تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۴۰: تفاوت میان نسخه‌ها

معناى اينكه فرمود: «فاتقوا الله ما استطعتم» و جمع آن با آيه «اتقوا الله حق تقاته»

فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا استَطعْتُمْ ...

يعنى به مقدار استطاعتى كه داريد از خدا پروا كنيد - چون سياق جمله سياق دعوت و تشويق به اطاعت خدا و انفاق و مجاهده در راه او است - و جمله مورد بحث به خاطر حرف «'''فاء'''» تفريع شده بر جمله «'''انما اموالكم ...'''» در نتيجه معناى آن چنين مى شود كه : به مقدار استطاعتتان از خدا بترسيد و از ذره اى از آن مقدار را از تقوا و ترس خدا كوتاه نياييد. در نتيجه آيه شريفه همان مطلبى را مى رساند كه آيه شريفه «'''اتقوا اللّه حق تقاته '''» در مقام افاده آن است نه اينكه بخواهد بفرمايد هر چه توانستيد رعايت تقوى را بكنيد و هر مقدار كه نتوانستيد تقوى را رها كنيد چون خداى تعالى به حكم آيه «'''و لا تحملنا ما لا طاقه لنابه '''» به بيش از مقدار طاقت از از ما نخواسته آرى هر چند اين معنا در جاى خود صحيح است ،

ليكن آيه مورد بحث ناظر به آن نيست.

از آنچه گذشت دو نكته روشن گرديد.

نكته اول اينكه : ميان آيه «'''فاتقوا اللّه ما استطعتم و آيه اتقوا الله حق تقاته '''» هيچ منافاتى نيست ، و اختلافى كه بين آن دو هست چيزى نظير اختلاف به مقدار و كيفيت است ، در جمله اولى دستور مى دهد تقواى شما همه مواردى را كه درسعه و قدرت شما است فرا بگيرد، و در دومى دستور مى دهد تقواى شما در همه موارد متصف به حقيقت باشد، تقواى صورى و ظاهرى نباشد، اولى راجع به كميت و مقدار تقوا است ، دومى مربوط به كيفيت آن است .

نكته دوم اينكه : سخن بعضى از مفسرين كه گفته اند: جمله «'''فاتقوا اللّه ما استطعتم '''» ناسخ جمله «'''اتقوا اللّه حق تقاته '''» است ، سخن درستى نيست ، و فسادش روشن گرديد.

«'''و اسمعوا و اطيعوا و انفقوا خيرا لانفسكم '''» - قسمت از آيه جمله «'''فاتقوا اللّه ما استطعتم '''» را تاءكيد مى كند، و كلمه «'''سمع '''» معناى استجابت و قبول پيشنهاد و دعوت است ، كه مربوط به مقام التزام قلبى است ، به خلاف طاعت كه انقياد در مقام عمل است ،

معناى جمله : «'''وانفقوا خيرا لانفسكم '''» و وجه منصوب بودن كلمه «'''خيرا'''»

و كلمه «'''انفاق '''» به معناى بذل مال در راه خدا است (نه هر بذلى ديگر)، و كلمه «'''خيرا'''» اگر منصوب آمده به گفته صاحب كشاف به خاطر عاملى است كه حذف شده ، و تقدير آن و «'''انفقوا'''» و «'''امنوا خيرا لانفس كم - انفاق كنيد و ايمان آوريد به چيزى كه براى خودتان خير است '''» مى باشد. احتمال هم دارد كلمه «'''انفقوا'''» در عين دلالت بر انفاق ، متضمن معناى قدموا و يا نظير آن هم باشد، و معنا چنين باشد «'''و انفقوا خيرا لانفسكم - انفاق كنيد و با انفاق خيرى را براى خود از پيش بفرستيد'''» كه در عبارت داخل گيومه كلمه «'''انفاق '''» متضمن معناى از پيش بفرستيد شده ، شما مى توانيد چيز ديگرى را فرض كنيد كه مقام آيه بر آن دلالت كند.

و اگر فرمود: «'''لانفسكم '''» و نفرمود: «'''لكم '''»، براى اين بود كه مؤ منين را بيشتر خوشدل سازد، و بفهماند اگر انفاق كنيد خيرش مال شما است ، و به جز خود شما كسى از آن بهره مند نمى شود، چون انفاق دست و دل شما را باز مى كند، و در هنگام رفع نيازه اى جامعه خود دست و دلتان نمى لرزد.

«'''و من يوق شح نفسه فاولئك هم المفلحون '''» - تفسير اين جمله در تفسير سوره حشر گذشت .

جمله «'''يضاعفه لكم و يغفر لكم '''» اشاره است به حسن جزايى كه خداى تعالى در دنيا و آخرت به انفاق گران مى دهد، و اسمهاى «'''شكور'''»، «'''حليم '''»، «'''عالم غيب و شهادت '''»، «'''عزيز'''» و «'''حكيم '''» پنج نام از اسماى حسناى الهى هستند، كه شرحش و وجه مناسبتش با سمع و طاعت و انفاق كه در آيه بدان سفارش شده است روشن است .

روايتى درباره دشمن بودن بعضى از همسران و فرزندان مؤمنين ونزول آيه : «

ان من ازواجكم و اولاد كم عدوا لكم ....»

در تفسير قمى در روايت ابى الجارود از امام باقر (عليه السلام ) روايت شده كه در ذيل آيه «'''ان من ازواجكم و اولادكم عدوا لكم فاحذروهم '''» فرموده : اين آيه راجع به مسلمانانى است كه وقتى مى خواستند از وطن كافرنشين خود به دار هجرت مهاجرت كنند، زن و فرزندشان دست به دامنشان انداخته ، از رفتن بازشان مى داشتند، و مى گفتند: تو را به خدا سوگند مى دهيم كه از ما دست بر مدار كه بعد از رفتنت از بين خواهيم رفت ، بعضى از مسلمانان تسليم خواسته زن و فرزند خود مى شدند، و در دار الكفر مى ماندند، و آيه شريفه آنان را از چنين زن و فرزندانى بر حذر داشته ، از اطاعت آنان نهى مى فرمايد، بعضى ديگر از مسلمانان تسليم نمى شدند، و راه خدا را پيش گرفته از زن و فرزند دست بر مى داشتند، و مى گفتند: به خدا سوگند اگر شما با من هجرت نكنيد، و خداى تعالى روزى بين من و شما در دار الهجره جمع كرد، ديگر كارى به كارتان نخواهم داشت ، و تا ابد سودى به شما نخواهم رساند.

ولى خداى تعالى دستور داد بعد از آنكه در دار هجرت به زن و فرزند خود رسيدند از سوگند خود صرفنظر نموده ، به بهترين وجهى با آنان برخورد نمايند، و صله رحم را رعايت كنند.

((و ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا فان اللّه غفور رحيم .

مؤ لف : اين معنا در الدر المنثور هم از عده اى از صاحبان كتب حديث از ابن عباس روايت شده .

و در الدر المنثور است كه ابن مردويه از عباده بن صامت و عبداللّه بن ابى اوفى ، از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نقل كرده اند كه در تفسير جمله «'''انما اموا لكم و اولادكم '''» فرموده اند: براى هر امتى ، فتنه اى است ، و فتنه امت من كه به وسيله آن آزمايش مى شوند مال است .

مؤ لف : نظير اين روايت را نيز از ابن مردويه از كعب بن عياض از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نقل كرده .

و باز در همان كتاب است كه ابن ابى شيبه ، احمد، ابو داوود، ترمذى ، نسائى ، ابن ماجه ، حاكم و ابن مردويه ، همگى از بريد روايت كرده اند كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) مشغول خطابه بود كه حسن و حسين با پيراهنى قرمز وارد شدند، و (به طرف آن جناب ) مى رفتند و مى افتادند رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) از منبر پايين آمد و هر دو را بغل كرد يكى را به اين طرف و يكى را به آن طرف و به منبر بالا رفت ، و سپس فرمود: خداى تعالى درست فرموده : «'''انما اموالكم و اولادكم فتنه '''»، من وقتى چشمم به اين دو پسر افتاد كه مى آيند و مى افتند، نتوانستم طاقت بياورم ، و كلامم را قطع نكنم ، بناچار براى گرفتن آن دو پايين آمدم .

مؤ لف : اين روايت بى اشكال نيست ، براى اينكه درست است كه اموال و اولاد فتنه است ، اما نه حتى براى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم )، كه سيد انبيا و سرآمد مخلصين و معصوم و مؤ يد به روح القدس ‍ است .

روايت ديگرى هست كه لحنش از اين هم شنيع تر است ، و آن روايتى است كه باز الدر المنثور از ابن مردويه ، از عبداللّه عمر، نقل كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) در حالى كه داشت بالاى منبر براى مردم ايراد خطبه مى كرد چشمش به حسين بن على افتاد كه داشت مى آمد، پا بر دامن خود نهاد و افتاد و گريه كرد، ناگزير رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) از منبر پايين آمد،

مردم چنين ديدند، دويدند و حسين را برداشتند، و او را دست به دست گردانيده تا به رسول خدا رسانند، رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) آنگاه فرمود: خدا شيطان را بكشد كه فرزند چه فتنه اى است ، به آن خدايى كه جانم به دست اوست ، من متوجه نشدم كه از منبر پايين آمده ام .

نظير اين روايت در شناعت لحن روايتى است كه از ابن منذر، از يحيى بن ابى كثير نقل شده كه گفت : وقتى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) صداى گريه حسن و حسين را شنيد، فرمود: اولاد فتنه است ، براى گريه اين دو كودك آن چنان مرابى خود كرد كه برخاستم در حالى كه عقل از من سلب شده بود. بنابر اين يا بايد اين روايات را طرد نموده قبولش نكرد، و يا آنكه تاءويل و توجيهش كرد.

و در تفسير برهان از ابن شهر اشوب از تفسير وكيع روايت شده كه گفت : سفيان بن مره همدانى از عبد خير برايمان نقل كرد كه گفته بود، من از على بن ابى طالب از اين كلام خداى تعالى پرسيدم كه مى فرمايد: «اتقوا الله حق تقاته»، فرمود: به خدا سوگند غير از اهل بيت كسى به اين دستور عمل نكرده ، اين ماييم كه همواره به ياد خداييم ، و هرگز فراموشش نمى كنيم ، و ماييم كه شكرش را به جاى آورده ، هرگز كفرانش ‍ نمى كنيم ، و ماييم كه او را اطاعت نموده ، هرگز نافرمانيش نكرده ايم .

و چون اين آيه نازل شد اصحاب گفتند ما توانايى چنين تقوايى را نداريم ، خداى تعالى آيه «فاتقوا الله ما استطعتم» را نازل فرمود، (تا آخر حديث ).

و در تفسير قمى آمده كه پدرم از فصل بن ابى مره برايم حديث كرد كه : من امام صادق (عليه السلام ) را ديدم كه از اول شب تا صبح طواف مى كرد و مى گفت : بارالها مرا از شر بخل نفسم نگه بدار. عرضه داشتم: فدايت شوم من امشب از شما به غير از اين دعا را نشنيدم . فرمود: چه بلايى بالاتر از بخل نفس سراغ دارى ؟ خداى تعالى مى فرمايد: «و من يوق شح نفسه فاولئك هم المفلحون».