تفسیر:المیزان جلد۱۳ بخش۲۰: تفاوت میان نسخه‌ها

وچون آيه شريفه در سياق آيات قبلى يعنى از آيه ((وان كادوا ليفتنونك (( تا آخر سه آيه واقع شده اين معنا از آن استفاده مى شود كه منظور از آن اين است كه مشركين را دلسرد نموده واعلام كند كه براى هميشه از اوماءيوس باشند، ويقين كنند كه ديگر به هيچ وجه زورشان به آن جناب نمى رسد.

باز آيه شريفه دلالت بر اين دارد كه هيچ وقت باطل دوام نمى يابد، همچنانكه در جاى ديگر راجع به اين معنا فرموده ((ومثل كلمة خبيثة كشجرة خبيثة اجتثت من فوق الارض مالها من قرار((

رواياتى در ذيل آيه : ((وان كادوا ليفتنونك ...(( كه خدعه مشركين بارسول اللّه (ص ) را حكايت مى كند

در مجمع البيان پيرامون سبب نزول آيه ((وان كادوا ليفتنونك عن الذى اوحينا اليك ...(( گفته است كه مشركين به رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) گفتند از بدگوئى وتوهين به خدايان ما واحمقانه خواندن عقايد ما دست بردار، واين اطرافيانت را كه همه از طبقه فقراء و بردگان متعفن هستند از دور خود دور كن تا ما به تونزديك شويم ، و گوش به گفتارت بدهيم ، ورسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) از شنيدن اين پيشنهاد به مسلمان شدن آنان اميدوار شد، ولذا آيات مذكور نازل گرديد.

مؤ لف : در الدر المنثور هم قريب به اين معنا را از ابن ابى حاتم از سعيد بن نفير روايت كرده .

واما روايتى كه از ابن عباس آورده كه گفته است ((امية بن خلف وابو جهل بن هشام ومردانى ديگر از قريش نزد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) آمده وگفتند: بيا خدايان ما را دست بكش وزيارت كن ، تا ما هم به دين تودر آئيم ، وچون رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) از كناره گيرى فاميلش ناراحت بود وبه اسلام آنها علاقه زيادى داشت دلش به حال آنان سوخت ، در نتيجه اين آيه تا جمله ((نصيرا(( نازل شد(( روايت قابل اعتمادى نيست چون با ظاهر آيات نمى سازد، آرى آيات از نزديك شدن به ركون (ميل ) نهى مى كند تا چه رسد به ركون (خود ميل )  

وهمچنين آن روايتى كه طبرى وابن مردويه از ابن عباس آورده اند كه قبيله ثقيف به رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) گفتند: يك سال به ما مهلت بده تا از قربانى هائى كه براى خدايان ما مى آورند استفاده كنيم ، بعد از آنكه آنها را به چنگ آورديم آنگاه مسلمان مى شويم ، و خدايان خود را خرد مى كنيم ، رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) هم تصميم گرفت چنين مهلتى به آنان بدهد، در نتيجه اين آيه نازل شد.

وهمچنين روايتى كه در تفسير عياشى از ابى يعقوب از امام صادق (عليه السلام ) در تفسير آيه آمده كه فرمود: وقتى روز فتح مكه فرا رسيد رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) بتهائى را از مسجد بيرون ريخت كه يكى از آنها بت بالاى مروه بود، قريش پيغام دادند كه آن بت را نشكند، رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) كه بسيار با حيا ونرم خوبود زمانى دچار شرم گشته بعدا دستور داد شكستند، وآيه شريفه در اين مورد نازل شد.

ونظير آن دوروايت اخبار ديگرى است قريب به همان معنا كه هيچيك با ظاهر آيه سازگار نيست ، آرى از مقام رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله و سلم ) به دور است كه تصميم به چنين بدعتهائى بگيرد با اينكه پروردگارش اورا از نزديك شدن به ركون وميل مختصر نهى كرده بود، تا چه رسد به اينكه تصميم بگيرد.

علاوه بر اين ، اين قضايا وحوادث - اگر واقع شده باشد - بعد از هجرت ودر فتح مكه واقع شده ، وحال آنكه آيه مورد بحث مكى است .

ودر عيون به سند خود از على بن محمد بن جهم از ابى الحسن رضا (عليه السلام ) در ضمن سؤ الات ماءمون روايت كرده كه پرسيد: معناى ((عفى اللّه عنك لم اذنت لهم (( چيست ؟ فرمود: اين آيه از باب كنايه است خداوند به پيغمبرش خطاب كرده ، وليكن منظور امت اواست ، و همچنين آيه ((لئن اشركت ليحبطنّ عملك ولتكوننّ من الخاسرين و آيه ((لولاان ثبتناك لقد كدت تركن اليهم شيئا قليلا(( ماءمون گفت درست مى فرمائى يا بن رسول اللّه (صلى اللّه عليه وآله وسلم )

ودر مجمع از ابن عباس روايت كرده كه در ذيل آيه ((اذا لاذقناك (( گفته است : وقتى اين آيه نازل شد رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله و سلم ) عرض كرد: پروردگارا حتى يك چشم بر هم زدن مرا به خودم وامگذار (الهى لاتكلنى الى نفسى طرفة عين ابدا((

==رواياتى درباره واجب شدن نمازهاى پنجگانه ومراد از مشهود بودن قرآن فجر (نمازصبح ) در ذيل آيه : ((==

اقم الصلوة ...((

ودر تفسير عياشى از سعيد بن مسيب از على بن الحسين (عليه السلام ) روايت كرده كه گفت به حضورش عرض كردم : نماز چه وقت بر مسلمانان واجب شد آنطور كه امروز واجب است ؟ فرمود: در مدينه و بعد از قوت يافتن دعوت اسلام ووجوب جهاد بر مسلمانان ، چيزى كه هست آن روز به اين صورت فعلى واجب نشد، بلكه هفت ركعت كمتر بود آن هفت ركعت را رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) اضافه نمود، دوركعت در ظهر ودوركعت در عصر ويك ركعت در مغرب ودو ركعت در عشاء، ولى نماز صبح را به همان صورت كه در مكه واجب شده بود گذاشت ، چون در هنگام صبح ملائكه روز، در آمدن وملائكه شب در رفتن عجله دارند، ولذا نماز صبح را براى اينكه هم آيندگان آن را با رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) درك كنند وهم روندگان ، به دوركعتيش باقى گذاشت ، ومعناى آيه : ((ان قرآن الفجر كان مشهودا(( همين است كه هم مسلمانان آن را شاهدند وهم ملائكه شب وهم ملائكه روز.

ودر مجمع البيان در ذيل آيه ((اقم الصّلوة لدلوك الشمس الى غسق الليل وقرآن الفجر(( گفته است : در اين آيه وجوب نمازهاى پنجگانّه و اوقات آنها بيان شده ، ومويد آن روايتى است كه عياشى به سند خود از عبيد بن زراره از امام صادق (عليه السلام ) در ذيل اين آيه روايت كرده كه امام فرمود: خداوند چهار نماز واجب كرده در يك قسمت زمانى كه ابتدائش اول ظهر وآخرش نصف شب است ، دوتا از ظهر تا غروب ، يكى قبل از ديگرى ودوتا از اول غروب آفتاب تا نصف شب كه آ نها هم يكى قبل از ديگرى است . ودر الدر المنثور است كه ابن جرير از ابن مسعود روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) فرمود: جبرئيل موقع دلوك آفتاب هنگام ظهر نزد من آمد ونماز را با من خواند. ودر همان كتاب است كه حكيم ترمذى در كتاب نوادر الاصولش وابن جرير وطبرانى وابن مردويه از ابى درداء روايت كرده اند كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) اين آيه را خواند ((ان قرآن الفجر كان مشهودا(( وفرمود: زيرا هم ملائكه شب آن را مى بينند و

هم ملائكه روز. مؤ لف : تفسير مشهود بودن قرآن فجر در روايات شيعه و سنى به اينكه چون ملائكه شب آن را مى بينند وهم ملائكه روز آنقدر در اين دوطائفه بسيار است كه نزديك است به حد تواتر برسد، ودر بعضى از آنها همانطور كه گذشت شهادت خدا وديدن مسلمين نيز اضافه شده است .

==رواياتى درباره شفاعت نمودن پيغمبر اسلام (ص ) در قيامت ، درذيل جمله : ((==

عسى ان يبعثك ربك مقاما محمودا((

ودر تفسير عياشى از عبيد بن زراره روايت كرده كه گفت : شخصى از امام صادق (عليه السلام ) از مؤ من پرسش نمود كه آيا اوهم شفاعت مى كند؟ حضرت فرمود: آرى ، شخص ديگرى از ميان جمعيت عرض ‍ كرد آيا مؤ من هم محتاج شفاعت محمد (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) هست ؟ فرمود: آرى براى مؤ من نيز گناهان وخطاهائى است ، هيچكس ‍ نيست مگر آنكه آن روز محتاج به شفاعت محمد (صلى اللّه عليه وآله و سلم ) هست .

راوى مى گويد: مردى پرسيد معناى كلام رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) كه فرمود: ((من سيد وسرور فرزندان آدمم ولى فخر نمى فروشم (( چيست ؟ فرمود: آرى اوحلقه درب بهشت را مى گيرد و بازش مى كند آنگاه به سجده مى افتد، خداى تعالى خطابش مى كند كه سر بردار وشفاعت كن كه شفاعتت پذيرفته است ، وبخواه كه هر چه بخواهى به آن مى رسى ، رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) سر برداشته دوباره به سجده مى افتد، خدايش مى فرمايد: سر بردار و شفاعت كن كه پذيرفته است ، وبخواه كه به آن خواهى رسيد آن جناب سر بر مى دارد وشفاعت مى كند، شفاعتش پذيرفته مى شود، درخواست مى كند خدا هم عطايش مى فرمايد.

ونيز در همان كتاب از سماعه بن مهران از ابى ابراهيم (عليه السلام ) روايت كرده كه در ذيل آيه ((عسى ان يبعثك ربّك مقاما محمودا(( فرمود: مردم روز قيامت به مقدار چهل روز سر از خاك برداشته به آفتاب دستور مى رسد كه پائين ونزديك سر بندگان آيد، به حدى كه عرق سراپايشان بگيرد، وبه زمين دستور مى رسد كه عرق ايشان نپذيرد، آن وقت است كه همگى نزد آدم شده شفاعت مى خواهند او ايشان را به نوح راهنمائى مى كند، ونوح به ابراهيم واوبه موسى واوبه عيسى واوبه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) حوالت مى دهد، ومى گويد بر شما باد خاتم النبيين محمد (صلى اللّه عليه وآله وسلم )، وبالاخره محمد (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) مى گويد: اينكار با من .

مولف : واينكه فرمود: تا آنكه شفاعت مى كند كسانى را كه در آتش ‍ سوخته اند، معنايش اين است كه بعضى از آنان شفاعت مى شوند، ودر معناى اين روايت از طرق اهل سنت از رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) رواياتى چند رسيده است . ودر الدرالمنثور است كه بخارى و ابن جرير وابن مردويه از ابن عمر روايت كرده اند كه گفت : من از رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) شنيدم كه مى فرمود: آفتاب آنقدر نزديك مى رسد كه عرق تا نصف گوش مى رسد، در اين بين كه مردم در اين حالتند دست به دامن آدم مى شوند اومى گويد: اين كار از من ساخته نيست ، به موسى مراجعه مى كنند اونيز همان را مى گويد اينجا است كه محمد (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) شفاعت مى كند، وشفاعتش ‍ پذيرفته مى شود وخداوند ميان مردم به داورى مى پردازد، رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) به طرف بهشت مى رود وحلقه درب بهشت را مى گيرد، آن موقع است كه خداوند اورا مقامى محمود مى دهد.

ودر همان كتاب است كه ابن جرير وبيهقى در شعب الايمان از ابى هريره روايت مى كند كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) فرمود: مقام محمود مقام شفاعت است . وباز در آن كتاب از ابن مردويه از سعد بن ابى وقاص روايت كرده كه گفت شخصى از رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) معناى مقام محمود را پرسيد، فرمود: شفاعت است .

مؤ لف : روايات در اين مضامين بسيار است .

((ولايزيد الظالمين الاخسارا - سياق آيات دلالت بر اين مى كند كه مراد از اين جمله ، بيان اثرى است كه قرآن در غير مؤ منين دارد وآن عكس آن اثر نيكى است كه در مؤ منين دارد، پس مراد از ظالمين قهرا غير مؤ منين يعنى كفار خواهند بود البته بنا به گفته بعضى از مفسرين كفار غير مشركين .

واگر حكم ((مزيد خسران (( را معلق به ((وصف ظلم (( كرد براى اين بود كه به علت حكم هم اشاره كرده باشد وبفهماند كه قرآن در ايشان جز زياد شدن خسران اثرى ندارد، به خاطر اينكه با ارتكاب كفر به خود ستم كردند.

يك سرمايه اصلى داشتند وآن دين فطريشان بود. كه هر دل ساده و سالمى به آن ملهم است ، ولى ايشان به خاطر كفرى كه به خدا وآيات او ورزيدند از اين سرمايه اصلى كاستند وچون به قرآن كفر ورزيده وبدون منطق ودليل بلكه به ستم از آن اعراض نمودند، همين قرآن خسران ايشان را دوچندان نموده ونقصى روى نقص قبليشان اضافه مى كند، البته اين در صورتى است كه از آن فطرت اصلى چيزى در دلهايشان مانده باشد، وگرنه هيچ اثرى در آنها نخواهد داشت ، ولذا به جاى اينكه بفرمايد: ((يزيد الظالمين خسارا - در ستمگران خسران را زيادتر مى كند فرمود ((ولايزيد الظالمين الاخسارا- در ظالمان اثرى جز خسران ندارد(( يعنى در آن كس كه از فطرت اصليش چيزى نمانده هيچ اثر ندارد ودر آن كسانى كه هنوز از موهبت فطرتشان مختصرى مانده اين اثر را دارد كه كمترش مى كند.

از اينجا است كه به خوبى روشن مى شود كه حاصل معناى آيه اين است كه قرآن بر صحت واستقامت مؤ منين مى افزايد وسعادتى بر سعادت و استقامتى بر استقامتشان اضافه مى كند، واگر در كافران هم چيزى زياد كند آن چيز عبارت از نقص وخسران خواهد بود.

ما هم در اين نظر حرفى نداريم وليكن اگر اين عموميت صحيح باشد بايد در صدر وذيل آيه هر دوصحيح باشد وبگوئيم همانطور كه به كمك آيه هاى قرآن ونوشتن وخواندن آن مرضها وناخوشى ها برطرف مى شود، همچنين از همان راه دشمنى دشمنان دين وظلم ظالمين وكيد كافرين دفع وباطل مى گردد، ودر نتيجه باز قرآن جز خسران اثرى براى كفار ندارد، اينهم در جاى خود مطلبى است .

در مفردات گفته كه كلمه ((عرض (( در مقابل طول است ، ودر اصل در مورد اجسام به كار مى رفته ، سپس در غير اجسام نيز استعمال شده - تا آنجا كه مى گويد - معناى ((اعرض (( اين است كه عرض خود را نشان داد (روى خود برگردانيد) واگر مى گويند: ((اعرض لى كذا(( معنايش اين است كه پهنايش پيدا شد ودر دسترس من قرار گرفت .

كلمه : ((نآ(( از ((ناءى (( به معناى دورى است ، و((نآبجانبه (( معنايش اين است كه براى خود جهت دورى از ما را انتخاب كرد، و مجموع جمله ((اعرض ونآبجانبه (( وضع آدمى را در دورى از خدا و قطع رابطه با پروردگار را در موقع انعام خدا مجسم مى سازد، كه خدا به اوانعام مى كند، اوروى خود را از درگاه اوبر تافته (مانند كودكان قهر مى كند به نقطه دورى مى رود) وچه بسا بعضى مفسرين كه گفته اند جمله : ((نآبجانبه (( كنايه از تكبر وبلندپروازى است .

واما اينكه فرمود: ((واذا مسّه الشركان يؤ سا(( معنايش اين است كه وقتى اندكى با شر ومصيبت برخورد كند آن وقت ماءيوس ونا اميد از خير ونعمت مى شود، در اينجا شر را به خداى تعالى نسبت نمى دهد آنطور كه نازل كردن نعمت را به اونسبت مى داد، براى اينكه بفهماند خدا منزه از آن است كه شرى را به اونسبت دهند.

ونيز براى اينكه وجود شرّ امرى نسبى است نه امر نفسى ، يعنى هر شرى كه در عالم تصور كنيم از قبيل مرگ وفقر ونقص ثمرات وامثال آن نسبت به مورد خودش شرّ است ، واما نسبت به غير موردش مخصوصا نسبت به نظام جمعى وعمومى كه در عالم جريان دارد خير است ، آن هم خيرى كه هيچ چيز جاى آن را نمى گيرد.

پس هر چه خير است معناى خير بودنش اين است كه خداوند عنايتى به عين موردش داشته ، وآن مورد منظور بالذات بوده ، وهر چه شر است شر بودنش اين است كه خداوند خير غير موردش را خواسته وعنايت الهى اولا وبالذات متوجه غير مورد شده ، وقهرا نسبت به مورد باعث نقصان ويا مرگ وامثال آن شده است .