تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۲: تفاوت میان نسخه‌ها

==بيان تفضيلى پاره اى از لذات و نعمت هاى اهل بهشت ==

وَ أَمْدَدْنَهُم بِفَكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِّمَّا يَشتهُونَ

اين آيه پاره اى از لذات و نعمت هاى اهل بهشت را كه به طور اجمال در آيه قب لى نام آنها را برد و فرمود: كلوا و اشربوا هنيئا... بطور تفصيل بيان مى كند.

و كلمه «'''امداد'''» به معناى آوردن چيزى است به طور دائم و پشت سر هم ، كه البته هم در خير استعمال مى شود، مانند آيه مورد بحث مى فرمايد: پشت سر هم و لا ينقطع ميوه و گوشت از هر نوعش كه بخواهند برايشان مى فرستيم ، و هم در شر و عذاب استعمال مى شود، مانند آيه شريفه «'''و نمد له من العذاب مدا'''».

و معناى آيه اين است كه : ما اهل بهشت را به ميوه و هر گوشتى كه ميل داشته باشند روزى مى دهيم ، يك روزى پشت سر هم و ساعت به ساعت و لا ينقطع .

يَتَنَزَعُونَ فِيهَا كَأْساً لا لَغْوٌ فِيهَا وَ لا تَأْثِيمٌ

«'''تنازع در كاس '''» به معناى به يكديگر تعارف نمودن و اجتماع كردن بر تناول آن است ، و كاءس به معناى قدح است ، كه البته وقتى به قدح كاءس گفته مى شود كه در آن شراب باشد. و مراد از «'''لغو'''»، سخن لغوى است كه از شرابخواران دنيا سر مى زند. و «'''تاثيم '''» به معناى آن است كه شخصى را گناهكار كنى ، كه اين نيز از آثار شرابهاى دنيا است كه شرابخوار را گناهكار مى كند. و همين كه فرمود: «'''در آن قدحها لغو و تاثيم نيست '''»، قرينه است بر اين كه منظور از كاءس كه بر سر آن تنازع مى كنند قدح شراب است ، اما شرابى كه آثار زشت شراب دنيا را ندارد.

وَ يَطوف عَلَيهِمْ غِلْمَانٌ لَّهُمْ كَأَنهُمْ لُؤْلُؤٌ مَّكْنُونٌ

مراد از «'''طواف كردن غلمان در پيرامون بهشتيان '''» آمد و شد آنان براى خدمت است . بعضى از مفسرين گفته اند: اين كه بطور نكره فرمود: «'''غلمان لهم - غلمانى كه دارند'''» و نفرمود: «'''غلمانهم - غلمانشان '''»، براى اين است كه شنونده توهم نكند مراد از آن غلمان همان خدمتكارانى هستند كه در دنيا داشتند، و بفهماند كه غلمان نيز مانند حور از مخلوقات بهشتيند، كه از شدت زيبايى و صفا و حسن مانند لولواى هستند كه از ترس دستبرد اجانب در گنجينه اش جاى مى دهند.

وَ أَقْبَلَ بَعْضهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ

يعنى به يكديگر روى مى آورند و هر يك از ديگرى مى پرسند در دنيا چه حالى داشته و چه عملى او را به سوى بهشت و نعيم الهى كشانيده ؟

معناى اينكه بهشتيان مى گويند: «'''ما در خانواده مان مشفق بوديم '''»

قَالُوا إِنَّا كنَّا قَبْلُ فى أَهْلِنَا مُشفِقِينَ

راغب مى گويد: «'''اشفاق '''» به معناى عنايتى آميخته با ترس است ، چون مشفق نسبت به كسى كه به او اشفاق دارد هم محبت دارد و هم مى ترسد مبادا بلايى متوجه او گردد، و اين كلمه در قرآن آمده ، مى فرمايد: «'''و هم من الساعه مشفقون - ايشان از قيامت بيمنا كند'''» پس اين كلمه هر وقت با حرف «'''من '''» متعدى شود معناى ترس در آن روشنتر از محبت است ، و اگر با حرف «'''فى '''» متعدى گردد معناى عنايت و محبت در آن روشنتر از ترس به ذهن مى رسد، همچنان كه در قرآن فرموده : «'''انا كنا قبل فى اهلنا مشفقين '''».

پس معناى آيه چنين مى شود كه : ما در دنيا نسبت به خانواده خود اشفاق داشتيم ، هم آنان را دوست مى داشتيم و به سعادت و نجاتشان از مهالك و ضلالت ها عنايت داشتيم ، و هم از اين كه مبادا گرفتار مهالك شوند مى ترسيديم ، و به همين منظور به بهترين وجهى با آنان معاشرت مى كرديم ، و نصيحت و دعوت به سوى حق را از ايشان دريغ نمى داشتيم .

فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا وَ وَقَانَا عَذَاب السمُومِ

كلمه «'''من '''» به طورى كه راغب گفته : به معناى انعام كردن به نعمت پر ارج و گرانمايه است . و اين منت اگر با عمل انجام گيرد از كارهاى نيك است ، و اگر با زبان انجام شود از كارهاى زشت خواهد بود، مگر از خداى تعالى كه منت نهادن قولى او هم نيكو است ، كه در آيه شريفه «'''يمنون عليك ان اسلموا قل لا تمنوا على اسلامكم بل اللّه يمن عليكم ان هديكم للايمان ان كنتم صادقين '''» هم از منت نهادن مردم سخن رفته ، و هم از منت نهادن خدا.

و منت نهادن خدا بر اهل بهشت اين است كه ايشان را با داخل شدن در بهشت سعادتمند كرد، و با نگهدارى از عذاب «'''سموم '''» مشمول رحمت خود قرار داد. و كلمه سموم به طورى كه طبرسى در مجمع البيان گفته معناى حرارتى است كه تا داخل سوراخهاى رگ بدن فرو مى رود، و بدن از آن متالم مى گردد،و ريح سموم را هم از همين جهت سموم گفته اند.

إِنَّا كنَّا مِن قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبرُّ الرَّحِيمُ

اين آيه شريفه ، جمله «'''فمن اللّه علينا'''» را تعليل مى كند، و در آن اهل بهشت به يكديگر مى گويند: اين كه خداوند بر ما منت نهاد، براى اين بود كه ما در دنيا همواره او را مى خوانديم ، و جمله «'''انه هو البر الرحيم '''» هم تعليل را تعليل مى كند كه مى گويند: و اگر همواره او را مى خوانديم بدين جهت بود كه او پروردگارى نيكوكار و مهربان بود.

اين آيه با دو آيه قبلش ، اين معنا را مى فهماند كه اهل بهشت در دنيا خداى را به يكتايى مى خواندند، يعنى تنها او را مى پرستيدند و تسليم امر او بودند، و نسبت به خانواده خود دلسوز بودند و آنها را به حق نزديك و از باطل دور مى كردند، و همين علّت شد كه خدا بر آن منت نهد و از عذاب سموم حفظشان كند، و علت كه چنين مى كردند اين بود كه خداى تعالى نيكوكار و مهربان بود و به هر كس كه او را مى خواند احسان و رحم مى كرد.

پس آيات سه گانه در معناى آيات شريفه «'''ان الانسان لفى خسر الا الذين امنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر'''» است چون آيات نيز اهل بهشت را منحصرا كسانى مى داند كه به خدا ايمان دارند و اعمال نيك مى كنند، و ديگران را به حق و به خويشتن دارى در انجام فرامين حق سفارش مى كنند.

و كلمه «'''بر'''» - به فتحه باء - يكى از اسماى حسناى خداى تعالى است ، و از بر - به كسره باء - گرفته شده ، كه به معناى احسان است . و بعضى از مفسرين آن را به لطف تفسير كرده اند.

بحث روايتى

در كافى به سند خود از ابن بكير از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه در تفسير آيه «'''و الذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم '''» فرمود: مربوط به آن فرزندانى است كه در عمل صالح نتوانستند به پايه پدران برسند،

خداى تعالى براى اين كه چشم پدران روشن شود آن فرزندان را به پدران ملحق مى سازد.

مؤ لف : اين روايت را صاحب كتاب توحيد هم به سند خود از ابوبكر حضرمى از آن جناب نقل كرده .

و در تفسير قمى است كه پدرم از سليمان ديلمى از ابو بصير از امام صادق (عليه السلام ) برايم حديث كرد كه آن جناب فرمود: اطفال شيعيان ما نيز از مؤ منين هستند، فاطمه (عليهاالسلام ) آنان را تربيت مى كند، و اين كه خداى تعالى فرمود: «'''الحقنا بهم ذريتهم '''» معنايش ‍ اين است كه : روز قيامت آن اطفال را به سوى پدران خود هدايت مى كند.

مؤ لف : و در مجمع البيان ذيل اين حديث را - البته بدون ذكر سند - از آن جناب نقل كرده و در كتاب توحيد به سند خود از ابو بصير روايت آورده كه گفت : امام صادق (عليه السلام ) فرمود: وقتى طفلى از اطفال مؤ منين از دنيا مى رود، يك منادى در ملكوت آسمان ها و زمين ندا در مى دهد كه : آگاه باشيد فلانى پسر فلان شخص از دنيا رفت ، آنگاه وارسى مى كنند، اگر قبل از آن طفل پدر و مادرش و يا يكى از آن دو و يا بعضى از خويشاوندان طفل قبلا مرده بودند، طفل را به او مى سپارند تا تغذيه اش ‍ كند، وگرنه ، او را به دست فاطمه (سلام اللّه عليها) مى دهند تا او غذايش ‍ دهد، تا پدر و مادرش و يا يكى از آن دو و يا يكى ديگر از بستگانش كه از مؤ منين باشد از راه برسد، آن وقت فاطمه (سلام اللّه عليها) طفل را به او مى سپارد.

و در فقيه است كه در روايت حسن بن محبوب ، از على ، از حلبى ، از امام صادق (عليه السلام ) آمده كه فرمود: خداى تبارك و تعالى ابراهيم و ساره را به كفالت اطفال مؤ منين مامور كرده تا ايشان را در قصرى از در نگهدارى نموده و از درختى كه در بهشت است و لوله هايى مانند سر پستان گاو دارد غذا دهند، و چون روز قيامت شود لباس نو در تن ايشان كنند، و به بوى خوش معطر ساخته به عنوان هديه نزد پدرانشان بفرستند، پس اين اطفال با پدرانشان در بهشت پادشاهانند، و اين همان معنايى است كه آيه شريفه «'''والذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم '''» در صدد بيان آن است .

و در مجمع البيان است كه زاذان از على (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) فرمود: مؤ منين با فرزندانشان در بهشتند، آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود.

و در الدر المنثور است كه بزاز و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده اند كه او بدون ذكر واسطه از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روايت كرده كه فرمود: خداى تعالى ذريه مؤ من را آن قدر بالا مى برد تا به درجه پدرش برسد، هر چند كه در عمل به پايه پدر نباشد، آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود: «'''و الذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم و ما التناهم من عملهم من شى ء'''»، آنگاه فرمود: يعنى و هر چه به فرزندان بدهيم از سهم پدران كم نمى كنيم . و نيز در آن كتاب است كه طبرانى و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) فرمود: وقتى آدمى داخل بهشت مى شود از پدر و مادر خود سراغ مى گيرد، و از ذريه و فرزندان خود پرسش مى كند. به او مى گويند: آنها به درجه تو نرسيدند، و عمل تو را نداشتند. مى گويد: پروردگارا من اگر عمل كردم به نيت خودم و آنان عمل كردم ، آن وقت دستور مى رسد: ايشان را هم به وى ملحق كنند، آن وقت ابن عباس اين آيه را تلاوت كرد: «'''والذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان ...'''».

مؤ لف : اين آيه پدرانى را كه در حديث نامشان برده شده شامل نمى شود، چون تنها مى فرمايد: ذريه مؤ منين را به ايشان ملحق مى كنيم ، و براى شامل شدن پدران مناسب تر آن بود كه ابن عباس دعاى ملائكه را بخواند كه گفتند: «'''ربنا و ادخلهم جنات عدن التى وعدتهم و من صلح من ابائهم و ازواجهم و ذرياتهم '''».

و در تفسير قمى در ذيل جمله «'''لا لغو فيها و لا تاثيم '''»، مى گويد: امام (عليه السلام ) فرمود: در بهشت غناء و فحش نيست ، مؤ من شراب مى نوشد ولى گناه نمى كند.

و در ذيل جمله «'''و اقبل بعضهم على بعض يتسائلون '''» فرمود: يعنى در بهشت اين سوال را مى كنند.