تفسیر:المیزان جلد۱۳ بخش۳۲: تفاوت میان نسخه‌ها

از صحابه و تابعين واز ائمه اهل بيت (عليهم السلام) به طور مفصل حكايت شده مانند روايت قمى وابن عباس و عكرمه و مجاهد كه تفسير الدرالمنثور همه آنها را آورده و روايت اسحاق در كتاب عرائس كه آن را تفسير برهان نقل كرده وروايت وهب بن منبه كه الدرالمنثور و كامل آن را بدون نسبت نقل كرده اند، وروايت نعمان بن بشير كه در خصوص ‍ اصحاب رقيم وارد شده و الدر المنثور آن را آورده .

و اين روايات كه ما در بحث روايتى گذشته مقدارى از آنها را نقل كرديم وبه بعضى ديگرش اشاره اى نموديم آنقدر از نظر مطلب ومتن با هم اختلاف دارند كه حتى در يك جهت هم اتفاق ندارند. واما اختلاف در روايات وارده در بعضى گوشه هاى داستان مانند رواياتى كه متعرض ‍ تاريخ قيام آنان است ، ويا متعرض اسم آن پادشاه است كه معاصر با ايشان بوده يا متعرض نسب وسمت وشغل واسامى ووجه ناميده شدنشان به اصحاب رقيم وساير خصوصيات ديگر شده بسيار شديدتر از روايات اصل داستان است ودست يافتن به يك جهت جامعى كه نفس بدان اطمينان داشته باشد دشوارتر است .

و سبب عمده در اين اختلاف علاوه بر دست بر دها و خيانتها كه اجانب در اين گونه روايات دارند دو چيز است: يكى اينكه اين قصه از امورى بوده كه اهل كتاب نسبت به آن تعصب وعنايت داشته اند، و از روايات داستان هم بر مى آيد كه قريش اين قصه را از اهل كتاب شنيده اند وبا آن رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله و سلم) را امتحان كردند، بلكه از مجسمه ها نيز مى توان عنايت اهل كتاب را فهميد به طورى كه اهل تاريخ آن مطالب را از نصارى واز مجسمه هاى موجود در غارهاى مختلف كه در عالم هست غارهاى آسيا و اروپا و آفريقا گرفته شده وآن مجسمه ها را بر طبق شهرتى كه از اصحاب كهف به پا خاسته گرفته اند، و پر واضح است كه چنين داستانى كه از قديم الايام زبانزد بشر و مورد علاقه نصارا بوده هر قوم و مردمى آن را طورى كه نماياننده افكار و عقايد خود باشد بيان مى كنند، ودر نتيجه روايات آن مختلف مى شود.

و از آنجايى كه مسلمانان اهتمام بسيار زيادى به جمع آورى ونوشتن روايات داشتند، وآنچه كه نزد ديگران هم بود جمع مى كردند و مخصوصا بعد از آنكه عده اى از علماى اهل كتاب مسلمان شدند، مانند وهب بن منبه وكعب الاحبار، وآنگاه اصحاب رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) وتابعين يعنى طبقه دوم مسلمانان همه از اينان اخذ كرده وضبط نموده اند، وهر خلفى از سلف خود مى گرفته وبا آن همان معامله اخبار موقوفه را مى كرده كه با روايات اسلامى مى نمودند واين سبب بلوا وتشتت شده است .

دوم اين كه داءب وروش كلام خداى تعالى در آنجا كه قصه ها را بيان مى كند بر اين است كه به مختاراتى و نكات برجسته ومهمى كه در ايفاى غرض مؤثر است ، اكتفاء مى كند، وبه جزئيات داستان نمى پردازد. از اول تا به آخر داستان را حكايت نمى كند، و نيز اوضاع واحوالى را كه مقارن با حدوث حادثه بوده ذكر نمى نمايد جهتش هم خيلى روشن است ، چون قرآن كريم كتاب تاريخ و داستانسرائى نيست بلكه كتاب هدايت است.

اين نكته از واضح ترين نكاتى است كه شخص متدبر در داستانهاى مذكور در كلام خدا درك مى نمايد، مانند آياتى كه داستان اصحاب كهف و رقيم را بيان مى كند، ابتداء محاوره وگفتگوى ايشان را نقل مى كند،

و در آن به معنا وعلت قيام آنان اشاره مى نمايد و آن را توحيد وثبات بر كلمه حق معرفى مى كند، سپس اعتزال از مردم ودنبال آن وارد شدن به غار را مى آورد كه چگونه در آنجا به خواب رفتند در حالى كه سگشان هم همراهشان بود، وروزگارى بس طولانى در خواب بودند.

آنگاه بيدار شدن وگفتگوى بار دوم آنان را در خصوص اينكه چقدر خوابيده اند بيان نموده ، ودر آخر نتيجه اى را كه خدا از اين پيش آورد خواسته است بيان مى كند. وسپس اين جهت را خاطر نشان مى سازد كه از چه راهى مردم به وضع آنان خبردار شدند، وچه شد كه دوباره بعد از حصول غرض الهى به خواب رفتند. واما ساختن مسجد بر بالاى غار ايشان جمله اى است ، كه كلام بدانجا كشيده شده ، وگرنه غرض الهى در آن منظور نبوده .

و اما اين كه اسامى آنان چه بوده و پسران چه كسى و از چه فاميلى بوده اند. وچگونه تربيت و نشو و نما يافته بودند، چه مشاغلى براى خود اختيار كرده بودند، در جامعه چه موقعيتى داشتند، در چه روزى قيام نموده واز مردم اعتزال جستند. و اسم آن پادشاهى كه ايشان از ترس او فرار كردند چه بوده، و نيز اسم آن شهر چه بوده، و مردم آن شهر از چه قومى بوده اند؟ و اسم آن سگ كه همراهى ايشان را اختيار كرد چه بوده، و اين كه آيا سگ شكارى بوده يا سگ گله ، وچه رنگى ؟ متعرض نشده است ، در حالى كه روايات با كمال خرده بينى متعرض آنها و نيز ساير امورى كه در غرض خداى تعالى كه همان هدايت است هيچ مدخليتى ندارد شده، چرا كه اينگونه خرده ريزها در غرض تاريخ دخالت دارد و به درد دقت هاى تاريخى مى خورد.

مطلب ديگر اينكه مفسرين گذشته وقتى شروع در بحث از آيات قصص ‍ مى كرده اند، در صدد بر مى آمده اند كه وجه اتصال آيات داستان را بيان نموده و براى اينكه داستانى تمام عيار ومطابق سليقه خود از آب در آورند از دور و بر آيات نكات متروكى را استفاده نمايند، وهمين جهت باعث اختلاف تفسيرها شده ، چون نظريه وطرز استفاده آنان از دور وبر آيات مختلف بوده است ، ودر نتيجه اين اختلاف كار به اين جا كه مى بينيم كشيده شده است.