تفسیر:المیزان جلد۱۲ بخش۳۴: تفاوت میان نسخه‌ها

آرى از اوصاف مرد دومى وصفى را ذكر كرد كه آخرين درجه كمال است كه يك فرد غير ابكم ممكن است به آن درجه برسد، هم خود را بدان بيارايد و هم ديگران را از آن برخوردار كند، و آن عبارت است از عدالت كه معنايش التزام حد وسط و از آن منحرف نشدن است ، زيرا كسى حقيقتا امر به عدل مى كند و مى تواند بكند كه خودش عادل بوده باشد و صلاح و سداد در دلش جاى گرفته باشد، آنگاه از دلش به ظاهر بدن و اعمال بدنيش سرايت نموده گفتار و كردارش بر ميزان عدل استوار شود، بعد از آنكه خود در دل و در عمل عادل شد دوست بدارد كه ديگران را هم از اين خصلت برخوردار نمايد آنان را امر به عدل كند. و از آنچه گفته شد به دست آمد كه مقصود از عدالت ، آنطور كه عرف از آن مى فهمد يعنى عدالت ، در رعيت و زيردست نيست ، بلكه مقصود مطلق اجتناب از افراط و تفريط است ، هر چند در اعمال شخصى .

خداى سبحان سپس شخص دوم فرضى را چنين توصيف نموده كه : «'''و هو على صراط مستقيم : و او همواره بر صراط مستقيم است '''» و «'''صراط مستقيم '''» راه روشنى است كه رهرو خود را به سوى هدفش ‍ هدايت مى كند بدون اينكه دچار انحراف و اعوجاجش سازد، و انسانى كه در مسير زندگيش بر صراط مستقيم باشد در اعمالش بر طبق فطرت انسانى مشى مى كند بدون اينكه يك عملش با عمل ديگرش مناقض ‍ باشد و يا از چيزى كه خود، آن را حق مى داند تخلف بورزد.

و كوتاه سخن اينكه : چنين انسانى نه تخلفى در عمل دارد و نه اختلافى .

و توصيف اين شخص بعد از «'''يامر بالعدل '''» به اينكه بر صراط مستقيم است اين معنا را افاده مى كند كه :

اولا: مقصود از امر به عدل اين نيست كه مردم را بدان امر كند و خودش را فراموش نمايد، بلكه خودش قبل از امر به مردم در احوال و اعمالش ‍ مستقيم است ، و جز عدالت از او چيزى بروز نمى كند.

و ثانيا: امر به عدلش بدعت خودش و بدون اصل و اساسى نيست ، بلكه خودش بر اصل و اساسى سير مى كند كه دوست دارد مردم را نيز به پيروى از آن اصل وادار نمايد، آرى مردم را دعوت مى كند تا از انحراف به چپ و راست و افراط و تفريط از آن اصل اجتناب كنند.

و اما سؤ ال از اينكه : «'''آيا او و كسى كه امر به عدل مى كند برابر است ...؟'''» سؤ الى است كه جز نفى ، جواب ندارد، چون هيچ كس شك ندارد در اينكه شخص دوم برتر از شخص اول است .

و با همين بيان ثابت مى شود كه آنچه كه غير خدا ولى خود و معبود خود گرفته اند قدرت و توانايى راهنمايى خويش را ندارند، تا چه رسد به اينكه غير خود را هدايت كنند، و خداى تعالى كه خود بر صراط مستقيم است و خلق خود را هم از راه ارسال رسل و تشريع شرايع به آن راه هدايت مى كند با اين اصنام و اوثان كه سنگ و چوبى بيش نيستند برابر نيست .

از اينجا معلوم مى شود كه مثالى كه در آيه زده شده از نظر معنا نظير آيه «'''افمن يهدى الى الحق احق ان يتبع ام من لا يهدى الا ان يهدى فما لكم كيف تحكمون '''» مى باشد.

پس خداى سبحان در صفات و افعالش بر صراط مستقيم است ، و از استقامت صراط او يكى اين است كه براى موجوداتى كه خلق كرده غايتى معلوم كند كه بسوى آن غايت متوجه گردند، و خلقتش باطل و عبث نباشد، همچنانكه خودش فرمود: «'''و ما خلقنا السماء و الارض و ما بينهما باطلا'''» و نيز هر يك را به سوى غايت و هدفش راهنمايى كند، همان هدفى كه مخصوص او است و به آن منظور خلقش كرده همچنانكه خودش فرمود: «'''الذى اعطى كل شى ء خلقه ثم هدى '''» پس ‍ انسان را هم بسوى راهى ميانه و وسط هدايت نموده است ، همان راهى كه در باره اش فرمود: «'''و على الله قصد السبيل '''» و نيز فرموده : «'''انا هديناه السبيل '''».

اين اصل حجت و دليل بر نبوت و تشريع بود كه مفصل آن در ابحاث نبوت در جلد دوم و در قصص حضرت نوح در جلد دهم اين كتاب گذشت .

پس حاصل كلام اين شد كه غرض از مثلى كه در آيه زده شده اقامه حجت بر توحيد و اشاره به مساله نبوت و تشريع است .

چند وجه ديگر در تفسير آيه : «'''و ضرب الله مثلا رجلين ...'''» گفته شده است