تفسیر:المیزان جلد۱۲ بخش۹: تفاوت میان نسخه‌ها

اشكال ديگرى كه مفسران بر كلام ابراهيم كرده و در مقام پاسخ از آن بر آمده اند، اين است كه چرا در جمله: «'''و من عصانى فانك غفور رحيم'''»، طلب مغفرت براى مشركان كرده است، با اين كه مغفرت خدا شامل مشرك نمى شود، زيرا خود خداى تعالى فرموده: «'''ان الله لا يغفر ان يشرك به = خدا اين گناه را كه به وى شرك بورزند، نمى آمرزد'''».

بعضى ديگر گفته اند: معناى آن همان چيزی است كه از ظاهرش استفاده مى شود و حاجت به هيچ توجيهى ندارد و اشكالى هم وارد نيست، زيرا آن روز ابراهيم (عليه السلام) نمى دانسته كه خدا شرك را نمى آمرزد، و ندانستن اين حكم، نقص نيست. زيرا آمرزيدن شرك، جزء محال هاى عقلى نيست كه هر كسى آن را درك كند، و عقل هيچ امتناعى نمى بيند در اين كه خداوند شرك را هم بيامرزد. تنها دليلى كه در مسأله هست، دليل نقلى است كه ممكن است آن روز به گوش ابراهيم (عليه السلام) نخورده باشد و كسى هم سند نداده كه انبيا بايد در يك روز و بلكه در يك آن، تمامى ادله نقلى را ياد بگيرند.

اما اولى، براى اين كه اين ادعا - كه شرك در شرايع قبل از اسلام جائز المغفرت بوده - ادعایى است بدون دليل، بلكه دليل بر خلاف آن هست. زيرا قرآن حكايت مى كند كه خداى تعالى خطاب كرده به آدم، كه شريعتش اولين شريعت است، و به او فرمود: «'''و الذين كفروا و كذبوا باياتنا اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون'''». و از مسيح (عليه السلام) كه شريعتش آخرين شريعت سابق بر اسلام است، حكايت مى كند كه گفت: «'''انه من يشرك بالله فقد حرّم الله عليه الجنة و ماويه النار و ما للظالمين من انصار'''».

اما دومى، براى اين كه مقيد كردن مغفرت و رحمت به صورت توبه مشرك، تقيدى است بى دليل. علاوه بر اين كه مشرك توبه كار، جزو «'''فمن تبعنى'''» است، نه جزو و «''' من عصانى'''»، چون توبه از شرك متابعت ابراهيم است، و اگر مقصود از «'''من عصانى'''» چنين افرادى بودند، ديگر معادله معنا نداشت، و يك طرفى مى شد.

و اما پنجم - كه از همه وجوه ديگر بعيدتر است - براى اين كه از مثل ابراهيم خليل (عليه السلام) آن هم در اواخر عمرش كه گفتيم اين دعا را در آن موقع كرده است، بسيار بعيد است كه يكى از واضحات معارف دينى را ندانسته باشد، و به قول شما به گوشش نخورده باشد، و از در جهل و نادانى اين درخواست را براى مشركان بكند، آن هم بدون اين كه قبلا از خداى تعالى اجازه اى بگيرد. چون اگر اجازه گرفته بود خداوند حكم مسأله را برايش بيان مى كرد، و مى فرمود كه چنين چيزى ممكن نيست، و از قرآن كريم هم بعيد است كه چنين جهل و كلام بيهوده اى را از كسى نقل بكند و آن را رد ننمايد و حقيقت مطلب را بيان نفرمايد، با اين كه مى بينيم وقتى طلب مغفرت ابراهيم جهت پدرش را حكايت مى كند، بلافاصله براى برائت ساحت مقدس او مى فرمايد: «و ما كان استغفار ابراهيم لابيه الا عن موعدة وعدها اياه فلما تبين له انه عدو لله تبرأ منه».

اين بود خلاصه آن وجوهى كه مفسران در ذيل اين دو آيه مورد بحث ذكر كرده اند، و همه اشتباهات ايشان ناشى از اين جهت است كه در تحقيق معناى در خواست مصونيت از شرك و نيز متفرع نمودن جمله «'''فمن تبعنى...'''»، بر آن اهمال ورزيده اند.

كلمه «''' من ذريتى'''»، جانشين مفعول «'''اسكنت'''» است، و «مِن» در آن، تبعيض را مى رساند. و منظور ابراهيم (عليه السلام) از ذريه اش، ‍همان اسماعيل و فرزندانى است كه از وى پديد مى آيند، نه اسماعيل به تنهايى. براى اين كه دنبالش گفته است: «''' ربنا ليقيموا الصلوة: پروردگارا! تا نماز به پاى دارند'''»، و اگر اسماعيل به تنهايى مقصود بود، نمى بايست لفظ جمع به كار برد.

و مقصود از «''' غير ذى زرع'''»، «غير ذى مزروع» است، آن طور تعبير كرد تا تأكيد را برساند، و در نداشتن روييدنى مبالغه نمايد، چون جمله مذكور به طورى كه گفته اند، علاوه بر دلالت بر نبودن زراعت اين معنا را هم مى رساند كه زمين غير ذى زرع اصلا شايستگى زراعت را ندارد،

بنا براين، ديگر جاى اين اشكال باقى نمى ماند كه چطور ابراهيم (عليه السلام) در روز ورودش به وادى غير ذى زرع، آن جا را خانه خدا ناميده، با اين كه آن روز كعبه را بنا ننهاده بود تا چه رسد به اين كه در پاسخش گفته شود كه به علم غيب مى دانست كه به زودى مأمور ساختن بيت الله الحرام مى شود؟ و يا گفته شود كه وى مى دانست كه در قرون گذشته در اين وادى خانه خدا بوده، و طوائفى از مردم آن را خراب كردند، و يا خداوند در واقعه طوفان آن را به آسمان برد.

معناى اين آيه واضح است. و جمله: «و ما يخفى على الله شئ فى الارض و لا فى السّماء»، تتمه كلام ابراهيم (عليه السلام) و يا جزو كلام خداى تعالى است. و بنابر احتمال اول در «على الله» التفات به كار رفته، و به علت حكم اشاره مى كند، گويا فرمايد: «تو مى دانى همه آنچه را كه ما مخفى مى داريم و يا ظاهر مى سازيم، زيرا تو آن خدايى هستى كه هيچ چيز نه در زمين و نه در آسمان، بر تو پنهان نيست». و بعيد نيست كه از اين تعليل استفاده شود كه مقصود از «سماء» چيزى باشد كه بر ما مخفى و از حس ما غايب است، به عكس زمين، كه منظور از آن هر چيزى باشد كه براى ما محسوس است - دقت فرماييد.

نسبت دادن نماز خواندنش به خدا - با اين كه او نماز را مى خواند - نظير نسبت دادن دوريش از بت پرستى است به خدا. و همان طور كه قبلا هم گفته ايم، هر عملى و از آن جمله نماز خواندن و بت نپرستيدن، يك نسبت و ارتباط به خداى تعالى دارد، و آن عبارت است از احتياج و ارتباطش به اذن و مشيت خدا. و يك نسبت به عامل دارد و آن نسبت تصدى و صدور است. اين جمله، فقره دوم از دعاى ابراهيم (عليه السلام) است كه فرزندانش را در آن شركت داده است. و دعاى اولش جمله: «و اجنبنى و بنىّ أن نعبد الاصنام» و دعاى سومش جمله: «ربنا اغفر لى و لوالدى و للمؤمنين» است كه پدر و مادر و عموم مؤمنين را در آن شركت داده.

نكته اى كه در هر سه فقره رعايت شده اين است كه ابراهيم در همه آن ها، خودش را به عنوان مفرد و مستقل ذكر كرده. در دعاى اولش گفته است: «و اجنبنى»، و در دومى گفته است: «اجعلنى»، و در سومى گفته است: «اغفر لى»، و اين بدان جهت بوده كه خواسته است علاوه بر فرزندانى كه در اين موقع داشته، تمامى ذرّيه آينده اش را هم به خود ملحق سازد. همچنان كه در جاى ديگر از آن جناب نقل كرده كه گفته است: «و اجعل لى لسان صدق فى الآخرين». و باز در جاى ديگر خداى تعالى گفت و شنود خود را با وى، چنين حكايت كرده است: «اذ ابتلى ابراهيم رَبُّه بكلمات فأتمهنّ قال انّى جاعلك للنّاس اماما قال و من ذرّيتى».

«'''رَبَّنَا اغْفِرْ لى وَ لِوَلِدَى وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِساب'''»:

==بحث روايتى: در ذيل آيات گذشته ==

در الدر المنثور است كه ابو نعيم - در كتاب الدلائل - از عقيل بن ابى طالب روايت كرده كه: آن روز كه شش نفر از اهل مدينه در جمره عقبه، نزد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) آمدند، آن حضرت ايشان را نشانيد و به سوى خداى تعالى و پرستش او دعوت نمود و پيشنهاد كرد كه او را در دعوتش يارى كنند. ايشان از آن جناب در خواست كردند تا آنچه به او وحى شده، برايشان بخواند. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم)، از سوره ابراهيم، اين آيه را برايشان خواند: «و اذ قال ابراهيم ربّ اجعل هذا البلد آمنا و اجنبنى و بنىّ ان نعبد الاصنام»، و همچنين تا آخر سوره قرائت نمود، و دل هاى شنوندگان آن چنان مجذوب شد كه بی درنگ، دعوتش را پذيرفتند.

و در همان كتاب، از محمد حلبى، از امام صادق (عليه السلام) آمده كه فرمود: هر كه از شما از خدا بترسد و عمل صالح كند، او از ما اهل بيت است. راوى پرسيد: از شما اهل بيت است؟ فرمود: آرى، از ما اهل بيت است. چون ابراهيم (عليه السلام) در اين باره فرموده است: «فمن تبعنى فانّه منّى». عمر بن يزيد پرسيد: آيا چنين كسى از آل محمّد است؟ فرمود: آرى، به خدا سوگند از آل محمّد است. آرى، به خدا قسم از خود آل محمّد است، مگر نشنيده اى كلام خداى را كه فرموده: «إنّ اولى النّاس بإبراهيم للّذين اتّبعوه: نزديكترين مردم به ابراهيم، آن كسانی اند كه وى را متابعت مى كنند»، و نيز فرموده: «فمن تبعنى فانّه منّى».

و در مرسله عياشى، از حريز، از آن كس كه نامش را نبرده، از يكى از دو امام باقر يا صادق (عليهما السلام) آمده كه آن جناب آيه را: «ربّ اغفر لِى وَ لِولدى» قرائت مى كرد، كه مقصود از «ولد» همان اسماعيل و اسحاق است. و در مرسله ديگرى از جابر، از امام باقر (عليه السلام)، نظير اين مطلب را روايت نموده است. و ظاهر اين دو روايت اين است كه چون پدر ابراهيم كافر بوده، امام (عليه السلام)، آيه را بدين صورت قرائت نموده است، وليكن هر دو ضعيف است و چنان نيست كه بشود بدان ها اعتماد نمود.

بعد از آنكه در آيات قبل بشر را انذار نمود و بشارت داد و به صراط خود دعوت نمود و فهمانيد كه همه اينها بخاطر اينست كه خدا عزيز و حميد است ، اينك در آيه اول از آيات مورد بحث آن مطالب را به آيه اى ختم نموده كه در حقيقت جواب از توهمى است كه ممكن است بعضى فكر كنند كه اگر اين حرفها درست است و راستى اين دعوت ، دعوت نبوى و از ناحيه پروردگارى عزيز و حميد است ، پس چرا مى بينيم اين ستمكاران همچنان سرگرم تمتعات خويشند؟ و چرا آن خداى عزيز و حميد ايشان را به ظلمشان نمى گيرد؟ و به دهان متخلفين از دعوت اين پيغمبر و مخالفين او لجام نمى زند؟ اگر آن خدا، خدايى غافل و بى خبر از اعمال ايشان است و يا خدايى است كه خودش وعده خود را خلف مى كند، و پيغمبران خود را كه وعده نصرتشان داده بود يارى نمى نمايد كه چنين خدايى قابل پرستش نيست .

جهت دوم اين كه: انذار اول، انذار به عذاب قطعى است كه هيچ قدرتى، آن را از ستمكاران و حتى از يك فرد ستمكار بر نمى گرداند. به خلاف انذار دومى، كه هرچند از امت ستمكار بر نمى گردد، ولى از يك فرد قابل برگشت است. و لذا مى بينيم كه خداى تعالى در انذار اولى، تعبير به «و أنذر النّاس» كرده، و در دومى فرموده: «فيقول الذين ظلموا»، و نفرموده: «فيقولون». و اين، خود شاهد بر اين است كه افرادى از عذاب دومى - كه همان عذاب استيصال است - استثناء مى شوند. آرى، مؤمنان هيچ وقت به چنين عذابى - كه به كلى منقرضشان كند - مبتلا نمى گردند و اين عذاب، مخصوص امت ها است كه به خاطر ظلمشان، بدان دچار مى گردند، نه تمام افراد امت. و لذا مى بينيم خداى تعالى مى فرمايد: «ثُمّ نُنَجّى رُسُلَنَا وَ الّذِينَ آمَنُوا كَذَلكَ حَقّاً عَلَينَا نُنجِ المُؤمِنينَ».

از آنچه گذشت، جواب اشكالى كه بعضى بر آيه كرده و گفته اند: «اگر مراد از عذاب در آن، عذاب استيصال باشد، با حصرى كه در آيه قبلى بود و مى فرمود: «إنّما يُؤخّرُهُم: تنها و تنها تأخيرشان مى اندازد، براى روزى كه ديدگان خيره شود»، منافات دارد. زيرا اين آيه مى فرمايد: خداوند، عذاب هيچ كس را در اين دنيا نمى دهد»، روشن مى شود. زيرا اين حرف وقتى صحيح است كه مقصود از عذاب در هر دو مورد، يكى باشد، ولى چنين نيست. آن عذابى كه برگشت ندارد و حتى يك نفر هم از آن جان سالم به در نمى برد، عذاب قيامت است، و همين است كه منحصر به روز قيامت است، و انحصارش به روز قيامت، منافات ندارد با اين كه عذاب ديگرى هم در دنيا باشد.