تفسیر:المیزان جلد۱۰ بخش۳۴: تفاوت میان نسخه‌ها

فرمود: «'''فان العزة لله جميعا'''» و درباره اينكه به جز خداى تعالى هيچ دوست و صاحب اختيار و شفيعى نيست فرموده : «'''ما لكم من دونه من ولى و لا شفيع '''» و آيات ديگرى در اين معانى است .

بنابراين ، نزد غير خداى تعالى چيزى كه ما را وادار به خضوع كند وجود ندارد، پس هيچ مجوزى نيست كه خضوع ما را در برابر كسى غير خدا جايز كند مگر آنكه خضوع در برابر غير خدا برگشتش به خضوع در برابر خداى تعالى باشد و دستور به احترام غير خدا و تعظيمش از ناحيه خود خداى تعالى صادر شده باشد مانند دستور به احترام رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) و پيروى بدون چون و چراى آن جناب ، كه آيه شريفه زير درباره آن فرموده : «'''الذين يتبعون الرسول النبى الامى ... فالذين امنوا به و عزروه و نصروه و اتبعوا النور الذى انزل معه اولئك هم المفلحون '''» و نيز مانند دستور به اطاعت اولياء اللّه كه آيه زير درباره آن فرموده : «'''انما وليكم اللّه و رسوله و الذين امنوا... و هم راكعون '''» و نيز فرموده : «'''و المومنون و المومنات بعضهم اولياء بعض يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر'''» و نيز مانند دستور به احترام شعائر خدا كه آيه زير بيانگر آن است : «'''و من يعظم شعائر اللّه فانها من تقوى القلوب '''» پس در اسلام هيچ خضوعى براى احدى غير خداى تعالى وجود ندارد مگر آن خضوعى كه برگشتش به اطاعت دستور الهى و خضوع در برابر او باشد.

===وثنيت از كجا سرچشمه گرفته و به چه صورت آغاز شد؟ ===

۳ - وثنيّت از كجا سرچشمه گرفت و به چه صورت آغاز شد؟: در فصل گذشته روشن شد كه انسان در تجسم دادن به امور معنوى و تصور و قالب گيرى آنها به تمثيل در قالب محسوس ،

در پرتگاهى دشوار قرار دارد و در عين حال ، اين درك فطرى را نيز دارد كه در برابر هر نيرويى كه مافوق نيروى او و قاهر و غالب بر او باشد ناگزير از خضوع و اعتنا به شاءن آن نيرو است .

و چون انسان ، چنين وضعى دارد كه سرايت روحى شرك و وثنيّت در مجتمع او آن چنان است كه گويى اصلا قابل اجتناب نيست حتى در مجتمعات متمدن و پيش رفته امروزى و حتى در مجتمعاتى كه اساسش بى دينى است مى بينيم كه براى مردان سياسى و يا نظامى خود مجسمه ساخته و آن را تعظيم و احترام مى كنند و در خاضع شدن در برابر آن مجسمه ها، حركاتى از خود نشان مى دهند كه مراسم وثنيّت عهد قديم و انسانهاى اولى را به ياد ما مى آورد علاوه بر اين در همين عصر حاضر در روى زمين آنقدر بت پرست هست كه شايد آمارشان به صدها ميليون نفر برسد و اين جمعيت انبوه ، هم در شرق زمين هستند و هم در غرب آن .

اتفاقا در روايات وارده از طرق ائمه اهل بيت (عليهم السلام ) نيز مضامينى ديده مى شود كه اين احتمال را تاءييد مى كند، از آن جمله در تفسير قمى روايتى مضمر (يعنى بدون ذكر نام امام آورده ) و در كتاب علل الشرايع همان روايت با ذكر سند از امام صادق (عليه السلام ) آمده كه در ذيل آيه شريفه : «'''و قالوا لا تذرن الهتكم ...'''» فرموده : اينها مردمى بودند كه خودشان خدا پرست بودند و وقتى از دنيا رفتند خويشان و علاقمندانشان از مرگ آنان سخت ناراحت شدند، ابليس - كه خدا لعنتش كند - نزد آنان آمد و گفت : من (براى تسلاى دل شما) اصنام و مجسمه هايى به شكل و قيافه آن عزيزان شما مى سازم تا با نظر كردن به آن مجسمه ها دلتان آرام گرفته با آنها مانوس شويد و از عبادت خدا باز نمانيد، پس براى آنها اصنامى به شكل عزيزان آنان درست كرد كه در كنار آن مجسمه ها به عبادت خداى عزوجل مى پرداختند،

از سوى ديگر تاريخ مى گويد در روم و يونان قديم رسم بر اين بود كه هر خانوادهاى ، بزرگ خود را مى پرستيدند و وقتى بزرگشان از دنيا مى رفت صنم و مجسمه اى از آن بزرگ برايشان درست مى شد تا اهل خانه آن را بپرستند، و نيز بيشتر پادشاهان و بزرگان روم در ميان مردم خود معبود و مورد پرستش بودند كه قرآن كريم هم (اين نكته تاريخى را تاءييد نموده ) و از آنها نمرود پادشاه معاصر ابراهيم (عليه السلام ) را كه آن جناب با وى در خصوص پروردگارش محاجه و جدال و احتجاج كرد و نيز فرعون معاصر موسى (عليه السلام ) را ذكر كرده است .

همين امروز در بت خانه هاى موجود و در آثار باستانى كه تاكنون بر جاى مانده مجسمه و صنم بسيارى از رجال بزرگ دين ، مانند مجسمه «'''بودا'''» و صنمهاى بسيارى از «'''براهمه '''» و ديگران موجود است .

و اينكه براى مردگان خود صنم مى ساخته و آن را مى پرستيدند خود يكى از شواهدى است بر اينكه اين اقوام ، مرگ را انتهاى زندگى و يا به تعبير ديگر بطلان و نابودى نمى دانسته اند بلكه معتقد بوده اند به اينكه ارواح مردگان ، بعد از مرگ نيز باقى هستند و همان عنايت و آثارى كه در زندگى خود داشتند در بعد از مرگ نيز دارند بلكه آثار وجوديشان بعد از مردن قويتر و اراده شان نافذتر و تاءثير آن شديدتر مى شود، براى اينكه بعد از مردن ، ديگر پاى بند چار چوب محدود ماديات نبوده و از تاءثرات جسمانى و انفعالهاى جرمانى (اثر پذيرى مادى ) نجات يافته اند و لذا فرعون ، هم عصر موسى (عليه السلام ) با اينكه خودش اله مردم بود مع ذلك براى خود اصنامى داشت و قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: «'''و قال الملا من قوم فرعون ا تذر موسى و قومه ليفسدوا فى الارض و نذرك و آلهتك '''».

===چرا براى ارباب انواع و خدايان ديگر مجسمه ساختند ولى براى خداى تعالى مجسمهنساختند؟ ===

۴ - چرا براى ارباب انواع و خدايانى ديگر مجسمه ساختند ولى براى خداى تعالى مجسمه نساختند؟ گويا - همانطور كه قبلا گفتيم - مجسمه سازى براى رجال بزرگ ، بشر را منتقل كرد به اينكه براى معبودهاى خيالى خود نيز مجسمه بسازند ولى سابقه ندارد كه براى خداى سبحان مجسمه ساخته باشند، خدايى كه متعال و بلندتر از آن است كه دست اوهام بشر به ساحتش احاطه يابد و گويا همين متعالى بودن خداى تعالى مشركين را از مجسمه سازى براى او منصرف كرده و به ساختن مجسمه براى غير او واداشته است ، پس هر فرد و قومى به آنچه كه از جهات تدبير محسوس در عالم اهميت مى داده براى خداى آن ناحيه مجسمه مى ساخته و با عبادت آن خدا كه به نظر او اللّه تعالى تدبير آن ناحيه را به او واگذار نموده است خدا را عبادت مى كرده .

اين سنت ، كار عقايد مردم را به هرج و مرج كشانيد و عقايد درباره بت و بتپرستى آنقدر شاخه شاخه شد كه با هيچ ضابطه اى نمى توان آن را آمارگيرى نمود، چيزى كه هست در بيشتر معتقدات بت پرستان اين يك عقيده وجود دارد كه بت را شفيع خود به درگاه خدا مى گيرند تا آن بت ، خيرات را به سوى آنان جلب و شرور را از آنان دفع كند، البته بسيارى از عوام مشركين هستند كه بت را مستقل در الوهيت مى دانند نه شفيع در درگاه معبود و حتى آن را مقدم بر خداى تعالى و برتر از او مى دانند دليل اين معنا هم آيه زير است كه عقايد آنان را حكايت كرده و مى فرمايد: «'''فما كان لشركائهم فلا يصل الى اللّه و ما كان لله فهو يصل الى شركائهم '''».

و بعضى از مشركين ملائكه و بعضى ديگر جن را عبادت مى كنند، و بعضى ستارگان ثابت مانند ستاره شعرى را مى پرستند، و طايفه اى بعضى از ستارگان سيار را معبود خود مى گيرند - كه در كتاب الهى به همه اين عقايد اشاره شده است - انگيزه آنان در همه اينها طمع در خير معبودها و يا ترس از شر آنها است .

و كم هستند مشركينى كه غير خدا را معبود گرفته باشند و براى آن معبود بتى درست نكرده باشند تا عبادات خود را روبروى آن صنم انجام دهند بلكه هر چيزى را كه معبود خود مى گيرند بتى نيز از چوب يا سنگ و يا فلز براى آن درست مى كنند و از صفات و مزاياى حيات ، هر مزيتى را كه براى معبود خود قائل باشند آن صفت و مزيت را در آن بت مجسم مى سازند در نتيجه بتى را به صورت انسان مى تراشند و بتى ديگر را به صورت حيوان ، هر چند كه معبودشان شكل و قيافه آن بت را نداشته باشد مانند كواكب ثابت يا سيار و مانند «'''اله علم '''» و «'''اله حب '''» و «'''اله رزق '''» و «'''اله جنگ '''» واله هايى ديگر نظير اينها.

===وثنيت صائبه ===

تنها مذهبى كه از مذاهب بت پرستى مى توان گفت تا اندازهاى انتظام يافته و اصول و فروعش با هم سازگار است مذهب «'''صابئه '''» و وثنيّت «'''برهمى ها'''» و «'''بودائيها'''» است .

پس در حقيقت اجرام فلكى و روحانيات آنها واسطه هايى هستند بين خداى سبحان و بين اين عالم مشهود، و ما اگر آنها را عبادت كنيم آنها ما را به خداى تعالى نزديك مى كنند به همين جهت ما ناگزيريم از اينكه براى آن روحانيات مجسمه و بتى بسازيم و آنها را عبادت كنيم تا خدا را عبادت كرده باشيم چون ، نه خدا ديدنى است و نه آن روحانيات .

اين طايفه ، خداى تعالى را تنها در الوهيت ، واحد و يگانه مى دانند نه در عبادت ، و او را منزه از هر نقص و قبيحى مى دانند و وقتى او را توصيف مى كنند در همه اوصاف به نفى توصيف مى كنند نه به اثبات ، مثلا نمى گويند خدا عالم و قادر وحى است بلكه مى گويند خدا جاهل و عاجز نيست و نمى ميرد و ظلم و جور نمى كند و اين صفات سلبى را بطور مجاز، «'''اسماء حسنى '''» مى نامند و آن صفات را اسم حقيقى نمى دانند، و ما در سابق آنجا كه آيه شريفه : «'''ان الذين امنوا و الذين هادوا و النصارى و الصابئين '''» را تفسير مى كرديم - يعنى در جلد اول اين كتاب - مقدارى از تاريخ وثنيّت صابئه را نقل كرديم .

===وثنيت برهميه ===

كلمه «'''برهم '''» (- به فتحه باء و راء، و سكون هاء و ميم ، و يا به فتحه باء، و سكون راء و فتحه ها و سكون راء و ميم -) در نزد هنديها نام اولين و بزرگترين معبود است و اين معبود نزد هندى ها اصل و منشاء تمامى موجودات است ، و خود موجودى است واحد و تغيير ناپذير و غير قابل درك ، موجودى است ازلى و مطلق ، كه سابق بر تمامى مخلوقات عالم است و همه مخلوقات عالم را يكجا به مجرد اراده اش و به فرمان اوم (يعنى : كن - باش ) آفريده .

و اما كلمه «'''برهما'''» به معناى همان برهم معبود هندى ها است البته در بعضى از حالاتش يعنى در زمانى كه به كار خود مشغول شد، (به دليل زياد شدن «'''الف '''» در آخرش كه اين از اصطلاحات آنها است ) پس ‍ به اصطلاح هنود، «'''برهم '''» و «'''برهما'''» به يك معنا است و آن عبارت است از آفريدگار جهان كه قبل از آفريدن نامش برهم و بعد از دست به كار خلقت شدن نامش برهما است و اين برهما همان اقنوم اول از ثالوث هندى است به اين معنا كه «'''برهم '''» در سه اقنوم ظهور مى كند هر بار در يك اقنوم ، پس اقنوم اول كه «'''برهم '''» براى اولين بار در آن ظهور كرده نامش «'''برهما'''» است و اقنوم دوم نامش ‍ «'''وشنو'''» است و اقنوم سوم نامش «'''سيوا'''» است .

پس همينكه برهما خواست دست به كار خلقت شود مدتى طولانى بر روى «'''سدره '''» اى كه در زبان هندى به آن «'''كمالا'''» و در زبان سنسكريت «'''بدما'''» گويند بنشست و از هر سو نظر مى كرد، برهما كه خود چهار سر و هشت چشم داشت هر چه نظر كرد جز فضايى بسيار وسيع و ظلمانى و مالامال از آب نديد از آن فضاى تاريك دهشت زده شد و نتوانست سر آن را ريشه يابى كند به ناچار ساكت و لال ، غرق در تفكر گشت .

برهما صد سال الهى كه هر سالش سى و شش هزار سال شمسى است به دقت و مطالعه پرداخت كه چگونه كار را شروع و از كجا آغاز كند، بعد از گذشت اين مدت ، كار خود را آغاز كرد و ابتدا هفت آسمان را خلق كرد كه به زبان برهمائيان «'''سورغة '''» ناميده مى شود، و آن هفت آسمان را با اجرامى نورانى كه اين قوم به آنها «'''ديقانه '''» مى گويند روشن ساخت ، آنگاه «'''مريثلوكا'''» يعنى مقر مرگ و سپس زمين ، و ماه آن را بيافريد، آنگاه مساكن هفتگانه زمين را كه به زبان سنسكريت «'''تبالة '''» ناميده مى شود را خلق كرد، و آن مساكن را به وسيله هشت گوهر كه هر يك بر روى سر مارى جاى داده شده روشن ساخت .

پس آسمانهاى هفتگانه و مساكن هفتگانه عبارتند از «'''عوالم چهارده گانه '''» كه در ميثولوژياى هندى مصطلح است .

آنگاه به آفرينش جفت هاى هفتگانه پرداخت تا او را در كارهايش يارى دهند كه ده فرد از آنها يكى به نام «'''مونى '''» و نه تاى ديگر آنها به نام «'''ناريدا اونوردام '''» از مساعدت وى امتناع ورزيده و بر تاملات دنيوى اكتفا كردند، برهما چون چنين ديد با خواهرش ‍ «'''ساراسواتى '''» ازدواج كرد، و از او صد فرزند گرفت ، و نام بكر، «'''دكشا'''» بود كه صاحب پنجاه دختر گرديد و سيزده نفر از آنان با «'''كاسيابا'''» كه احيانا او را برهمان اول نيز مى نامند ازدواج كردند، و اين كاسيابا همان است كه براى برهما فرزندى درست كرد به نام «'''مارتشى '''».

و يكى از آن دختران نامبرده كه نامش «'''اديتى '''» بود ارواح منيره را بزاييد، كه به آنها «'''ديقانه '''» گويند، و اين ارواح ، همانهايى هستند كه ساكن در آسمانها بوده و خيرات را انجام مى دهند، و اما خواهرش ‍ «'''ديتى '''» جمع بسيارى از ارواح شريره را زاييد، كه نام آنها «'''داتينه '''» و يا «'''اسورة '''» است كه در ظلمت ها منزل گزيده و تمامى شرور عالم به آنها منتهى مى شود.

و اما كره زمين تا اين زمان خالى از سكنه بود، بعضى از برهمائيان مى گويند برهما «'''مانوسويامبوقا'''» را از درون نفس خود خارج كرد، ولى بعضى ديگر مى گويند «'''مانوسويامبوقا'''» قبل از برهما بوده ،

بعضى ديگر گفته اند برهما صاحب چهار فرزند شد به نامهاى «'''برهمان '''» «'''كشتريا'''»، «'''قايسيا'''»، و «'''سودرا'''»، كه اولى از دهان او خارج شد، و دومى از بازوى راستش و سومى از ران راستش ، و چهارمى از پاى راستش ، و در نتيجه اين چهار تن چهار ريشه و مبداء شدند براى چهار فرقه اصلى .

و سه تن اخير ايشان نيز با سه زن از زنان خارج شده از او ازدواج كردند كه اولى از بازوى راست او، و دومى از ران چپ او، و سومى از پاى چپ او خارج شده بودند، و به نام شوهرانشان ناميده شدند، به اضافه علامت تانيث ، كه در ادبيت برهمائيان كلمه «'''نى '''» مى باشد، (اين وضع سه تن از زاييده برهما بود اما زاييده اول او يعنى ) برهمان او نيز با همسرى از همسران پدرش ازدواج كرد، اما همسر نامبرده از نسل «'''اسوره شريره '''» بود، اين ترتيبى بود كه در كتاب فيداس براى كيفيت خلقت عالم ذكر كرده .

و اما برهما بعد از آنكه اله خالق قدير شد از رتبه وشنو، اقنوم دوم و رتبه سيوا، اقنوم سوم سقوط كرد، جريان سقوطش چنين بود كه دچار كبر و عجب شد، و پنداشت كه او نظير و هم پايه على است و در نتيجه در «'''نارك '''» - يعنى دوزخ - بيفتاد، و عفو و مغفرت شامل حالش نشد مگر به يك شرط، و آن اين بود كه در چهار قرن به شكل جسدى مادى در بيايد، برهما دربار اول به صورت كلاغى با شعور كه نامش ‍ «'''كاكابوسندا'''» بود درآمد، در نوبت دوم به شكل «'''بار باقلميكى '''» در آمد كه اول دزد بود و سپس مردى عبوس و رزين و نادم شد، و پس از آن مترجم معروفى براى فيداس و مؤ لفى براى كتاب «'''راميانا'''» شد و در نوبت سوم به صورت «'''قياس '''» در آمد كه شاعر و مؤ لف كتاب «'''مهابارانا'''» و بغاقة و بورانها بود، و در نوبت چهارم كه همين قرن فعلى يعنى عصر «'''كالى يوغ '''»است به صورت «'''كاليداسا'''» در آمد كه شاعر تشخيصى عظيم و مؤ لف كتاب «'''ساكنتالا'''» و تنقيح كننده مؤ لفات «'''قلميكى '''» است در آمد.

و در هنگام ظهر عبادت خود را تجديد مى كنند، به اين طريق كه گلى تقديم آن هيكل مى كنند، و در تقديس آتش ، به جاى گل ، روغن مصفى تقديمش مى كنند همانطور كه براى اله آتش تقديم مى كنند، و اين تقديس از همه تقديس هاى ديگرشان مهمتر و مقدستر است ، و نام آن ، «'''هوم '''» و يا «'''هوما'''» و «'''رغيب '''» است .

و اما برهمان پسر برهماى بكر است و برهما او را از دهان خود بيرون آورد، كه شرحش گذشت ، و نصيبش را چهار كتاب مقدس به نام «'''فيداس '''» قرار داد، و چهار كتاب مقدس كنايه است از چهار كلمه اى كه او هر يك را با يك دهان از چهار دهانش تكلم كرده .

و چون برهمان خواست تا با مثل خواهرانش ازدواج كند برهما به او گفت : تو براى درس و نماز متولد شده اى ، بايد كه از علاقه هاى جسمانى دورى كنى ، ولى برهمان به قول پدرش قانع نشد، در نتيجه برهما بر او غصب كرد و او را با يكى از زنان جنى شرير كه آنها را اسوره مى گويند ازدواج داد و نتيجه اين ازدواج ولادت براهمه شد، و براهمه عبارتند از كاهنان مقدس كه تفسير كتاب فيداس مخصوص ايشان است ، و نيز گرفتن نذوراتى كه هندى ها دارند به عهده ايشان است .

و اما «'''كشتريا'''» صنف جنگجويان براهمه را زاييد، و «'''قايسيا'''» صنف اهل زراعت هنودرا، و «'''سودرا'''» صنف بردگان براهمه را، بنابراين براهمه چهار صنفند.

غير بستانى گفته اند كه : كيش برهميه به چهار طبقه تقسيم شده است طبقه اول براهمه كه عبارتند از علماى مذهب ، طبقه دوم ارتشيها، طبقه سوم كشاورزان ، و طبقه چهارم تجار، و بقيه طبقات اجتماع يعنى زنان و بردگان در آن كيش مورد اعتناء واقع نشده اند، و ما در تفسير آيه شريفه «'''يا ايها الذين آمنوا عليكم انفسكم ...'''» در جلد ششم در ذيل يك بحثى علمى از كتاب «'''ما للهند من مقولة '''» تاليف ابو ريحان بيرونى پاره اى از وظايف براهمه و عبادات آنان را در اين تفسير نقل كرديم ، و همچنين پاره اى از مطالب از كتاب «'''ملل و نحل '''»، تاليف شهرستانى را درباره شرايع صابئين بازگو نموديم .

اين وضع كه در سراسر جهان و در همه عوالم جريان دارد در تك تك نفوس انسانها نيز جارى است و نفوس انسانيت كه متعلق مى شود به بدنها هرگز نمى ميرد، هر چند كه بدنها مى ميرند، اما نفسى كه متعلق بوده به اين بدنى كه در حال مرگ است ، مبداء حيات مى شود براى بدنى ديگر كه در حال پيدايش است ، مدتى هم با اين بدن زندگى مى كند تا مرگ آن بدن برسد، باز متعلق مى شود به بدن سوم و كيفيت زندگيش در هر بدن بستگى دارد به كارهايى كه در بدن قبلى انجام داده ، اگر نيكوكار بوده و با اعمال نيك فضايل نفسانى كسب كرده ، زندگى خوشى خواهد داشت ، و اگر با اعمال زشت رذائلى كسب كرده ، زندگى نكبت بارى خواهد داشت ، البته اين جريان مخصوص نفوس ناقصه است ، اما نفوسى كه در معرفت «'''برهم '''» (خداى سبحان ) به درجه كمال رسيده اند آنها به حيات ابدى زنده و از تولد بار دوم ايمن ، و از نظام قهرى تناسخ خارج مى باشند.

===وثنيت بودايى ، شخصيت و تعاليم بودا ===

۷ - وثنيّت بودائى : دائرة المعارف بستانى درباره وثنيّت بودائى مطالبى آورده كه خلاصه اش اين است كه وثنيّت برهميه به وسيله كيش بودا، بازسازى و اصلاح شد، و اين كيش منسوب است به بودا «'''سقيامونى '''» كه بنا به آنچه از تاريخ «'''سيلانى '''» نقل شده در سال پانصد و چهل و سه قبل از ميلاد وفات يافته ، البته تواريخ ديگر، غير اين را گفته اند، و اختلاف در سال فوت او به دو هزار سال هم كشيده شده است ، و به همين جهت كه تاريخ درستى از اين مرد در دست نيست بسيارى احتمال داده اند كه وى يك شخص خرافى و موهوم بوده و چنين شخصى اصلا وجود نداشته ، ولى كاوشهايى كه اخيرا در «'''گايا'''» شده ، و همچنين آثارى كه در «'''بطنة '''» به دست آمده بر صحت وجود اين شخص دلالت دارد و نيز آثار ديگرى از تاريخ زندگى و تعاليمى كه وى به شاگردان و پيروان خود القاء مى كرده به دست آمده است .