تفسیر:المیزان جلد۹ بخش۴۲
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
بيان آيات شريفه مربوط به وضع اعراب از لحاظ كفر و نفاق و ايمان
در اين آيات هم، گفتار در پيرامون همان غرضى است كه آيات قبلى متعرض آن بود، در اينجا وضع اعراب را نسبت به كفر و نفاق و ايمان بيان مى كند، البته در خلال آنها آيه صدقه نيز آمده .
«الاَعْرَاب أَشدُّ كفْراً وَ نِفَاقاً وَ أَجْدَرُ أَلا يَعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ عَلى رَسولِهِ...»:
معناى كلمه «اعراب» و بيان اينكه باديه نشينان به سبب دروى از تمدن و علم و ادب از معارف دينى دورتر بوده اند.
راغب در مفردات ميگويد: فرزندان اسماعيل (عليه السلام) را «عرب» گويند، و كلمه «اعراب» در اصل جمع عرب است ، و ليكن فعلا اسم شده براى عربهاى باديه نشين ، و در آيه قالت «الاعراب آمنا: عربها گفتند ايمان آورديم».
و آيه «الاعراب اشد كفرا و نفاقا» و آيه «و من الاعراب من يؤ من بالله و اليوم الاخر: و پاره اى از عرب ها هستند كه به خدا و روز جزا ايمان مى آورند» به همين معنا است، و بعضى گفته اند: جمع «اعراب»، «اعاريب» مى آيد، همچنان كه شاعر گفته:
اعاريب ذوو فخر بافك * و السنة لطاف فى المقال
و كلمه «اعرابى» در اصطلاح متعارف اسم شده است براى كسى كه منسوب است به باديه نشينان، و «عربى» به كسى گويند كه مقاصد خود را خوب اداء مى كند، و كلمه «اعراب» به معناى بيان است.
اين بود مقدار حاجت از كلام راغب در معناى اين كلمه خداى تعالى وضع باديه نشينان را بيان مى كند و مى فرمايد: كفر و نفاق اين طبقه از هر طبقه ديگر شديدتر است ، و بدين جهت شديدتر است كه بخاطر دوريشان از تمدن و محروميتشان از بركات انسانيت از قبيل علم و ادب ، زمخت تر و سنگدل تر از ساير طبقاتند، و به همين جهت از هر طبقه ديگرى به نفهميدن و ندانستن حدودى كه خدا نازل كرده و معارف اصلى و احكام فرعى از قبيل واجبات و مستحبات و حلال و حرامها سزاوارترند.
«وَ مِنَ الاَعْرَابِ مَن يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ مَغْرَماً وَ يَترَبَّص بِكمُ الدَّوَائرَ ...»:
در مجمع البيان گفته: «مغرم» كه همان «غرم» است به معناى خسارت مالى است، كه بدون خيانت و تقصيرى پيش آمد كند؛ و در اصل، به معناى لازم بودن است ، و در آيه «ان عذابها كان غراما : بدرستى كه عذاب آن لازم و حتمى بود» به اين معنا است ، و جمله «حب غرام» به جمله «محبتى غير قابل زوال» معنا مى شود؛ و «غريم» را، هم به طلبكار اطلاق مى كنند، و هم به بدهكار، براى اينكه هر يك ديگرى را لازم دارد، و اگر مى گوئيم : «غرمته كذا» معنايش اين است كه من فلان مقدار از مال او را غرامت گرفته و او را به دادنش ملزم ساختم.
كلمه «دائرة» به معناى پيشامد است ، و بيشتر در حوادث سوء بكار مى رود، و از اين جهت آن را دائره خوانده اند كه حوادث در ميان مردم دور مى زند، و هر روز يكى را گرفتار مى سازد.
پس اين كه فرمود: «يتربص بكم الدوائر» معنايش اين است كه در انتظار حوادث ناگوار هستند براى شما تا از سلطه شما خلاصى يافته ، بتوانند دوباره به رسوم شرك و ضلالت برگردند.
و معناى اينكه فرمود: «يتخذ ما ينفق مغرما» اين است كه انفاق را باج دادن و غرامت فرض مى كنند، و يا خود آن مال را باج - بنابر اينكه كلمه «ما» مصدريه و يا موصوله باشد - مى پندارند.
و منظور از اين انفاق ، انفاق در جهاد، يا - بطورى كه گفته شده - در راهى از راههاى خير است و ممكن هم هست منظور از آن انفاق در خصوص صدقات باشد، تا كلام به منزله مقدمه و زمينه چينى باشد براى آيه اى كه پس از چند آيه بعد، كه حكم صدقه را بيان مى كند، خواهد آمد و اين احتمال را جمله «و يتخذ ما ينفق قربات عند الله و صلوات الرسول» كه در آيه بعدى است تاييد مى كند، زيرا جمله مذكور نيز به منزله زمينه چينى است براى آيه صدقه كه مى فرمايد: «و صل عليهم ان صلوتك سكن لهم».
بنابراين معنى آيه اين است : پاره اى از باديه نشينان كسانى هستند كه انفاق در راه خير و يا در خصوص صدقات را غرامت و خسارت مى پندارند، و منتظر نزول حوادث بد براى شما هستند؛ حوادث بد بر خود آنان است و يا: حوادث بد بر خود آنان باد و خدا شنواى گفتارها و داناى دلهاست.
«وَ مِنَ الاَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ وَ يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ قُرُبَاتٍ عِندَ اللَّهِ وَ صلَوَاتِ الرَّسولِ...»:
ظاهرا جمله «و صلوات الرسول» عطف است بر جمله «ما ينفق» و ضمير در جمله «الا انها قربة» به كلمه «ما» در «ما ينفق» و به «صلوات الرسول» بر مى گردد.
و معناى آيه اين است : پاره اى از باديه نشينان كسانى هستند كه ايمان به خدا دارند و او را به يگانگى مى ستايند، و به وى شرك نمى ورزند، و به روز جزا ايمان داشته حساب و جزاء را تصديق دارند، و انفاق در راه خدا و توابع آن را - كه همان درود و دعاى رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) به خير و بركت است - همه را وسيله هاى تقرب به پروردگار مى دانند.
هان! آگاه باشيد كه اين انفاق و دعاى خير رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) مايه تقرب ايشان است ، و خداوند وعده داده است كه ايشان را داخل رحمت خود كند، براى اينكه خداوند آمرزنده گناهان و مهربان با بندگان و اطاعت كاران است.
تقسيم مؤمنان به سه گروه: سابقون اولون از مهاجران و انصار و تابعان آنان
«وَ السابِقُونَ الاَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الاَنصارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسانٍ...»:
قرائت معروف اين است كه «و الانصار» - به كسر راء - خوانده شود كه به «المهاجرين» عطف شود، كه در آن صورت تقديرش اين ميشود «پيشينيان اول از مهاجر، و پيشينيان اول از انصار و كسانى كه ايشان را به نيكوئى پيروى كردند. ولى يعقوب كلمه مذكور را «الانصار» - با رفع - خوانده، و در نتيجه منظور از انصار تمامى انصار خواهند بود نه تنها پيشينيان اول ايشان.
و در اينكه مقصود از «سابقين اولين» چه كسانيند اختلاف است ، بعضى گفته اند: منظور از ايشان آن كسانيند كه به دو قبله نماز گزارده اند.
بعضى ديگر گفته اند: مقصود از ايشان كسانيند كه بيعت رضوان كرده باشند؛ و بيعت رضوان ، بيعت در حديبيه است.
بعضى ديگر گفته اند: مقصود از ايشان تنها و تنها اهل بدراند. و بعضى گفته اند كسانيند كه قبل از هجرت، مسلمان شدند، و اين چند وجهى كه ذكر شد دليل لفظى بر هيچ يك آنها در دست نيست.
چيزى كه ممكن است تا اندازه اى از لفظ خود آيه استشمام نمود و در حقيقت آيه شريفه ، آن را تا حدى تاييد مى كند، اين است كه منظور از «سابقون اولون» كسانى اند كه قبل از هجرت ايمان آورده و پيش از واقعه بدر مهاجرت كردند و يا به پيغمبر ايمان آورده و او را منزل دادند، زيرا موضوع با دو وصف سابقون و اولون بيان شده ، و اسمى از اشخاص و يا عناوين آنها برده نشده ، و اين خود اشعار دارد بر اين كه به خاطر هجرت و نصرت بوده كه سبقت و اوليت اعتبار شده است.
آنگاه جملهاى كه بر سابقون و اولون عطف كرده يعنى جمله «و الذين اتبعوهم باحسان» طائفه و مردم ديگرى را ياد مى كند كه به وجه نيكو پيرو سابقون و اولون بودند، و آنكه با پيروى مناسب تر است وصف «سبق» است، نه اوليت ، چون در برابر تابع نمى گويند: «اول» بلكه مى گويند «سابق» همچنان كه در مقابل اول نمى گويند «تابع» بلكه مى گويند «آخر» به شهادت آيه «للفقراء المهاجرين الذين اخرجوا من ديارهم و اموالهم... و الذين جاؤ ا من بعدهم يقولون ربنا اغفر لنا و لاخواننا الذين سبقونا بالايمان».
پس به خاطر اينكه «سابقون» تمامى كسانى را كه در ميان مسلمين از ابتداء طلوع اسلام تا روز قيامت به ايمان سبقت جستند شامل مى شد. لذا كلمه «اولون» را آورد تا مختص به مهاجرين و انصار گردد.
و چون «سبق» كه در مقابل لحوق و تابعيت است از امور نسبى است ، و لازمه اش اين است كه مسلمين هر عصرى در ايمان به خدا سابق باشند بر مسلمين اعصار بعدى ، و مسلمين اعصار بعدى لاحق باشند، لذا در آيه شريفه «سابقون» را مقيد كرد به «اولون» تا دلالت كند بر اينكه مقصود طبقه اول از مسلمين صدر اسلام است.
و چون خداى سبحان طبقه سوم از اصناف سه گانه را در جمله «و الذين اتبعوهم باحسان» ذكر نمود، و مقيد نكرد به تابعين عصرى معين ، و توصيف هم نكرد به تابعين سابق و يا اول و يا امثال آن، و در نتيجه تمامى مسلمين بعد از سابقون اولون را شامل شد، قهرا مؤ منين به دين اسلام و آنهائى كه راستى مؤمن اند و نفاق ندارند از ابتداى طلوع اسلام تا روز قيامت سه دسته شدند. يكى سابقون اولون از مهاجرين.
دوم سابقون اولون از انصار. سوم تابعين ايشان . و دو صنف اول تابع نيستند؛ پس ، در حقيقت آن دو صنف پيشوا و پيشرو و بقيه مسلمين يعنى صنف سوم تا روز قيامت تابع ايشانند، و اگر متبوع هم باشند به مقايسه با آيندگان متبوع اند.
و اين خود بهترين شاهد است بر اين كه منظور از سابقين اولين همان كسانى اند كه اساس دين اسلام را استوار نموده ، قبل از آنكه بنيانش استوار گردد و بيرقش به اهتزاز درآيد، پايههاى آن را بپا داشتند، حال يا به اينكه ايمان آورده و به رسول خدا (صلى الله عليه و آله) پيوسته ، در فتنه ها و شكنجه ها شكيبائى نموده و از ديار و اموال خود چشم پوشيده به حبشه و مدينه هجرت كردند، و يا به اينكه آنحضرت را يارى نموده و او و مهاجرين با او را در شهر خود و خانه هاى خود منزل دادند، و قبل از آنكه واقعه اى رخ دهد از دين خدا دفاع كردند.
و اين تنها با كسانى انطباق دارد كه قبل از هجرت رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) ايمان آورده و تا قبل از واقعه بدر كه ابتداى ظهور و قدرت نمائى اسلام است دست از شهر و وطن خود شسته ، به مدينه مهاجرت كردند، و يا به آنحضرت ايمان آورده ، او را در شهر خود مدينه منزل داده و خود را آماده نصرتش اعلام داشتند.
پس دو صنف اول جز با مهاجرين تا قبل از بدر، و انصار، يعنى مردم مدينه تطبيق ندارد، و اما صنف سوم يعنى «الذين اتبعوهم باحسان» در اين صنف نيز قيدى آورده كه نكتهاى را افاده مى كند، و آن قيد «باحسان» است.
معناى اتباع به احسان در جمله: «و الذين اتبعوهم باحسان» كه وصف طبقه سوم از مؤمنين است
مقدمة بايد دانست كه در زبان عرب براى حرف «باء» چند معنا است ، گاهى به معناى «فى - در» به كار مى رود، و گاهى معناى سببيت را مى رساند، و گاهى مصاحبت را؛ و در جمله مورد بحث نمى تواند به معناى «فى» بوده و معناى جمله اين باشد: «و كسانى كه سابقين اولين را در احسان متابعت كرده اند»، چون مى دانيم منظور آيه اين نيست.
و همچنين به معناى سببيت هم نيست ؛ زيرا اگر به اين معنا باشد مفاد آيه چنين مى شود: «و كسانى كه سابقين اولين را به خاطر احسان پيروى كرده اند» ، چون اگر به اين معنا باشد، و همچنين اگر به معناى «فى» مى بود، كلمه «احسان» را با الف و لام مى آورد، و مى فرمود: «بالاحسان» ، وليكن كلمه نامبرده را بدون الف و لام آورده، و از معانى «باء» مناسب تر با اين كلمه همان معناى سوم است.
و در نتيجه مقصود از اين قيد اين مى شود: «تبعيت آنان همراه با يك نوع احسان بوده باشد» و خلاصه ، احسان ، وصف براى پيروى مى شود.
خواهيد گفت مگر پيروى چند جور است؟
در جواب مى گوئيم: ما از خود قرآن كريم استفاده مى كنيم كه پيروى دو جور است ، يكى مذموم و ناپسند، و ديگرى ممدوح و پسنديده ، و قرآن كريم پيروى كوركورانه و از روى جهل و هواى نفس ، - مانند پيروى مشركين از پدرانشان و پيروى اهل كتاب از احبار و رهبانان و نياكانشان - را كه جز متابعت هوى و شيطان ، انگيزه ديگرى ندارد مذمت ميكند.
پس كسى كه پيرويش اينچنين باشد پيرويش بد و مذموم ، و كسى كه از حق پيروى كند پيرويش خوب و ممدوح است ، و خداى تعالى درباره آن مى فرمايد «الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه اولئك الذين هديهم الله».
و از جمله شرايط احسان در پيروى يكى اين است كه عمل تابع ، كمال مطابقت را با عمل متبوع داشته باشد، كه اگر نداشته باشد باز پيروى بد و مذموم است.
پس ظاهرا منظور از طبقه سوم يعنى «الذين اتبعوهم باحسان» كسانى هستند كه با پيروى نيك آن دو طبقه را پيروى كنند، يعنى پيرويشان به حق باشد - و يا به عبارتى پيرويشان براى اين باشد كه حق را با آنان ببينند - پس در حقيقت برگشت اين قيد به اين شد كه : پيروى دسته سوم از دو دسته اول پيروى از حق باشد، نه پيروى بخاطر علاقهاى كه به ايشان دارند، يا بخاطر علاقه و تعصبى كه به اصل پيروى از آنان دارند، و همچنين در پيرويشان رعايت مطابقت را بكنند.
اين آن معنائى است كه از اتباع به احسان فهميده ميشود، نه آنكه ديگران گفته اند كه منظور اين است كه «ايشان را در كارهاى نيك پيروى كنند و يا اعمال صالح و كارهاى نيك انجام دهند»؛ چون اين دو معنا با نكرده و بى الف و لام بودن «احسان» آن طور كه بايد نمى سازد، و بفرضى هم كه يكى از اين دو معنا مراد باشد باز چاره اى نيست جز اينكه آن را مقيد كنيم به اينكه پيرويشان پيروى از حق باشد؛ زيرا پر واضح است كه پيروى حق و پيروى در حق مستلزم انجام كارهاى نيك هست ، ولى انجام كارهاى نيك هميشه پيروى حق و يا پيروى در حق نيست.
پس خلاصه بحث اين شد كه: آيه شريفه ، مؤ منين از امت اسلام را، به سه طائفه تقسيم مى كند، يكى سابقون اولون از مهاجرين ، و يكى سابقون اولون از انصار، و طائفه سوم كسانى كه اين دو طائفه را به احسان (به حق) پيروى كنند.
در نتيجه از آنچه گذشت چند مطلب بدست مى آيد: اول اينكه ، آيه شريفه دو طائفه اول را مى ستايد به اينكه ايشان در ايمان آوردن به خدا و بر پا كردن پايه هاى دين ، سبقت و تقدم داشته اند، و بطورى كه از سياق آيه استفاده مى شود مى خواهد اين دو طائفه را بر ديگر مسلمانان با ايمان برترى دهد.
دوم اينكه كلمه «من» در جمله «من المهاجرين و الانصار» تبعيضى است ، نه بيانى، چون گفتيم فضيلتشان براى چه بود، و همه آنان اين فضيلت را نداشتند، و نيز آيه شريفه مى فرمايد خداوند از ايشان و ايشان از خدا راضى شدند، و به شهادت خود قرآن ، همه مهاجرين و انصار اين طور نبودند، بلكه يك عده از ايشان بيمار دل و دهن بين بودند، و تحت تاثير سمپاشی هاى منافقين قرار مى گرفتند، عده اى ديگر فاسق بودند، عده اى از ايشان كسانى بودند كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله) از عمل آنان بيزارى جست ، و معنا ندارد كه خدا از كسانى راضى باشد كه خودش آنها را به اين عناوين ياد كرده است.
سوم اين كه: حكم به فضيلت آن دو طائفه و خوشنودى خدا از ايشان در خود آيه مقيد شده به ايمان و عمل صالح، و سياق آيه بخوبى بر اين معنا گواهى مى دهد، چون آيه شريفه ، مؤ منين را در سياقى مدح كرده كه در همان سياق منافقين را به كفر و اعمال زشت مذمت نموده است.
علاوه در ساير مواردى كه خدا مؤ منين را مدح نموده و به خير و خوبى ياد كرده و به وعده هاى نيكى دلخوش ساخته همه جا گفتار خود را مقيد كرده به صورتى كه ايمان داشته باشند و عمل صالح بكنند، مانند آيه «للفقراء المهاجرين الذين اخرجوا من ديارهم و اموالهم يبتغون فضلا من الله و رضوانا و ينصرون الله و رسوله» تا آخر آيات سه گانه.
و آيه «و يستغفرون للذين آمنوا ربنا وسعت كل شئ رحمة و علما فاغفر للذين تابوا و اتبعوا سبيلك و قهم عذاب الجحيم ربنا و ادخلهم جنات عدن التى وعدتهم و من صلح من آباءهم و ازواجهم و ذرياتهم» كه استغفار و دعاء ملائكه در حق مؤ منين را حكايت مى كند.
و آيه «محمد رسول الله و الذين معه اشداء على الكفار رحماء بينهم ... وعد الله الذين آمنوا و عملوا الصالحات منهم مغفرة و اجرا عظيما».
و آيه «و الذين آمنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم و ما التناهم من عملهم من شى ء كل امرء بما كسب رهين» خواننده محترم در كلمه «بايمان» و جمله «كل امرء...» - دقت بفرمايد.
و اگر حكم در آيه مقيد به ايمان و عمل صالح نباشد، و خداوند از ايشان راضى باشد و ايشان را در هر حال چه نيكى بكنند و چه نكنند چه تقوا به خرج دهند و چه ندهند مى آمرزيد، آيه شريفه آن آيه ديگر را كه فرموده: «فان الله لا يرضى عن القوم الفاسقين و آيه و الله لا يهدى القوم الفاسقين» و آيه «و الله لا يحب الظالمين» و همچنين آيات بسيار زيادى را تكذيب مى كرد؛ چون اين آيات يا به مطابقه و يا بالتزام دلالت دارد بر اينكه خداوند از ستمگر و فاسق و هر كس كه امر و نهى او را اطاعت نكند راضى نيست ، و اين دلالت طورى است كه تخصيص و تقييد و يا نسخ بر نمى دارد.
و همچنين امثال آيه «ليس بامانيكم و لا امانى اهل الكتاب من يعمل سوء يجز به» كه خطاب به مؤمنين است، با اين احتمال نمى سازد.
علاوه، اگر بنا باشد حكم خوشنودى خدا در آيه مورد بحث مقيد به ايمان و عمل صالح نباشد، بايستى تمامى آياتى را كه راجع به جزا و پاداش نازل شده و وعد و وعيد مى دهد، همه را مقيد كنيم به غير آن دو طائفه، و بگوئيم هر گناهى از هر كس سر بزند كيفرى دارد مگر از سابقون از مهاجرين و انصار، و آيات راجع به جزاء و پاداش آنقدر زياد است كه اگر بخواهيم يك يك آنها را مقيد كنيم اصل نظام وعد و وعيد اختلال يافته، بيشتر شرايع و احكام دين لغو گشته ، حكمت تشريع آنها باطل ميشود، چه اينكه بگوئيم «من» تبعيضى است و اين فضيلت مخصوص بعضى از مهاجرين و انصار است ، و يا بگوئيم بيانيه است ، و فضيلت از آن تمامى ايشان است ، و اين خود روشن است كه در هر صورت اين اشكالات وارد مى شود، (حتى اگر درباره يك نفر هم مى بود باز هم اين اشكالات وارد بود).
معناى رضايت مؤمنان از خدا و رضايت خدا از مؤمنان
«رَّضىَ اللَّهُ عَنهُمْ وَ رَضوا عَنْهُ»:
رضايت از جانب ما مردم ، به معناى موافقت دل با عملى از اعمال است ، بدون اينكه ناراحت شود و احساس تضادى كند، مثلا مى گويند: فلانى به فلان امر راضى شد يعنى موافقت كرد و از آن امتناع نورزيد، و اين رضايت به صرف كراهت نداشتن حاصل مى شود، و لازم نيست كه دوست هم داشته باشد.
پس رضايت بنده از خداى تعالى به همين محقق ميشود كه هر امرى را كه خدا از او خواسته كراهت نداشته باشد، و هر چيزى را كه او نهى كرده و از بنده اش نخواسته دوست نداشته باشد، و اين محقق نمى شود مگر وقتى كه بنده به قضاى الهى و كارهاى تكوينى و عالمى او راضى ، و همچنين به حكم او و آنچه را كه تشريعا از وى خواسته تن دردهد، و به عبارت ديگر در تكوين و تشريع تسليم خدا شود، كه همان معنى واقعى اسلام و تسليم شدن به خداى سبحان است .
و اين حرف خود شاهد ديگرى است بر آنچه كه قبلا گفتيم كه حكم رضايت خدا در آيه مورد بحث مقيد به ايمان و عمل صالح است ، به اين معنا كه خداى سبحان از مهاجر و انصار و تابعين كسى را مدح كرده كه ايمان به خدا و عمل صالح داشته اند، و خبر مى دهد از اينكه از اينگونه افراد مهاجر و انصار و تابعين راضى است ، و براى آنان بهشتهائى كه در دامنه هايش نهرها جارى است آماده كرده است.
و مدلول آيه شريفه اين نيست كه هر كسى كه مصداق مهاجر و يا انصار و يا تابع شد هر چند به اندازه خردلى ايمان به خدا نداشته و يك عمل صالح هم انجام نداده باشد بخاطر همينكه مهاجرت كرده و يا رسول خدا (صلى الله عليه و آله) را در مدينه در منزلش جا داده و يا از اين دو طائفه تبعيت كرده خدا از او راضى است ، و ديگر هم به هيچ عنوانى از او خشمگين نمى شود هر چند گناه اولين و آخرين را هم كرده باشد، چون خداوند در حق اين سه طائفه مغفرت و رحمت را واجب كرده است.
زيرا رضايت خدا از اوصاف فعليه او است ، نه ذاتيه ، او در ذاتش متصف نمى شود به صفتى كه قابل تغيير و تبدل است ، و در نتيجه ذاتش هم با آن تغيير و تبدل يابد، اگر بندگانش يك روز نافرمانيش كنند، دچار خشم گردد، و در روز ديگرى اطاعتش كنند راضى شود، و اگر مى گوييم خدا راضى مى شود؛ خشم مى كند، معنايش اين است كه او با عبد خودش معامله رضايت مى كند و بر او رحمت مى فرستد و نعمتش را ارزانيش مى دارد.
و اگر مى گوييم خشم مى گيرد و غضب مى كند، معنايش اين است كه او با بنده اش معامله غضب مى كند، يعنى رحمت خود را از او دريغ نموده ، او را دچار عذاب و نقمتش مى سازد.
و لذا ممكن است كه نخست راضى شود، و بعدا بخاطر نافرمانى بنده اش غضب كند، يا بعكس در اول غضب كرده بود و بخاطر اطاعتى كه از بنده اش سرزد از او راضى شود، چيزى كه در خصوص آيه مورد بحث از سياق برمى آيد اين است كه مقصود از اين رضايت رضايتى است كه ديگر زايل نمى شود، و خداوند از طوائف نامبرده طورى راضى شده كه ديگر برايشان خشم نمى گيرد، چون رضايت از اشخاص معينى نيست ، از طبيعت و جنس اخيار است از گذشتگان و آيندگان است ، كه در ايمان و عمل صالح پيرو گذشتگانى هستند كه در ايمان و عمل صالح پايدار بودند، و اين امر، امرى نيست كه زمان در آن دخالت داشته باشد، تا صحيح باشد كه در مقطعى از زمان خدا راضى باشد، و در مقطع ديگر خشم بگيرد.
به خلاف آيه «لقد رضى الله عن المؤ منين اذ يبايعونك تحت الشجرة» كه رضايت در آن مقيد به زمان خاصى است و ممكن است فرض شود كه بعد از آن زمان خداوند خشم بگيرد.
«وَ مِمَّنْ حَوْلَكم مِّنَ الاَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ...»:
حول هر چيز به معناى مكان مجاور و اطراف آن است ، اين لفظ مانند «قبل» و «بعد» ظرف است ، و كلمه «مرد» به معناى سركشى و بيرون شدن از اطاعت ، و تمرين و ممارست شر است ، و معناى دوم با جمله «مردوا على النفاق» مناسب تر است. چون معناى آن چنين مى شود: آنها بر مساله نفاق تمرين و ممارست كرده اند، به حدى كه ديگر عادتشان شده است.
و معناى آيه چنين است : از جمله اعرابى كه در پيرامون شما هستند منافقين هستند كه در كار نفاق تمرين كرده اند، و همچنين از اهل مدينه هم منافقين هستند كه بر نفاق عادت كرده اند، و تو اى محمد ايشان را نمى شناسى، ما مى شناسيمشان و بزودى در دو نوبت عذابشان مى كنيم ، آنگاه به سوى عذاب بزرگ باز خواهند گشت.
مقصود از عذاب كردن منافقان در دو نوبت چيست؟
مفسرين در اينكه مقصود از عذاب در دو نوبت چيست اختلاف كرده اند؛ بعضى گفته اند معنايش اين است كه يك مرتبه در دنيا به اسير شدن و كشته شدن و بار ديگر در قبر عذابشان مى كنيم . ديگران گفته اند: يك بار در دنيا با گرفتن زكات و بار ديگر در آخرت به عذاب قبر.
بعضى ديگر گفته اند در دو نوبت مبتلايشان مى كنيم به گرسنگى . بعضى ديگر گفته اند يكبار در هنگام احتضار و بار ديگر در قبر. ديگرى گفته است يك بار با اقامه حدود، و يكبار هم به عذاب قبر.
بعضى ديگر گفته اند يك نوبت به رسوائى در دنيا، و نوبتى ديگر به عذاب در قبر. عده اى ديگر وجوه ديگرى گفته اند كه بر هيچ يك از آنها دليلى در دست نيست ، و اگر ناگزير باشيم يكى از آنها را اختيار كنيم باز همان وجه اول از همه وجوه بهتر است.
«وَ ءَاخَرُونَ اعْترَفُوا بِذُنُوبهِمْ خَلَطوا عَمَلاً صالِحاً وَ ءَاخَرَ سيِّئاً ...»:
و يعنى از اعراب جماعت ديگرى هستند كه مانند آن دسته منافق نيستند، و ليكن اعتراف به گناه خود دارند، اينان اعمالشان از نيك و بد مخلوط است ، يك عمل نيك مى كنند يك عمل زشت مرتكب مى شوند، و اميد مى رود كه خداوند از گناهشان درگذرد، كه خدا آمرزنده مهربان است.
در اينكه فرمود: «عسى الله ان يتوب عليهم: اميد مى رود كه خداوند از گناهشان در گذرد» منظور اين بوده كه اميد را در دل آنها رخنه دهد تا يكسره از رحمت خدا ماءيوس نگردند، بلكه در ميان خوف و رجاء باشند، شايد جانب رجاءشان قويتر شود؛ چون جمله «ان الله غفور رحيم» جانب رجاء را قوت مى دهد.
امر به گرفتن زكات از اموال مردم
«خُذْ مِنْ أَمْوَالهِِمْ صدَقَةً تُطهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِم بهَا وَ صلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صلَوتَك سكَنٌ لهَُّمْ وَ اللَّهُ سمِيعٌ عَلِيمٌ»:
كلمه «تطهير» به معناى برطرف كردن چرك و كثافت از چيزى است كه بخواهند پاك و صاف شود و آماده نشو و نماء گردد و آثار و بركاتش ظاهر شود، و كلمه «تزكيه» به معناى رشد دادن همان چيز است ، بلكه آن را ترقى داده خيرات و بركات را از آن بروز دهد، مانند درخت كه با هرس كردن شاخه هاى زائدش ، نموش بهتر و ميوه اش درشت تر مى شود، پس اينكه هم تطهير را آورد و هم تزكيه را، خيال نشود كه تكرار كرده ، بلكه نكته لطيفى در آن رعايت شده است.
پس اين كه فرمود: «خذ من اموالهم صدقة» رسول خدا (صلى الله عليه و آله) را امر مى كند به اينكه صدقه را از اموال مردم بگيرد؛ و اگر نفرمود: «من مالهم» بلكه فرمود: «من اموالهم» براى اين است كه اشاره كند به اينكه صدقه از انواع و اصنافى از مالها گرفته مى شود؛ يك صنف نقدينه ، يعنى طلا و نقره ؛ صنف ديگر اغنام ثلاثه ، يعنى شتر و گاو و گوسفند؛ نوع سوم غلات چهارگانه ، يعنى گندم و جو و خرما و كشمش.
و جمله «تطهرهم و تزكيهم» خطاب به رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) است ، نه اينكه وصف زكات باشد، به دليل اينكه بعدا مى فرمايد: «بها» يعنى با صدقه ، و معناى آن اين است كه: اى محمد! از اصناف مالهاى مردم زكات بگير، و آنها را پاك و اموالشان را پر بركت كن.
و كلمه «صل» از «صلوة» و به معناى دعا است ، و از سياق استفاده مى شود كه مقصود از اين دعا، دعاى خير به جان و مال ايشان است ، همچنانكه از سنت چنين به يادگار رسيده كه آن جناب در برابر كسى كه زكات مى داده چنين دعا مى كرده كه : خدا به مالت خير و بركت مرحمت فرمايد.
و در جمله «ان صلاتك سكن لهم» كلمه «سكن» به معناى چيزى است كه دل را راحتى و آرامش بخشد، و منظور اين است كه نفوس ايشان به دعاى تو سكونت و آرامش مى يابد، و اين خود نوعى تشكر از مساعى ايشان است ، همچنانكه جمله «و الله سميع عليم» مايه آرامشى است كه دلهاى مكلفينى كه اين آيه را مى شنوند و يا مى خوانند بوسيله آن سكونت مى يابد.
اين آيه شريفه متضمن حكم زكات مالى است ، كه خود يكى از اركان شريعت و ملت اسلام است ، هم ظاهر آيه اين معنا را مى رساند و هم اخبار بسيارى كه از طرق امامان اهل بيت (عليهم السلام) و از غير ايشان نقل شده است.
خداوند، گيرنده زكات است و ادای زكات، نوعى توبه است
«أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يَأْخُذُ الصدَقَاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّاب الرَّحِيمُ»:
استفهامى كه در اين آيه است استفهام انكارى ، و منظور از آن تشويق مردم است به دادن زكات ، زيرا مردم اگر زكات مى دهند بدين جهت مى دهند كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) و يا عامل و ماءمور وصول آن حضرت از ناحيه خدا ماءمور به گرفتن آنست ، لذا در اين آيه به عنوان تشويق مى فرمايد: مگر نمى دانيد كه اين صدقات را خدا مى گيرد؟ و گرفتن رسول خدا (صلى الله عليه و آله) گرفتن خداست ، پس در حقيقت گيرنده آن خود خداست.
نظير اين مطلب در داستان بيعت آمده و فرموده : «ان الذين يبايعونك انما يبايعون الله يد الله فوق ايديهم» و در داستان تيراندازى جنگ بدر مى فرمايد: «و ما رميت اذ رميت ولكن الله رمى» و در جاى ديگر بطور كلى و عمومى فرموده : «من يطع الرسول فقد اطاع الله».
آرى، وقتى خداى تعالى بفرمايد: «مگر نمى دانند كه خدا صدقاتشان را مى گيرد» مردم تحريك شده ، با شوق و اشتياق ديگرى صدقات را مى پردازند و مشتاق اند كه با پروردگارشان معامله كنند و با او مصافحه نموده ، با دستان خود دستش را لمس نمايند، و خدا از عوارض اجسام منزه است.
و اگر توبه را با دادن صدقه ذكر كرده ، براى اين است كه صدقه نيز خاصيت توبه را دارد، توبه پاك مى كند، صدقه هم پاك مى كند، و دادن صدقه توبه اى است مالى ، همچنان كه در ميان همه كارها، توبه به منزله صدقه است ، يعنى صدقه از اعمال است و لذا جمله «و ان الله هو التواب الرحيم» را به صدر آيه عطف كرد، و در نتيجه در يك آيه جمع كرد ميان توبه و تصدق ، و ميان دو اسم از اسامى خودش ، يعنى تواب و رحيم ، و خلاصه از آيه برآمد كه تصدق و دادن زكات خود نوعى توبه است.
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
