تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۱۵: تفاوت میان نسخه‌ها

و منظور از جمله «شيئا مَذكُوراً» اين است كه انسان چيزى نبود كه با ذكر نامش، جزو مذكورات باشد. مثلا چيزى در مقابل زمين يا آسمان و خشكى و ترى و غيره بوده باشد. و بدين جهت، نامى از او در ميان نبود. هنوز خلق نشده بود تا موجود بشود و مثل ساير موجودات نامش برده شود و گفته شود: آسمان، زمين، انسان، درخت و غيره. پس مذكور بودن انسان كنايه است از موجود بودن بالفعل او، و نفى آن، يعنى نفى مذكور بودنش تنها به مذكور بودنش خورده، نه به اصل شئ بودن انسان. نمى خواهد بفرمايد: انسان شئ نبود، چون مى دانيم «شئ» بوده، ولى شئ اى كه مذكور شود نبوده. شاهدش اين است كه مى فرمايد: «إنّا خَلَقنَا الإنسَانَ مِن نُطفَة ...». براى اين كه مى فهماند كه مادۀ انسان موجود بوده، وليكن هنوز بالفعل به صورت انسان در نيامده بود.  

كلمه «'''نطفه '''» در اصل به معناى آبى اندك بوده ، و سپس استعمالش ‍ در آب ذكوريت حيوانات كه منشا توليد مثل است بر معناى اصلى غلبه يافته ، و كلمه «'''امشاج '''» جمع كلمه «'''مشيج '''» و يا «'''مشج '''» - به دو فتحه - و يا مشج - به فتحه اول و كسره دوم - است ، و اين سه كلمه به معناى مخلوط و ممتزج است ، و اگر نطفه را به اين صفت معرفى كرده ، به اعتبار اجزاى مختلف آن و يا به اعتبار مخلوط شدن آب نر با آب ماده است .

مقصود از ابتلاء انسان (نبتليه ) و آنچه از تفريع «'''فجعلناه سميعا بصيرا'''» بر آناستفاده مى شود

و كلمه «'''ابتلاء'''» كه جمله «'''نبتليه '''» از آن مشتق است ، به معناى نقل چيزى از حالى به حالى و طورى به طور ديگر است ، مثلا طلا را در بوته ابتلا مى كنند، تا ذوب شود و به شكلى كه مى خواهند در آيد، و خداى تعالى انسان را ابتلا مى كند، يعنى از نطفه خلقش مى كند، و سپس آن نطفه را علقه و علقه را مضغه مى كند، تا آخر اطوارى كه يكى پس از ديگرى به او مى دهد، تا در آخر خلقتى ديگرش مى كند.

بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از ابتلاى انسان ، امتحان او از راه تكليف است ، ليكن اين سخن با تفريع «'''فجعلناه سميعا بصيرا'''» نمى سازد، چون سميع و بصير شدن انسان نمى تواند متفرع بر امتحان انسان باشد، و اگر مراد از آن تكليف بود جا داشت تكليف را متفرع بر سميع و بصير بودن انسان كند، نه به عكس ، و اگر از اين اشكال جواب بدهند، و بگويند كلام پس و پيش شده ، و تقدير: «'''خلقناه من نطفه امشاج فجعلناه سميعا بصيرا لنبتليه '''» است ، قابل اعتنا نيست .

«'''فجعلناه سميعا بصيرا'''» - سياق آيات و مخصوصا آيه «'''انا هديناه السبيل ...'''» مى فهماند كه ذكر سميع و بصير كردن بشر، براى اين بوده كه به وسيله آن تدبير ربوبى را به باد آورده ، بفهماند تدبير ربوبى اقتضا كرد تا براى رساندن انسان به غايت هستيش ، او را سميع و بصير كند، تا آيات داله بر مبداء و معاد را ببيند، و كلمه حق را كه از جانب پروردگارش ‍ و از راه ارسال رسل و انزال كتب مى رسد بشنود، و اين ديدن و شنيدن او را به سلوك راه حق ، و سير در مسير حيات ايمان و عمل صالح وادار سازد، اگر وادار شد خداى تعالى او را به نعيم ابدى مى رساند و گر نه به عذاب مخلد دچارشان مى سازد.

در آيه مورد بحث با اينكه كلمه «'''انسان '''» قبلا ذكر شده بود، و جا داشت به ضمير آن اكتفا كند، و بفرمايد «'''انا خلقناه ...'''» اگر دوباره خود كلمه را ذكر كرد، به حكم اينكه همواره وضع اسم ظاهر در موضع ضمير براى افاده نكته اى است، براى اين بوده كه مسجل كند خداى تعالى خالق و مدبر امر او است.

و معناى آيه اين است كه : ما انسان را از نطفه اى خلق كرديم كه اجزايى است مختلط و ممتزج ، در حالى كه ما او را از حالى به حالى ، و از طورى به طورى نقل مى دهيم ، و به همين منظور او را سميع و بصير كرديم ، تا دعوت الهى را كه به وى مى رسد بشنود، و آيات الهى و داله بر وحدانيت او و بر نبوت و معاد را ببيند.

إِنَّا هَدَيْنَاهُ السبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً

كلمه «'''هدايت '''» به معناى ارائه طريق است ، نه رساندن به مطلوب ، و مراد از سبيل ، سبيل به حقيقت معناى كلمه است ، و آن مسيرى است كه آدمى را به غايت مطلوب برساند، و غايت مطلوب همان حق است.

و كلمه «'''شكر'''» به معناى آن است كه نعمت را طورى آشكار به كار ببرى كه به همه بفهمانى اين نعمت را فلان منعم به من داده ،و ما تفسير اين كلمه را در ذيل آيه و سيجزى «'''اللّه الشاكرين '''» ايراد نموده ، گفتيم حقيقت شاكر بودن بنده براى خدا اين است كه خالص براى پروردگارش باشد، و در مقابل ، كفران به معناى استعمال آن به نحوى است كه از خلق بپوشانى كه اين نعمت از منعم است .

و دو جمله «'''اما شاكرا'''» و «'''و اما كفورا'''» دو حال هستند از ضمير در «'''هديناه '''»، نه از كلمه «'''سبيل '''» - كه بعضى پنداشته اند - و كلمه «'''اما- يا'''» تقسيم و تنويع را مى رساند، و آيه را چنين معنا مى دهد: مردم در قبال هدايتى كه ما كرديم دو قسم و دو نوعند، يا شاكرند و يا كفور، خلاصه چه شاكر باشند و چه كفور، به هر حال هدايت شده اند.

و تعبير به «'''اما شاكرا و اما كفورا'''» بر دو نكته دلالت دارد:

نكته اول اينكه : مراد از سبيل ، سنت و طريقه اى است كه بر هر انسانى واجب است كه در زندگى دنيائيش آن را بپيمايد، و با پيمودن آن به سعادت دنيا و آخرت برسد، كه اين سبيل او را به كرامت زلفى ، و قرب

پروردگارش سوق مى دهد، كرامتى كه حاصلش دين حق است كه نزد خداى تعالى همان اسلام است .

اين را گفتيم تا روشن گردد اينكه بعضى از مفسرين سبيل را به راه بيرون شدن انسان از رحم تفسير كرده اند تفسير صحيحى نيست .

نكته دوم - كه اين تعبير بر آن دلالت دارد - اين است كه : آن سبيلى كه خدا بدان هدايت كرده سبيلى است اختيارى ، و شكر و كفرى كه مترتب بر اين هدايت است ، در جو اختيار انسان قرار گرفته ، هر فردى به هر يك از آن دو كه بخواهد مى تواند متصف شود، و اكراه و اجبارى در كارش ‍ نيست ، همچنان كه در جاى ديگر فرمود: «'''ثم السبيل يسره '''»، و اينكه در آخر سوره فرموده : «'''فمن شاء اتخذ الى ربه سبيلا و ما تشاون الا ان يشاء الله '''» مى فهماند آنچه از بنده وابسته به اراده خداى تعالى است مشيت بنده است ، نه عمل بنده ، كه مورد مشيت خود بنده است ، پس اين آيه هم نمى خواهد تاءثير مشيت بنده در عمل او را نفى كند، كه مكرر در اين كتاب به اين نكته اشاره كرده ايم .