تفسیر:المیزان جلد۹ بخش۴۱
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
«وَ جَاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الاَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لهَُمْ ...»:
ظاهرا منظور از «مُعَذِّرُون»، پوزش طلبانى است كه مانند اشخاص بى بضاعت و امثال آن ها به نداشتن اسلحه عذر مى خواستند. چون مى فرمايد: «وَ قَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا» و سياق كلام دلالت دارد بر اين كه مى خواهد يكى از دو طایفه را با ديگرى قياس كند، تا پستى و دنائت منافقان و فساد دل ها و شقاوت قلب هايشان روشن تر نمايان شود. زيرا فريضه دينى جهاد و يارى خدا و رسول، همه تهيدستان عرب را به هيجان درآورد، و به نزد رسول خدا «صلى الله عليه و آله» آمدند و از نداشتن اسلحه عذر خواسته و دستور طلبيدند، و اما در اين دروغگويان، هيچ اثرى نگذاشت.
معذور هایی كه حكم وجوب جهاد از آن ها برداشته شده
«لَّيْس عَلى الضُّعَفَاءِ وَ لا عَلى الْمَرْضى وَ لا عَلى الَّذِينَ لا يَجِدُونَ مَا يُنفِقُونَ حَرَجٌ»:
مقصود از «ضُعَفاء»، به دليل سياق آيه كسانی اند كه نيرو و توانایى جهاد ندارند. حال يا طبعا ناتوانند، مانند اشخاص فلج و زمينگير، و يا به خاطر عارضه موقتى كه فعلا دست داده، مانند كسالت و مرض. و مقصود از «الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنِفقُون»، كسانى هستند كه نيروى مالى و يا اسلحه و امثال آن را ندارند.
پس از اين گونه افراد، قلم تكليف و حكم وجوب جهاد برداشته شده، چون اگر برداشته نشود، حرج و شاق است، و همچنين لوازم و توابع آن، از قبيل مذمت در دنيا و عقاب در آخرت نيز برداشته شده، چون در حقيقت، مخالفت در مورد اينان صدق نمى كند.
و اگر خداى تعالى، اين رفع حرج را مقيد كرده به صورتى كه «نَصَحُوا لِلّهِ وَ رَسُولِهِ: خيرخواهى خدا و رسول كنند»، براى اين است كه بفهماند وقتى تكليف و به دنبال تكليف مذمت و عقاب برداشته مى شود كه دل ها و نيّاتشان از خيانت و غش دور باشد، و نخواسته باشند مانند منافقان با تخلف از امر جهاد و تقاعد ورزيدن كارشكنى كرده، روحيه اجتماع را فاسد سازند، و گرنه اگر چنين منظور فاسدى داشته باشند، عينا مانند منافقان، مستحق مذمت و عقاب خواهند بود.
جملۀ «مَا عَلَى المُحسِنِينَ مِن سَبِيلٍ»، در مقام بيان علت رفع حرج از نامبردگان است، و معنايش اين است: در صورتى كه اين گونه افراد قصد خيرخواهى براى خدا و رسول را داشته باشند، از اين رو تكليف ندارند كه در چنين فرضى نيكوكارند، و ديگر بر نيكوكاران مؤاخذه اى نيست، و كسى نمى تواند به آن ها آسيبى برساند.
پس اين كه كلمۀ «سَبِيل» را به كار برد، كنايه است از اين كه آن ها از آسيب ديدن ايمن اند، مثل اين كه در يك بست محكم و دژى مستحكم قرار گرفته اند كه كسى به آن جا راه ندارد، و نمى تواند صدمه اى به ايشان برساند. و اين جمله، به حسب معنا عام است، هر چند از نظر تطبيق، مخصوص طوائف معاصر با نزول آيه و عذرخواهان از اعراب آن روز است.
«وَ لا عَلى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْك لِتَحْمِلَهُمْ قُلْت...»:
در مجمع البيان گفته است: كلمۀ «حَمل»، به معناى اين است كه: به كسى مركبى از قبيل اسب و يا شتر و امثال آن بدهى. مثلا وقتى مى گویى: «حَمَلَهُ، يَحمِلُهُ، حَملاً»، معنايش اين است كه فلانى، به فلان كس مركبى داد كه بر آن سوار شود. شاعر عرب گفته است:
ألا فَتى عِندَهُ خُفّانٌ يَحمِلُنِى * عَلَيهِمَا إنَّنِى شَيخٌ عَلَى سَفَرٍ
يعنى: آيا جوانمردى هست دو تا چكمه داشته باشد و به من دهد كه بپوشم، چون من پيرمردى در سفرم.
سپس اضافه كرده است: كلمۀ «فَيض»، به معنى لبريز شدن بر اثر پرى است. وقتى گفته مى شود: «فَاضَ الإنَاءُ بِمَا فِيهِ»، معنايش اين است كه: ظرف از آنچه كه در آن است، لبريز شد. و كلمۀ «حُزن»، به معناى دردى است اندر دل كه به خاطر از دست رفتن منفعت و يا امرى ديگر پيدا مى شود، و در اصل، از «حَزَنَ الأرض: سفتى و سختى زمين» گرفته شده.
كلمۀ «الَّذِينَ» در جملۀ «وَ لَا عَلَى الَّذِينَ»، موصول است، و صلۀ آن جملۀ «تَوَلَّوا...» است، و جملۀ «إذَا مَا أتَوكَ لِتَحمِلَهُم»، مانند جمله شرط و جزاء است، و مجموع آن ظرف است براى «تَوَلَّوا». كلمۀ «حَزَناً» مفعولٌ له، و جملۀ «أن لَا يَجِدُوا»، منصوب به نزع خافض است.
و معناى آن، اين است كه:
حرجى بر فقرا نيست، همان هایى كه نزد تو مى آيند كه تو به ايشان مركبى دهى تا سوار شوند و ساير احتياجاتشان را از قبيل اسلحه و غير آن برآورده سازى. همان هایى كه تو در جوابشان گفتى: من مركبى ندارم كه به شما دهم و شما را بر آن سوار كنم و ايشان رفتند، در حالى كه چشمانشان در اشك غوطه مى خورد، و از شدّت اندوه اشك مى ريختند از اين كه (و يا براى اين كه) چرا مركب و زاد و توشه ندارند تا به جهاد بيايند و با دشمنان خدا جنگ كنند.
و اگر اين قسم اشخاص را عطف كرد بر ماقبل و در نتيجه عطف خاص بر عام نمود، براى عنايت خاصى بود كه به اين گونه افراد داشت. زيرا اينان اعلى درجه خيرخواهى را داشتند و نيكوكاری شان خيلى روشن بود.
«إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلى الَّذِينَ يَستَئْذِنُونَك وَ هُمْ أَغْنِيَاءُ ...»:
قصر در اين آيه، قصر افراد است و معنايش روشن است.
«يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيهِمْ ...»:
خطاب در اين آيه، متوجه رسول خدا «صلى الله عليه و آله» و مؤمنان است، و معناى جملۀ «لَن نُؤمِنَ لَكُم»، بنابر اين كه بگویيم ماده «ايمان» همچنان كه با حرف «باء» متعدى مى شود، با «لام» هم متعدى مى شود، اين است كه: ما شما را در اين عذرى كه مى خواهيد، تصديق نمى كنيم.
و اگر بگویيم با «لام» متعدى نمى شود و «لام» به معناى نفع است، معنايش اين است كه: شما را تصديقى كه به دردتان بخورد، نمى كنيم. و جملۀ نامبرده، تعليل جملۀ «لَا تَعتَذِرُوا» است، همچنان كه جملۀ «قَد نَبَّأنَا اللهُ مِن أخبَارِكُم»، تعليل اين تعليل است.
و معناى آيه اين است:
منافقان در موقعى كه از جنگ برگردى، نزدت آمده، عذرخواهى مى كنند. تو اى محمّد، به ايشان بگو نزد ما عذر نياوريد، براى اين كه ما شما را در عذرى كه مى خواهيد، هرگز تصديق نمى كنيم. زيرا خداوند ما را به پاره اى از اخبار شما خبر داده كه بر نفاق شما دلالت دارد و مى رساند كه شما در اين عذر خواهی تان، دروغ مى گویيد و به زودى عمل شما ظاهر می شود. ظهورى كه براى خدا و رسول مشهود باشد، آنگاه در قيامت باز مى گرديد به سوى خدایى كه غيب و شهادت را می داند، و او به شما حقيقت اعمالتان را نشان می دهد.
و در توضيح جملۀ «وَ سَيَرَى اللهُ عَمَلَكُم وَ رَسُولُهُ»، بيانى است كه به زودى از نظر خواننده خواهد گذشت.
«سيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ إِذَا انقَلَبْتُمْ إِلَيهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنهُمْ ...»:
يعنى: وقتى به سوى آن ها برگرديد، به خدا سوگند مى خورند تا شما دست از ايشان برداريد و ملامت و عتابشان نكنيد. شما دست از ايشان برداريد، اما نه به طورى كه ايشان را در آنچه عذر مى آورند، تصديق كرده باشيد، بلكه بدين جهت كه آن ها رجس و پليدند، و جا دارد كه اصلا نزديك شان نشويد، و جايگاه ايشان به خاطر آن كارهایى كه كردند، جهنم است.
«يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِترْضَوْا عَنهُمْ فَإِن تَرْضَوْا عَنهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ»:
در آيه قبلى مى فرمود: اين سوگند ايشان، براى اين است كه بدين وسيله شما را از خود منصرف كنند، و اينك در اين آيه مى فرمايد:
سوگند مى خورند تا علاوه بر آن، شما را از خود راضى هم بكنند، و شما مقصود اولى ايشان را عملى بكنيد، يعنى متعرضشان نشويد، براى اين كه ايشان پليدند، و براى ايمان و آن قداست و طهارتش، سزاوار نيست كه متعرض پليدی هاى نفاق و دروغ و قذارت كفر و فسق گرديد، وليكن مقصود دومى ايشان را، به هيچ وجه عملى نكنيد و بدانيد كه اگر هم شما از آن ها راضى شويد، خداوند از آن ها براى آن فسقى كه دارند، راضى نخواهد شد، و خداوند از مردم فاسق راضى نمى شود.
پس منظور اين است كه:
اگر شما از ايشان راضى شويد، از كسانى راضى شده ايد كه خداوند از ايشان راضى نيست، و رضايت شما بر خلاف خوشنودى خداست، و براى هيچ مؤمنى سزاوار نيست از چيزى كه مايه سخط و غضب خداست، راضى شود. اين نوع تعبير در رساندن مطلب بليغ تر و رساتر است، تا اين كه تصريح كند و بفرمايد: از منافقان راضى نشويد.
بحث روايتى: (رواياتى در ذيل آيات گذشته)
در الدرّ المنثور، در تفسير جملۀ «فَرِحَ المُخَلَّفُون» آمده كه ابن ابى حاتم، از جعفر بن محمّد، از پدرش «عليهم السلام» روايت كرده كه فرمود: جنگ تبوك آخرين جنگى بود كه رسول خدا «صلى الله عليه و آله» در آن شركت جست، و آن را به مناسبت اين كه در آيه شريفه فرموده: «قَالُوا لَا تَنفِرُوا فِى الحَرّ»، غزوه «حرّ» و غزوه «عسرت» نيز ناميده اند.
و نيز در آن كتاب است كه ابن جرير، ابن ابى حاتم و ابن مردويه، از ابن عبّاس روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا «صلى الله عليه و آله» به مردم دستور داده بود تا با او حركت كنند و چون اين واقعه در تابستان رُخ داد و هوا گرم بود، عده اى گفتند: يا رسول الله! هوا بسيار گرم است و ما طاقت بيرون رفتن نداريم و شما نيز بيرون نرويد.
خداى تعالى، در پاسخشان فرمود: «بگو آتش جهنم داغ تر و سوزان تر است، اگر مى فهميديد»، و رسول خدا «صلى الله عليه و آله» را دستور داد تا بيرون رود.
مؤلف: ظاهر آيه شريفه، اين است كه: آن عده اين حرف را براى اين زدند كه مؤمنان را دلسرد كنند و آن ها را از رفتن منصرف نمايند، در حالى كه ظاهر حديث اين است كه اين حرف را از درِ خيرخواهى و مشورت زده اند. بنابراين، روايت با آيه تطبيق نمى كند.
و نيز، در همان كتاب است كه ابن جرير، از محمّد بن كعب قرظى و ديگران روايت كرده كه گفتند: رسول خدا «صلى الله عليه و آله» در شدّت حرارت به جنگ تبوك رفت؛ مردى از بنى سلمه خطاب به مردم نموده، گفت: در اين شدت گرما از شهر و خانه هاى خود بيرون نرويد. خداوند در پاسخش اين آيه را نازل كرد: «بگو آتش جهنّم، حرارتش شديدتر است...».
مؤلف: در ذيل آيه: «وَ مِنهُم مَن يَقُولُ ائذَن لِى وَ لَا تَفتَنّى...» اخبارى گذشت كه دلالت مى كرد بر اين كه گوينده جملۀ «لَا تَنفِرُوا فِى الحَرّ»، جدّ بن قيس بوده.
رواياتى در ذيل آيه: «وَ لَا تُصَلّ عَلَی أحَدٍ مِنهُم»
و نيز در الدرّ المنثور، در ذيل جملۀ «وَ لَا تُصَلّ عَلَى أحَدٍ مِنهُم» آمده كه بخارى، مسلم، ابن ابى حاتم، ابن منذر، ابوالشيخ، ابن مردويه و بيهقى، در كتاب دلايل، از ابن عُمَر نقل كرده اند كه گفت:
بعد از آن كه عبدالله بن اُبَى از دنيا رفت. پسرش عبدالله، نزد رسول خدا «صلى الله عليه و آله» آمده، درخواست نمود كه پيراهنش را بدهد تا پدرش را در آن كفن كند. رسول خدا «صلى الله عليه و آله» هم، پيراهن خود را داد. بارِ ديگر آمد درخواست كرد رسول خدا «صلى الله عليه و آله»، بر جنازۀ پدرش نماز بگزارد.
رسول خدا «صلى الله عليه و آله» برخاست تا برود. عُمَر بن خطّاب برخاست و لباس رسول خدا «صلى الله عليه و آله» را گرفت و گفت: يا رسول الله! مى خواهى بر عبدالله بن اُبَى نماز بگزارى، با اين كه خداوند تو را از نماز گزاردن بر منافقان نهى كرده؟
حضرت فرمود: پروردگار من، اختيار اين امر را به خود من واگذار نمود و فرموده: استغفار بكنى يا استغفار نكنى، اگر هفتاد بار هم استغفار كنى، خداوند ايشان را نخواهد آمرزيد، و من از هفتاد بار بيشتر استغفار می كنم، و هرچه گفت آخر او منافق است، حضرت توجه نفرمود، و بر جنازه او نماز گزارد، و خداوند اين آيه را نازل فرمود: «وَ لَا تُصَلّ عَلَى أحَدٍ مِنهُم مَاتَ أبَداً وَ لَا تَقُم عَلَى قَبرِه»، و از آن به بعد، ديگر بر منافقان نماز نگزارد.
مؤلف: در اين معنا، روايات ديگرى است كه صاحبان كتب جامع حديث و راويان، آن را از عُمَر بن خطّاب و جابر و قتاده نقل كرده اند، و در پاره اى از آن ها دارد كه رسول خدا «صلى الله عليه و آله»، رئيس منافقان را در پيراهن خود كفن نمود و بر بدن او دعا خواند و دميد، و در قبرش رفت.
و نيز، در همان كتاب آمده كه احمد، بخارى، ترمذى، نسائى، ابن ابى حاتم، نحاس، ابن حبان، ابن مردويه و ابونعيم - در كتاب الحليه - از ابن عباس نقل كرده اند كه گفت:
من از عُمَر شنيدم كه گفت: وقتى عبدالله بن اُبَى از دنيا رفت، آمدند تا رسول خدا «صلى الله عليه و آله» را براى نماز ببرند. حضرت برخاست، وقتى ايستاد، عرض كردم: آيا بر جنازه دشمن خدا، عبدالله بن اُبَى كه آن روز چنين گفت و آن روز ديگر چنين و چنان گفت، نماز مى گزارى؟ - آنگاه خاطرات نفاق او را برشمردم - و رسول خدا «صلى الله عليه و آله» تبسم می كرد، تا آن كه سخنم به طول انجاميد.
حضرت فرمود: اى عُمَر! دور شو از من، خداوند مرا مخيّر كرده و فرموده: «اِستَغفِر لَهُم أو لَا تَستَغفِر لَهُم إن تَستَغفِر لَهُم سَبعِينَ مَرَّةً»، و من اگر بدانم خدا او را مى آمرزد، بيش از هفتاد بار برايش استغفار می كنم، آنگاه بر جنازه او نماز گزارد، و با آن تا قبرستان هم رفت، و ايستاد تا او را دفن نمودند.
من خودم از اين جرأت و جسارتم تعجب كردم كه چطور شد من اين طور جرأت پيدا كردم. با خود گفتم: خدا و رسول، داناتر است، ولى به خدا قسم مدتى زياد نگذشت كه اين دو آيه نازل شد: «وَ لَا تُصَلِّ عَلَى أحَدٍ مِنهُم مَاتَ أبَداً وَ لَا تَقُم عَلَى قبَرِهِ»، و از آن به بعد تا زنده بود، ديگر بر جنازه منافقى به نماز نايستاد.
و نيز، در همان كتاب آمده كه ابن ابى حاتم، از شعبى روايت كرده كه عُمَر بن خطّاب گفت:
من در اسلام لغزشى برايم پيش آمد كه در تمام زندگيم، مانند آن پيشامد نكرده بود، و آن، اين بود كه رسول خدا «صلى الله عليه و آله» مى خواست بر جنازه عبدالله بن اُبَى نماز بخواند، من جامه اش را گرفته و گفتم: به خدا قسم خداوند چنين دستورى به تو نداده، خدا فرموده: «اِستَغفِر لَهُم أو لَا تَستَغفِر لَهُم إن تَستَغفِر لَهُم سَبعِينَ مَرّةً فَلَن يَغفِرَ اللهُ لَهُم».
رسول خدا «صلى الله عليه و آله» فرمود: اختيار اين امر را پروردگارم به من واگذار كرده و فرموده: «مى خواهى استغفار كن و مى خواهى نكن».
آنگاه رسول خدا «صلى الله عليه و آله» بر سر قبر ابن اُبَى نشست و مردم به پسرش مى گفتند: حباب چنين كن، حباب چنان كن. رسول خدا «صلى الله عليه و آله»، ( وقتى شنيد كه اسم او حباب است)، فرمود: «حباب»، اسم شيطان است، تو «عبدالله» هستى.
و نيز، در آن كتاب آمده كه طبرانى و ابن مردويه و بيهقى - در كتاب دلائل - از ابن عباس نقل كرده اند كه گفت:
پدر عبدالله بن اُبَى به او گفته بود: لباسى از جامه هاى پيغمبر «صلى الله عليه و آله» براى من تهيه كن و مرا در آن كفن نما و به رسول خدا «صلى الله عليه و آله» بگو تا بر جنازه ام نماز بخواند.
پسرش نزد آن جناب آمده، عرض كرد: يا رسول الله! شما از اسم و رسم عبدالله و شخصيت او اطلاع داريد، او از شما خواهش كرده كه يكى از جامه هاى خود را مرحمت كنى تا او را در آن كفن كنيم، و نيز خواسته كه شما بر او نماز بگزارى.
عُمَر گفت: يا رسول الله! تو عبدالله را خوب مى شناسى و از نفاق وى اطلاع دارى، آيا با اين كه خداوند نهى كرده از اين كه به نماز بر او بايستى، مى خواهى بر او نماز بگزارى؟ حضرت فرمود: كجا نهى كرده؟ گفت: «اِستَغفِر لَهُم أو لَا تَستَغفِر لَهُم...».
فرمود: من از هفتاد بار بيشتر استغفار می كنم. اين را كه فرمود، آيه: «وَ لَا تُصَلّ عَلَى أحَدٍ مِنهُم مَاتَ أبَداً وَ لَا تَقُم عَلَى قَبرِه...» نازل شد. رسول خدا «صلى الله عليه و آله» شخصى نزد عُمَر فرستاد و او را به نزول آيه خبر داد.
و نيز، آيه ديگرى نازل شد كه مى فرمايد: «سَوَاءٌ عَلَيهِم اَستَغفَرتَ لَهُم أم لَم تَستَغفِر لَهُم».
جعلى بودن روايات نماز گزاردن پيامبر«ص»، بر جنازه عبدالله بن اُبَى
مؤلف: درباره استغفار رسول خدا «صلى الله عليه و آله» براى عبدالله بن اُبَى و نماز خواندنش بر جنازه او، روايات ديگرى، بدون سند از طرق شيعه وارد شده كه عياشى و قمى، آن ها را در تفسير خود آورده اند، و خبر قمى قبلا نقل شد.
و اين روايات علاوه بر تناقضى كه دارند، و با خودشان تعارض و تدافع دارند و هر كدام آن ديگرى را تكذيب مى كند، آيات قرآنى نيز به طور صريح و روشن، آن ها را رد مى كند.
اولاً - به خاطر ظهور جملۀ «اِستَغفِر لَهُم أو لَا تَستَغفِر لَهُم إن تَستَغفِر لَهُم سَبعِينَ مَرَّةً فَلَن يَغفِرَ اللهُ لَهُم»، كه ظهور روشنى دارد در اين كه منظور آيه، لغو بودن و اثر نداشتن استغفار است، نه اين كه رسول خدا «صلى الله عليه و آله» را مخيّر كند ميان استغفار كردن و نكردن.
ديگر اين كه: عدد «هفتاد» به عنوان مبالغه ذكر شده، نه براى اين كه بفهماند در خصوص عدد هفتاد، اين اثر هست، و ( به اصطلاح خدا با هفتاد دشمنى دارد)، و اگر رسول خدا «صلى الله عليه و آله» هفتاد و يك بار استغفار كند، آن وقت خدا، منافق مزبور را مى آمرزد.
ديگر اين كه: شأن رسول خدا «صلى الله عليه و آله» بزرگتر از آن است كه اين ظواهر و دلالت ها را نفهمد و بگويد: اگر هفتاد بار قبول نمى شود، من بيشتر استغفار مى كنم؛ و هر چه هم كسى ديگر (عُمَر) يادآورى كند و بگويد معناى آيه اين نيست، باز هم بر جهل خود پافشارى كند، تا آن كه خداوند آيه ديگرى بفرستد، و او را از خواندن نماز بر جنازه منافق نامبرده نهى كند.
علاوه، در تمامى اين آياتى كه متعرض استغفار براى منافقان و نماز خواندن بر جنازه آنان شده، از قبيل آيه «اِستَغفِر لَهُم أو لَا تَستَغفِر لَهُم»، و آيه: «سَوَاءٌ عَلَيهِم أستَغفَرتَ لَهُم أم لَم تَستَغفِر لَهُم»، و آيه: «وَ لَا تُصَلّ عَلَى أحَدٍ مِنهُم مَاتَ أبَداً»، در همه، نهى از استغفار و لغويت آن را تعليل كرده به اين كه: چون ايشان كافر و فاسق اند. حتى در آيه: «مَا كَانَ لِلنَّبِىِّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أن يَستَغفِرُوا لِلمُشرِكِينَ وَ لَو كَانُوا اُولِى قُربَى مِن بَعدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُم أنَّهُم أصحَابُ الجَحِيم»، از همين سوره هم كه نهى مى كند از استغفار براى مشركان، نهى را تعليل مى كند به اين كه چون آن ها كافرند، و در آتش مخلّد و جاودانه اند، و با اين حال ديگر معنا ندارد كه استغفار براى منافقان كافر و نماز خواندن بر جنازه آنان جايز باشد.
ثانيا - سياق آيات مورد بحث، كه يكى از آن ها آيه: «وَ لَا تُصَلّ عَلَى أحَدٍ مِنهُم مَاتَ أبَداً...» است، تصريح دارد بر اين كه اين آيه وقتى نازل شده كه رسول خدا «صلى الله عليه و آله»، در سفر و در راه رفتن به تبوك بوده و هنوز به مدينه مراجعت نكرده بود، و داستان تبوك، در سال هشتم هجرت اتفاق افتاده، و مرگ عبدالله بن اُبَى، در مدينه، در سال نهم از هجرت بوده، و همه اين شواهد از نظر روايات مسلّم است.
و با اين حال ديگر چه معنا دارد - بنا به نقل اين روايات - بگویيم رسول خدا «صلى الله عليه و آله» كنار قبر عبدالله ايستاد تا نماز بخواند، ناگهان آيه: «وَ لَا تُصَلّ عَلَى أحَدٍ مِنهُم مَاتَ أبَداً...» نازل شد.
و از اين عجيب تر، آن مطلبى است كه در بعضى از روايات گذشته داشت: عُمَر، به رسول خدا «صلى الله عليه و آله» عرض كرد: آيا بر جنازه او نماز مى خوانى، با اين كه خدا تو را نهى كرده از اين كه بر جنازه منافقان نماز بخوانى؟! حضرت فرمود: پروردگارم مرا مخيّر كرده، آنگاه اين آيه نازل شد: «وَ لَا تُصَلّ عَلَى أحَدٍ مِنهُم...»، (زيرا آيه نهى صريح است، نه تخيير).
و از اين هم عجيب تر، مطلبى است كه در روايت آخرى بود، و آن اين بود: «سپس آيه «سَوَاءٌ عَلَيهِم اَستَغفَرتَ لَهُم أم لَم تَستَغفِر لَهُم» نازل شد». چون اين آيه در سوره «منافقون» است كه بعد از جنگ بنى المصطلق، يعنى در سال پنجم هجرت نازل شد و آن روز، عبدالله بن اُبَى زنده بود، و در خود سوره «منافقون» كلام او را نقل كرده كه گفته بود: «لَئِن رَجَعنَا إلَى المَدِينَةِ لَيُخرِجَنَّ الأعزُّ مِنهَا الأذَلّ: اگر به مدينه باز گرديم، عزيزترها، ذليل ترها را از شهر بيرون خواهند كرد».
در بعضى از اين روايات - كه متأسفانه مورد استدلال بعضى هم قرار گرفته - دارد كه: رسول خدا «صلى الله عليه و آله»، براى عبدالله بن اُبَى استغفار كرد و بر جنازه اش نماز گزارد، تا بدين وسيله، دل هاى مردانى از منافقان از خزرج را به دست بياورد و به اسلام متمايل سازد، و اين حرف چطور درست در مى آيد؟ و چگونه صحيح است كه رسول خدا «صلى الله عليه و آله»، با نصّ صريح آيات قرآنى مخالفت كند و بدين وسيله دل هاى منافقان را به دست بياورد؟ آيا اين مداهنه با منافقان نيست؟ و آيا آيه شريفه: «إذاً لَأذَقنَاكَ ضِعفَ الحَيَوةِ وَ ضِعفَ المَمَاة»، با رساترين بيان، از مداهنه با دشمنان نهى نكرده و تهديد ننموده؟
پس در باره اين روايات چه قضاوتى می توان كرد، جز اين كه بگویيم، و به طور قطع هم بگویيم كه: اين روايات جعلى است و بايد آن را به ملاك مخالفت و ناسازگارى با قرآن، دور ريخت.
چند روايت در باره كسانى كه با پيامبر به تبوك نرفتند
و در الدرّ المنثور، در ذيل آيه: «رَضُوا بِأن يَكُونُوا مَعَ الخَوَالِف...» آمده كه ابن مردويه، از سعد بن ابى وقاص نقل مى كند كه:
على بن ابى طالب، با رسول خدا «صلى الله عليه و آله» بيرون رفتند تا به «ثنية الوداع» رسيدند، رسول خدا «صلى الله عليه و آله» مى خواست به تبوك برود، على گريه مى كرد و مى گفت: آيا مرا با بازماندگان مى گذارى؟
رسول خدا «صلى الله عليه و آله» فرمود: راضى نيستى كه نسبت به من، مانند هارون باشى نسبت به موسى، و هيچ فرقى در ميان نباشد، مگر نبوت؟
مؤلف: اين روايت به طرق بسيار، از شيعه و سنّى نقل شده.
و در تفسير عياشى، از جابر، از امام ابى جعفر «عليه السلام» آمده كه در تفسير آيه: «رَضُوا بِأن يَكُونُوا مَعَ الخَوَالِف» فرموده: يعنى راضى شدند كه از جنگ تخلف كنند و با بازماندگان و متخلفان بمانند؛ و منظور از «بازماندگان»، زنان اند.
و در الدرّ المنثور است كه عبدالرزاق، در كتاب «المصنّف» و ابن ابى شيبه، احمد، بخارى، ابوالشيخ و ابن مردويه، از انس روايت كرده اند كه گفت:
وقتى رسول خدا «صلى الله عليه و آله» از جنگ تبوك برگشت و به نزديكى مدينه رسيد، فرمود: شما عده اى از مردان را در شهر گذاشتيد و به سفر رفتيد؛ ولى هيچ راهى نپيموديد و هيچ مالى در راه خدا خرج نكرديد و هيچ خستگى از راه دور و دراز نديديد، مگر اين كه آن عدّه هم با شما شريك هستند. پرسيدند: چطور با ما شريك هستند، در حالى كه آن ها در مدينه بودند؟ فرمود: براى اين كه عذر موجّه شان نگذاشت شركت كنند.
و در مجمع البيان، در تفسير آيه: «لَيسَ عَلَى الضُّعَفَاء وَ لَا عَلَى المَرضَى... مَا يُنفِقُون» دارد كه بعضى گفته اند:
آيه اولى در باره عبدالله بن زائده كه همان «ابن اُمّ مكتوم» باشد، نازل شده، كه مردى نابينا بود و نزد رسول خدا «صلى الله عليه و آله» آمد و عرض كرد: يا رسول الله! من پيرمردى نابينا و فقير و بى بنيه ام و كسى هم ندارم كه دست مرا بگيرد و به ميدان جنگ بياورد. آيا جايز است در شهر بمانم و در امر جهاد شركت نكنم؟
رسول خدا «صلى الله عليه و آله» سكوت كرد تا اين آيه نازل شد - نقل از ضحاك. و بعضى ديگر گفته اند: در باره «عائذ بن عمرو» و اصحابش نازل شده - نقل از قتاده.
و آيه دوم، درباره بكائين (كسانى كه بسيار مى گريستند) نازل شده، و آن ها هفت نفر بودند كه عبدالرحمان بن كعب، علبة بن زيد و عمرو بن ثعلبة بن غنمة، از قبيلۀ بنى النجار، و سالم بن عمير، هرمى بن عبدالله، عبدالله بن عمرو بن عوف و عبدالله بن مغفل، از قبيله مزينه بودند.
اين هفت نفر نزد رسول خدا «صلى الله عليه و آله» آمده، عرض كردند: يا رسول الله! ما را سوار كن، چون ما مركبى كه بر آن سوار شويم و بيایيم نداريم. حضرت فرمود: من هم مركبى كه به شما بدهم، ندارم - نقل از ابوحمزه ثمالى.
بعضى ديگر گفته اند: اين آيه درباره هفت نفر از قبائل مختلف نازل شده كه نزد رسول خدا «صلى الله عليه و آله» آمده، گفتند: به ما از شتران و يا اسبان مركبى بده - نقل از محمد بن كعب و ابن اسحاق.
بعضى ديگر گفته اند: آن ها جماعتى از قبيله «مزينه» بودند - نقل از مجاهد. بعضى ديگر گفته اند: جماعتى از فقراى انصار بودند و چون به گريه و التماس افتادند، عثمان به دو نفر از آن ها و عباس بن عبدالمطلب هم به دو نفر، و يامين بن كعب نضرى هم، به سه نفر از آن ها مركب دادند - نقل از واقدى - و سپاهيانى كه در تبوك همراه رسول خدا «صلى الله عليه و آله» بودند، سى هزار نفر بودند كه ده هزار نفر آنان مركب داشتند.
مؤلف: روايات در باره اسماء «بكّائين» اختلاف شديدى دارد.
و در تفسير قمى آمده كه معصوم فرموده: بكّائين از رسول خدا «صلى الله عليه و آله» كفشى مى خواستند كه بپوشند.
و در معانى الاخبار، به سند خود، از ثعلبه، از برخى از راويان شيعه، از امام صادق «عليه السلام» روايت كرده كه در تفسير آيه: «عَالِمُ الغَيبِ وَ الشَّهَادَة» فرموده است: مقصود از «غيب»، آن امورى است كه واقع نشده و مقصود از «شهادت»، آن هایى است كه واقع شده است.
مؤلف: اين روايت از باب نشان دادن و انگشت نهادن بر نمونه و مصداق است، در حالى كه لفظ آيه اعم است.
و در تفسير قمى دارد كه: وقتى رسول خدا «صلى الله عليه و آله» از تبوك آمد، اصحاب با ايمانش متعرض منافقان شده، آن ها را اذيت مى كردند. پس خداوند اين آيه را فرستاد: «سَيَحلِفُونَ بِاللهِ لَكُم إذَا انقَلَبتُم إلَيهِم لِتُعرِضُوا عَنهُم»، تا آخر دو آيه.
و در مجمع البيان آمده كه بعضى گفته اند: اين آيات در باره «جدّ بن قيس» و «معتب بن قشير» و اصحاب آن دو از ساير منافقان نازل شده، و آن ها هشتاد نفر بودند، و چون رسول خدا «صلى الله عليه و آله» از تبوك بيامد و وارد مدينه شد، فرمود: با ايشان نشست و برخاست نكنيد و با آنان همكلام مشويد - نقل از ابن عباس.
آيات ۹۷ - ۱۰۶ سوره توبه
الاَعْرَابُ أَشدُّ كُفْراً وَ نِفَاقاً وَ أَجْدَرُ أَلّا يَعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ(۹۷)
وَ مِنَ الاَعْرَابِ مَن يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ مَغْرَماً وَ يَترَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَائرَ عَلَيْهِمْ دَائرَةُ السّوْءِ وَ اللَّهُ سمِيعٌ عَلِيمٌ(۹۸)
وَ مِنَ الاَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ وَ يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ قُرُبَاتٍ عِندَ اللَّهِ وَ صلَوَاتِ الرَّسولِ أَلا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَّهُمْ سيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فى رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ(۹۹)
وَ السَّابِقُونَ الاَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الاَنصارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسانٍ رَّضىَ اللَّهُ عَنهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لهَُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِى تحْتَهَا الاَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً ذَلِك الْفَوْزُ الْعَظِيمُ(۱۰۰)
وَ مِمَّنْ حَوْلَكُم مِّنَ الاَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلى النِّفَاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبهُم مَّرَّتَينِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلى عَذَابٍ عَظِيمٍ(۱۰۱)
وَ آخَرُونَ اعْترَفُوا بِذُنُوبهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سيِّئاً عَسى اللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ(۱۰۲)
خُذْ مِنْ أَمْوَالهِِمْ صَدَقَةً تُطهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِم بهَا وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَوتَك سَكَنٌ لهَُّمْ وَ اللَّهُ سمِيعٌ عَلِيمٌ(۱۰۳)
أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّاب الرَّحِيمُ(۱۰۴)
وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسيرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلى عَالِمِ الْغَيْبِ وَ الشهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ(۱۰۵)
وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لاَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيهِمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ(۱۰۶)
باديه نشينان، كفر و نفاقشان بيشتر است، و در غفلت از حدود آن چيزهایى كه خدا بر پيغمبر خويش نازل كرده شايسته ترند، و خدا داناى شايسته كار است. (۹۷)
و پاره اى از باديه نشينان آنچه را انفاق مى كنند، غرامتى مى دانند و براى شما منتظر حوادث بعد هستند، حوادث بد بر خودشان باد، و خدا شنوا و داناست. (۹۸)
و برخى از باديه نشينان به خدا و روز جزا ايمان دارند، و آنچه را انفاق مى كنندف مايه تقرب به خدا و دعاى پيغمبر مى دانند، بدانيد كه همان براى ايشان مايه قرب است، خدا بزودى در رحمت خود داخلشان می كند، كه خدا آمرزنده و رحيم است. (۹۹)
و پيشروان نخستين از مهاجران و انصار و كسانى كه به نيكى پيرويشان كردندف خدا از آنان راضى است، و ايشان نيز از خدا راضى اند، خداوند براى ايشان بهشت هایى آماده كرده كه در دامنه آن ها جوی ها، روان است و تا ابد در آن جاودانند، و اين خود كاميابى بزرگى است. (۱۰۰)
و بعضى از باديه نشينان كه اطراف شمايند، منافق اند، و همچنين بعضى از اهل مدينه، كه در نفاق فرو رفته اند، تو ايشان را نمى شناسى، ما مى شناسيمشان، بزودى دوباره عذابشان خواهيم كرد، و آنگاه به سوى عذابى بزرگ برده مى شوند. (۱۰۱)
عده ديگرى هستند كه به گناهان خود اعتراف كردند، و عمل شايسته اى را با عمل بد ديگر آميختند، شايد خدا توبه آنان را بپذيرد، كه خدا آمرزنده رحيم است. (۱۰۲)
از اموالشان زكات بگير، تا بدين وسيله پاكشان كنى و (اموالشان را) نمو دهى، و درباره آنان دعاى خير كن، كه دعاى تو مايه آرامش آنان است، و خدا شنوا و داناست. (۱۰۳)
مگر ندانسته اند كه آن كس كه توبه از بندگانش مى پذيرد و زكات ها را مى گيرد، خداست، و خدا توبه پذير و رحيم است. (۱۰۴)
بگو (هر چه مى خواهيد) بكنيد، كه خدا عمل شما را خواهيد ديد، و همچنين رسول او و مؤمنان نيز، بزودى شما را به سوى داناى غيب و شهود مى برند، و خدا شما را از اعمالى كه می كرديد، خبر می دهد. (۱۰۵)
و عده اى ديگر هستند كه كارشان محول به فرمان خدا شده، يا عذابشان مى كند و يا مى بخشدشان، كه خدا داناى شايسته كار است. (۱۰۶)
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
