تفسیر:المیزان جلد۱۲ بخش۵: تفاوت میان نسخه‌ها

«'''وَ قَالَ الشيْطانُ لَمَّا قُضىَ الاَمْرُ ...'''»:

در مجمع گفته است: كلمه «مصرخ» اسم فاعل از «اصراخ» است كه به معناى پناه دادن و به داد كسى رسيدن و فرياد او را پاسخ گفتن مى باشد. گفته مى شود: «استصرخنى فلان فاصرخته». يعنى او از من كمك خواست من هم به كمكش رسيدم.  

اين جمله، حكايت كلام شيطان است كه در روز قيامت به ظالمين مى گويد و كلام جامعى است از او، زيرا در اين عبارت كوتاه، موقعيتى را كه با مردم داشت بيان نموده و رابطه خود و ايشان را در برابر تمام مردم خيلى پوست كنده بيان مى كند.

خداى تعالى هم وعده داده بود كه به زودى ايشان را به اختلافاتى كه مى كردند خبر مى دهد و به زودى در روز قيامت حق هر چيزى را از طرف همان هايى كه در دنيا حق را مى پوشاندند، ظاهر مى گرداند. لذا ملائكه از شرك ايشان بيزارى مى جويند، شيطان هاى انسى و جنى هم ايشان را طرد مى كنند، بت ها و خدايان دروغين هم نسبت به شرك و كفر ايشان بيزارى و كفر مى ورزند. پيشوايان ضلالت هم جوابشان را نمى دهند، خود مجرمين هم به گمراهى خود اعتراف مى كنند، و اين معانى همه در آيات بسيارى از قرآن كريم آمده، و چيزى از آن بر اهل دقت و تدبير پوشيده نيست.

كلمه «شيطان» هرچند به معناى شرير است، - چه شريرهاى جنى و چه انسى - همچنان كه فرمود: «و كذلك جعلنا لكل نبى عدو اشياطين الانس و الجن»، ليكن در خصوص اين آيه، مقصود از آن، همان شخص اولى است كه مصدر تمامى گمراهى ها و ضلالت در بنى آدم شد، و نام شخصی اش ابليس است. چون از ظاهر سياق بر مى آيد كه او با كلام خود، عموم ستمكاران را مورد خطاب قرار داده، اعتراف مى كند كه خود او بوده كه ايشان را به شرك دعوت مى كرده است.

قرآن كريم هم تصريح كرده كه: آن كسى كه در عالم خلقت چنين پستى را قبول كرده همان ابليس است، حتى خود ابليس هم اين معنا را ادعا مى كند خداى تعالى ادعايش را رد نمى كند، همچنان كه در آيه «فبعزتك لاغوينهم اجمعين الا عبادك منهم المخلصين... لاملان جهنم منك و ممن تبعك منهم اجمعين» ادعايش بدون رد، حكايت شده است.

و اما ذريه و قبيله او كه قرآن اسم آن ها را برده و در باره قبيله اش مى فرمايد: «انه يراكم هو و قبيله من حيث لا ترونهم انا جعلنا الشياطين اولياء للذين لا يومنون». و نيز در سوره كهف براى او ذريه معرفى نموده، مى فرمايد: «افتتخذونه و ذريته اولياء» البته ولايتشان جزئى است.

مثلا يكى از ايشان بر بعضى از مردم ولايت و تصرف دارد، ولى بر بعض ‍ ديگر ندارد، يا در بعض اعمال دارد و در بعض ديگر ندارد و يا اين كه اصلا ولايت واقعى ندارند، بلكه ولايتشان در حدود معاونت و كمك شيطان اصلى است، و ريشه تمامى كارهايى كه از ديگران سر مى زند، همان ابليس است.

معناى اين كه در قيامت شيطان به اتباع خود مى گويد: «خدا به شما وعده حق داد و من به شما وعده دادم، ولى وفا نكردم»

گوينده اين جمله: «ان الله وعدكم وعد الحق»، همان ابليس است و مقصودش از اين حرف اين است كه ملامت گناهكاران و مشركين را از خود دور سازد. پس اين كه گفت: «ان الله وعدكم وعد الحق و وعدتكم فاخلفتكم»، معنايش اين است كه:

خداوند به شما وعده اى داد كه اينك وقوع آن و مشاهده حساب و جنت و نار در امروز، آن وعده را محقق ساخت، و من هم به شما وعده اى دادم ولى به آن وفا نكردم، چون خلاف آنچه را كه وعده داده بودم محقق شد. اين آن معنايى است كه مفسرين براى آيه كرده اند.

بنابراين، مقصود از وعده اى كه داده شد همه است كه اثباتا و نفيا مربوط به معاد باشد، يعنى خداوند آن ها را اثبات، و ابليس آن ها را نفى مى كرده، و اخلاف وعده هم به معناى روشن شدن دروغ بودن آن است كه در حقيقت ملزوم را گفته و لازمه آن را اراده كرده است.

ممكن هم است - و بلكه وجه صحيح همين است كه - بگوييم وعده اى كه داده شد منحصر در پاداش اخروى نيست، بلكه شامل وعده دنيوى هم شود و تمام افراد مومن و مشرك را در بر مى گيرد. چون زندگى دنيا و آخرت متطابق هم مى باشند و در حقيقت زندگى دنيا الگوى زندگى آخرت است، و خداى تعالى اهل ايمان را به زندگى پاكيزه و با سعادت وعده داده و اهل شرك را كه از ياد او اعراض مى كنند، به زندگى تنگ و توام با اندوه و عذاب درونى در دنيا وعده داده، و آنگاه هر دو گروه را به يك زندگى ديگرى كه در آن حساب و كتاب و بهشت و جهنم است وعده داده است. اين وعده اى است كه خداى تعالى به بشر داده است.

از آن سو ابليس هم اولياى خود را به خواسته هاى دلپذير و آرزوهاى دور و دراز، وعده داده، مرگ را از يادشان برده، و از ياد بعث و حساب منصرفشان كرده است.

و از سوى ديگر، ايشان را از فقر و ذلت و ملامت مردم ترسانده، و كليد تمامى اين دام ها غافل نمودن مردم از مقام پروردگار و جلوه دادن زندگى حاضرشان است، به طورى كه چنين مى پندارند كه اسباب ظاهرى همه مستقل در تاثير، و خالق آثار خود هستند، و نيز مى پندارند كه خودشان هم، در استعمال اسباب بر طبق دلخواه خود مستقل اند، وقتى اولياى خود را دچار چنين انحرافى نمود آن وقت به آسانى ايشان را مغرور مى سازد، تا به خود اعتماد كنند، به خدا، و همه اسباب دنيوى را در راه شهوات و آرزوهاى خود به كار بندند.

كوتاه سخن اين كه: خداوند، در آنچه مربوط به زندگى دنيا و آخرت است، به مومنين وعده هايى داده، كه به آنها وفا كرده، و ابليس هم ايشان را دعوت نمود از راه اغفال و جلوه دادن امورى در برابر اوهام و آرزوهاى بشر كه يا سرانجام بر خلاف واقع در مى آيد و آدمى خودش مى فهمد كه فريب بوده، و يا اگر به آن رسيده، آن را بر خلاف آنچه كه مى پنداشت مى يابد، و ناگزير رهايش نموده، باز دنبال چيزى كه آن را موافق خواسته اش بيابد، مى رود. اين وضع مربوط به دنياى آن ها است، و اما در آخرت كه گفتيم همه شؤون آن را از يادشان مى برد.