تفسیر:المیزان جلد۱۲ بخش۹: تفاوت میان نسخه‌ها

اشكال ديگرى كه مفسران بر كلام ابراهيم كرده و در مقام پاسخ از آن بر آمده اند، اين است كه چرا در جمله: «و من عصانى فانك غفور رحيم»، طلب مغفرت براى مشركان كرده است، با اين كه مغفرت خدا شامل مشرك نمى شود، زيرا خود خداى تعالى فرموده: «ان الله لا يغفر ان يشرك به: خدا اين گناه را كه به وى شرك بورزند، نمى آمرزد».

يكى ديگر گفته: مراد از مغفرت و رحمت، مغفرت و رحمت بعد از توبه مشرك است، و قيد توبه در كلام حذف شده. ديگرى گفته است: مقصود آن جناب اين بوده كه هر كه مرا عصيان كند و بر شرك خود استوار بماند، تو به خاطر اين كه غفور و رحيمى، مى توانى او را از شرك به سوى توحيد بكشانى، و مشمول مغفرت و رحمت خود كنى.

بعضى ديگر گفته اند: معناى آن همان چيزی است كه از ظاهرش استفاده مى شود و حاجت به هيچ توجيهى ندارد و اشكالى هم وارد نيست، زيرا آن روز ابراهيم (عليه السلام) نمى دانسته كه خدا شرك را نمى آمرزد، و ندانستن اين حكم، نقص نيست. زيرا آمرزيدن شرك، جزء محال هاى عقلى نيست كه هر كسى آن را درك كند، و عقل هيچ امتناعى نمى بيند در اين كه خداوند شرك را هم بيامرزد.  

تنها دليلى كه در مسأله هست، دليل نقلى است كه ممكن است آن روز به گوش ابراهيم (عليه السلام) نخورده باشد و كسى هم سند نداده كه انبيا بايد در يك روز و بلكه در يك آن، تمامى ادله نقلى را ياد بگيرند.

اما اولى، براى اين كه اين ادعا - كه شرك در شرايع قبل از اسلام جائز المغفرت بوده - ادعایى است بدون دليل، بلكه دليل بر خلاف آن هست. زيرا قرآن حكايت مى كند كه خداى تعالى خطاب كرده به آدم، كه شريعتش اولين شريعت است، و به او فرمود: «و الذين كفروا و كذبوا باياتنا اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون».  

و از مسيح (عليه السلام) كه شريعتش آخرين شريعت سابق بر اسلام است، حكايت مى كند كه گفت: «انه من يشرك بالله فقد حرّم الله عليه الجنة و ماويه النار و ما للظالمين من انصار».

آرى، دقت در آيات مربوط به قيامت و بهشت و جهنم و همچنين آيات شفاعت و آياتى كه كلمات انبياء را در دعوت هاى خود حكايت مى كند، جاى هيچ ترديدى باقى نمى گذارد كه در همه شرايع اين معنا گوشزد بشر شده كه براى مشرك هيچ راه نجاتى نيست، مگر توبه قبل از مرگ.

اما دومى، براى اين كه مقيد كردن مغفرت و رحمت به صورت توبه مشرك، تقيدى است بى دليل. علاوه بر اين كه مشرك توبه كار، جزو «فمن تبعنى» است، نه جزو و «من عصانى»، چون توبه از شرك متابعت ابراهيم است، و اگر مقصود از «من عصانى» چنين افرادى بودند، ديگر معادله معنا نداشت، و يك طرفى مى شد.

و اما سوم و چهارم، براى اين كه ظاهر آيه بر خلاف آن دو است، چون ظاهر آن اين است كه خداوند مشرك را در حين عصيان بيامرزد و رحم كند، نه بعد از آن كه توبه كرد و به اطاعت گراييد. علاوه، ظاهر آمرزش ‍ گناه، برداشتن آثار سوء آن است، حال يا در دنيا و يا مطلقا. و اما برداشتن عقاب دنيوى و تأخير آن به آخرت، آمرزش نيست، اگر هم باشد معنايى است دور از فهم عرف.

و اما پنجم - كه از همه وجوه ديگر بعيدتر است - براى اين كه از مثل ابراهيم خليل (عليه السلام) آن هم در اواخر عمرش كه گفتيم اين دعا را در آن موقع كرده است، بسيار بعيد است كه يكى از واضحات معارف دينى را ندانسته باشد، و به قول شما به گوشش نخورده باشد، و از در جهل و نادانى اين درخواست را براى مشركان بكند، آن هم بدون اين كه قبلا از خداى تعالى اجازه اى بگيرد.  

چون اگر اجازه گرفته بود خداوند حكم مسأله را برايش بيان مى كرد، و مى فرمود كه چنين چيزى ممكن نيست، و از قرآن كريم هم بعيد است كه چنين جهل و كلام بيهوده اى را از كسى نقل بكند و آن را رد ننمايد و حقيقت مطلب را بيان نفرمايد، با اين كه مى بينيم وقتى طلب مغفرت ابراهيم جهت پدرش را حكايت مى كند، بلافاصله براى برائت ساحت مقدس او مى فرمايد: «و ما كان استغفار ابراهيم لابيه الا عن موعدة وعدها اياه فلما تبين له انه عدو لله تبرأ منه».

و اما ششم كه معصيت را به پايين تر از شرك تقييد مى كرد، هيچ دليلى بر اين تقييد ندارد، مگر آن كه بخواهد حرف ما را بگويد.

اين بود خلاصه آن وجوهى كه مفسران در ذيل اين دو آيه مورد بحث ذكر كرده اند، و همه اشتباهات ايشان ناشى از اين جهت است كه در تحقيق معناى در خواست مصونيت از شرك و نيز متفرع نمودن جمله «فمن تبعنى...»، بر آن اهمال ورزيده اند.

«'''رَّبَّنَا إِنى أَسكَنت مِن ذُرِّيَّتى بِوَادٍ غَيرِ ذِى زَرْعٍ عِندَ بَيْتِك الْمُحَرَّمِ ...'''»:

كلمه «من ذريتى»، جانشين مفعول «اسكنت» است، و «مِن» در آن، تبعيض را مى رساند. و منظور ابراهيم (عليه السلام) از ذريه اش، ‍همان اسماعيل و فرزندانى است كه از وى پديد مى آيند، نه اسماعيل به تنهايى. براى اين كه دنبالش گفته است: «ربنا ليقيموا الصلوة: پروردگارا! تا نماز به پاى دارند»، و اگر اسماعيل به تنهايى مقصود بود، نمى بايست لفظ جمع به كار برد.

و مقصود از «غير ذى زرع»، «غير ذى مزروع» است، آن طور تعبير كرد تا تأكيد را برساند، و در نداشتن روييدنى مبالغه نمايد، چون جمله مذكور به طورى كه گفته اند، علاوه بر دلالت بر نبودن زراعت اين معنا را هم مى رساند كه زمين غير ذى زرع اصلا شايستگى زراعت را ندارد،

مثلا شوره زار و يا ريگزار است، و آن موادى كه روييدنى ها در روييدن احتياج دارند، را ندارد. به خلاف آن تعبير ديگر كه فقط نبودن زرع را مى رساند، و اين نكته در جمله «قرآنا عربيا غير ذى عوج: قرآنى عربى غير معوج» نيز هست.

و اگر خانه را به خدا نسبت داده، از اين باب است كه خانه مزبور براى منظورى ساخته شده كه جز براى خدا صلاحيت ندارد، و آن عبادت است. و مقصود از«محرم» بودن آن، همان حرمتى است كه خداوند براى خانه تشريع نموده. و ظرف مكان «عند بيتك المُحرّم»، متعلق به جمله «اسكنت» است.