تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۲۵: تفاوت میان نسخه‌ها

در نتيجه، آيه شريفه، در معناى دفع دخل است. چون وقتى گفته مى شود: «مِن نُطفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ»، ممكن است شنونده پيش خود خيال كند كه وقتى خلقت و تقدير، از هر جهت به انسان احاطه دارد، ديگر انسان در افعال ذات و صفاتش اختيارى از خود ندارد. زيرا همۀ آن ها، مقدّر و از پيش معيّن شده است. چون با تقدير، ضرورى الوجود و واجب التحقق مى شود و ديگر، اختيارى براى انسان باقى نمى ماند. پس انسان در كفر و فسقش، هيچ دخالتى ندارد. اگر فاسق مى شود، به تقدير الهى است، و اگر كافر مى شود، به تقدير اوست. و انسان، آنچه را كه خدا خواسته و امر كرده، به كرسى مى نشاند، و همين به كرسى نشاندنش نيز، به تقدير الهى است. پس ديگر نبايد او را در مورد هيچ عملى ملامت كرد، و دعوت دينى براى او كارى بيهوده است. چون «دعوت»، فرع داشتن اختيار است. وقتى او از خودش اختيارى ندارد، ديگر انبياء به چه منظورى او را دعوت كنند.

به همين جهت، اين شبهه را با جملۀ «ثُمّ السّبِيلَ يَسَّرَهُ» دفع نموده و فرمود: خلقت و تقدير، هرچند كه خاص خدا است، ولى اين منافات ندارد با اين كه خود انسان هم، اختيار داشته باشد. و به همين خاطر صحيح باشد كه خدا هم در آنچه به او امر نموده، از ايمان و اطاعت را كه راه رسيدن يك انسان به سعادت خويش است، به او ياد دهد و از او بخواهد كه به اراده و اختيار خودش، چنين و چنان كند. پس فعلى كه از انسان سر مى زند، به اختيار خودش سر مى زند؛ ولى در عين حال، همين عمل، متعلَّق تقدير الهى نيز هست. پس انسان در آنچه مى كند، هم مختار است و هم مسؤول، هرچند كه آنچه مى كند، متعلَّق «قَدَر» هم هست. و ما پيرامون جبر و اختيار، مكرر در ذيل آياتى كه با اين مسأله تناسبى داشت، بحث كرديم.