسشان و زمين زير پايشان سفت و محكم بود فرود آمدند و مؤمنين با كمى عدد و ضعف نيرويشان در قسمت پائين بيابان در زمينى ريگزار و بى آب اردوگاه داير كرده بودند و به قافله ابوسفيان هم نتوانستند دست پيدا كنند و او قافله را از يك نقطه ساحلى پائين اردوگاه مؤمنين پيش مى راند، و مؤمنين در شرايطى قرار گرفته بودند كه از نظر نداشتن پايگاه چاره اى جز جنگيدن نداشتند، و برخورد مؤمنين در چنين شرايط و پيروزيشان بر مشركين را نمى توان امرى عادى دانست، و جز مشيت خاص الهى و قدرت نمائيش بر نصرت و تاييد مؤ منين چيز ديگر نمى تواند باشد.

جمله «و ان الله لسميع عليم» نيز تعليل است ، و عطف است بر جمله «ليهلك من هلك عن بينه...» و معنايش اين است كه: «و اگر خدا اين قضا را راند و كرد آنچه را كرد براى اين بود كه او شنوا است و دعاى شما را مى شنود، دانا است و آنچه در دلهاى شما هست مى داند». و در اين بيان اشاره است به آنچه كه در صدر آيات راجع به اين داستان ذكر كرده و فرموده بود: «اذ تستغيثون ربكم فاستجاب لكم...».  

و معناى آيه اين است كه روز فرقان آن روزى بود كه شما در قسمت پائين وادى اردو داير كرده بوديد و كفار در قسمت بالاى آن اطراق كرده بودند و پياده شدن شما در پائين و كفار در بالا با هم جور درآمد بطورى كه اگر مى خواستيد قبلا با كفار قرار داد كنيد كه شما اينجا و آنان آنجا را لشكرگاه كنند قطعا اختلافتان مى شد، و هرگز موفق نمى شديد كه به اين نحو جبهه سازى كنيد.  

معناى اين آيه روشن است ، و ميان آن و آيه «''' قد كان لكم آيه فى فئتين التقتا فئه تقاتل فى سبيل الله و اخرى كافره يرونهم مثليهم راى العين و الله يويد بنصره من يشاء '''» بنابر اينكه اشاره باشد به واقعه بدر هيچ منافاتى وجود ندارد. براى اينكه اندك نشان دادنى كه در آيه مورد بحث است مقيد شده به جمله «''' اذ التقيتم '''» و با همين قيد تنافى برداشته شده.  

گويا خداى سبحان مؤ منين را در اولين برخورد به نظر مشركين اندك نشان داده ، تا مغرور شده و ايشان را غير قابل اعتناء تلقى كنند و همين معنا ايشان را بر پياده شدن و جنگيدن دلير كند، ولى وقتى دست به كار جنگ شده و در هم آميختند خداوند همان مؤ منين را كه تا آن موقع به نظرشان اندك مى آمد در نظرهايشان بسيار و دو برابر وانمود، و همين معنا باعث شد كه عزيمت هايشان سست گشته و دل از دست داده و در نتيجه شكست خوردند.

پس آيه مورد بحث ناظر به اول داستان است ، و آيه آل عمران ناظر به بعد از انتقال و اختلاط است «''' ليقضى الله امرا كان مفعولا و الى الله ترجع الامور '''» اين جمله متعلق است به جمله «''' يريكموهم '''» و آن را تعليل مى كند.

راغب در مفردات مى گويد: ثبات - به فتح ثاء - ضد زوال است . و بنا به گفته او در مورد آيه شريفه به معناى ضد فرار از دشمن است ، و اين كلمه به حسب معنايش اعم از كلمه صبرى است كه در جمله «''' و اصبروا ان الله مع الصابرين '''» به آن امر فرموده ، چون صبر يك نحوه ثبات خاصى است ، و آن عبارت است از ثبات در مقابل مكروه هم به قلب ، بدين صورت كه دچار ضعف نگردد و جزع و فزع نكند، و هم به بدن ، به اينكه كسالت و سهل انگارى ننموده ، و از جا در نرود، و در مواردى كه عجله پسنديده نيست شتاب نكند.

كلمه «''' ريح '''» بطورى كه گفته شده به معناى عزت و دولت است ، راغب نيز گفته است كه : كلمه «''' ريح '''» در آيه بطور استعاره به معناى غلبه است ، و وجه اين استعاره و تشبيه اين است كه باد به هر چه بوزد آن را به حركت درآورده و از جاى مى كند و با خود مى برد، غلبه بر دشمن هم همين خاصيت را دارد.

راغب در باره كلمه «''' بطر '''» گفته : اين كلمه به معناى غفلت و سبك مغزى است كه در اثر سوء استفاده از نعمت و قيام ننمودن به حق آن و مصرف كردن آن در غير مورد به آدمى دست مى دهد، خداى تعالى در يكجا فرموده : «''' بطرا و رئاء الناس '''» و در جاى ديگر فرموده : «''' بطرت معيشتها '''» يعنى اهل ده در معيشت شان بطر به خرج دادند و در نتيجه از كار باز مانده و به رنج افتادند، و بطر همان طرب است و طرب خفت و سبكيى است ناشى از فرح . و گاهى اين كلمه در شدت حزن و اندوه استعمال مى شود، و كلمه «''' بيطره '''» به معناى دامپزشكى است . و كلمه رئاء به معناى اين است كه آدمى خود را به غير آنچه كه هست نشان دهد.

جمله «''' فاثبتوا '''» امر مطلق ايستادگى در برابر دشمن و فرار نكردن است ، و بنابراين امر به صبر در جمله «''' و اصبروا '''» همانطورى كه در سابق اشاره كرديم تكرار آن امر نيست .

ذكر خدا در جمله «''' و اذكروا الله كثيرا '''» به معناى ياد خدا در دل و در زبان است ، چون اين هر دو قسم ، ذكر است و معلوم است كه آن چيزى كه مقاصد آدمى را از يكديگر مشخص و جدا مى كند آن حالات درونى و قلبى انسان است ، حال چه اينكه لفظ هم با آن حالت مطابق باشد، مثل كلمه «''' ياغنى '''» از فقيرى كه از فقر خود به خدا پناهنده مى شود، و يا كلمه «''' ياشافى '''» از مريضى كه از مرض خود به خدا پناه مى برد، و يا مطابق نباشد، مثل اينكه همان فقير و مريض بجاى آن دو كلمه بگويند «''' اى خدا '''» چون همين «''' اى خدا '''» از فقير به معناى «''' اى بى نياز '''» و از مريض به معناى «''' اى شفادهنده '''» است ، چون مقتضاى حال و آن احتياجى كه اين دو را به استغاثه وادار كرده شاهد اين است كه مقصودشان از «''' اى خدا '''» جز اين نيست ، و اين خيلى روشن است .