تفسیر:المیزان جلد۱۸ بخش۴۳: تفاوت میان نسخه‌ها

=== و به هر حال جمله ===

((انما توعدون لصادق (( جواب قسم است ، يعنى همان مطلبى است كه براى اثبات و تاءكيد ثبوتش آن سوگندها را خورد. و جمله ((و ان الدين لواقع (( عطف است بر آن ، و به منزله تفسير آن است . و معناى مجموع كلام اين است كه : به چه و چه سوگند مى خورم كه آنچه وعده داده شده ايد (يعنى آن وعده هايى كه در قرآن هست و يا رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم )، به وسيله وحى به شما وعده مى دهد كه روز جزايى هست و به زودى در آن روز به سزاى اعمالتان مى رسيد، اگر اعمالتان خير است ، به جزاى خيرش و اگر شر است به سزاى شرش مى رسيد) صادق است ، و روز جزاء آمدنى است .

وَ السمَاءِ ذَاتِ الحُْبُكِ

إِنَّكمْ لَفِى قَوْلٍ مخْتَلِفٍ يُؤْفَك عَنْهُ مَنْ أُفِك

قول مختلف سخن متناقضى را گويند كه ابعاضش با يكديگر نسازد، و يكديگر را تكذيب كنند. و از آنجايى كه زمينه كلام اثبات صدق قرآن و يا دعوت و يا صدق گفتار آن جناب در وعده هايى است كه از مساءله بعث و جزاء مى دهد، ناگزير مراد از قول مختلف - البته اين كه مى گوييم قطعى نيست ليكن از احتمالات ديگر به ذهن نزديك تر است - سخنان مختلفى است كه كفار به منظور انكار آنچه قرآن اثبات مى كند مى زدند، اينك فهرستى از سخنان ايشان :

۷ همه اينها كه مى گويد خرافات كهنه اى است كه از جايى پيدا كرده ، و از روى آن نوشته است .

((يوفك عنه من افك (( - كلمه ((افك (( به معناى صرف و منحرف كردن است . و ضمير ((عنه (( به كتاب برمى گردد، اما از اين جهت كه مشتمل بر وعده به آمدن قيامت ، و اثبات جزاء است . و معنايش اين است كه : منحرف مى شود از قرآن هر كس كه منحرف مى شود. و بعضى ضمير عنه را به رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) برگردانيده ، گفته اند: معناى جمله اين است كه منحرف مى شود از ايمان به رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) هر كس كه مى شود. ولى خواننده محترم توجه دارد كه معناى قبلى با سياق موافقتر است ، هر چند كه برگشت هر دو به يك معنا است .

وجوه مختلف در معناى جمله : ((يؤ فك عنه من افك ((

و از بعضى از مفسرين حكايت شده كه گفته اند: ضمير ((عنه (( به كلمه ((ما توعدون (( و يا به ((دين (( برمى گردد زيرا خداى تعالى اول سوگند خورد به ((ذاريات (( و آن چند چيز ديگر كه بعث و جزاء حق است ، سپس سوگند خورد به آسمان كه كفار در باره وقوع بعث در قولى مختلف هستند، بعضى شك دارند و بعضى منكرند، آنگاه مى فرمايد منحرف مى شوند از اقرار به امر قيامت و جزاء، اشخاصى كه به دست ديگران منحرف شده اند. و اين وجه هم قريب به همان وجه سابق است .

و از بعضى ديگر حكايت شده كه گفته اند: ضمير در ((عنه (( به قول مختلف بر مى گردد، و كلمه ((عن (( تعليل را مى رساند، همچنان كه در آيه ((و ما نحن بتاركى الهتنا عن قولك (( علت را افاده مى كند، و در نتيجه جمله مورد بحث صفتى مى شود براى قول ، و معنايش اين است كه : شما در قولى مختلف هستيد، قولى انحرافى كه به سبب اشخاص ‍ منحرف كننده ، انحرافى شده است . و اين وجه خوبى است .

بعضى ديگر گفته اند: ضمير در ((انكم (( به مسلمان و كافر، هر دو برمى گردد، و در نتيجه منظور از قول مختلف قول مسلمين است كه مى گويند بعث و جزاء واقع شدنى است ، و قول كفار اين است كه مى گويند: واقع شدنى نيست . و شايد سياق آيه با اين وجه خيلى سازگار نباشد. و بعضى ديگر وجوهى ديگر ذكر كرده اند، كه خيلى بى اساس ‍ است و فايده اى در نقل آنها نيست .

قُتِلَ الخَْرَّصونَ الَّذِينَ هُمْ فى غَمْرَةٍ ساهُونَ يَسئَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ

و جمله ((قتل الخراصون (( نفرينى است بر آنان كه كشته شوند. و اين كنايه اى است از نوعى طرد و محروم كردن كسى از رستگارى . و آن مفسرى هم كه كلمه ((قتل (( را به معناى ((لعن (( گرفته برگشت سخنش به همين معنا است .

((الذين هم فى غمره ساهون (( - كلمه ((غمره (( به طورى كه راغب مى گويد: آب بسيار زيادى است كه بستر خود را پوشانده باشد، يعنى ته آب پيدا نباشد. و اين كلمه مثلى شده است براى جهاتى كه صاحبش را پوشانده باشد. و مراد از سهو - به طورى كه گفته اند - مطلق غفلت است .

((يسئلون ايان يوم الدين (( - ضمير جمع در جمله ((يسالون : مى پرسند(( به همان خراصان برمى گردد. آنها بودند كه به عنوان استهزاء عجله مى كردند كه بايد بگويى روز جزاء چه وقت است ، همچنان كه در جاى ديگر از ايشان حكايت كرده كه پرسيدند ((متى هذا الوعد ان كنتم صادقين ((.

كلمه ((ايان (( وضع شده براى پرسش از زمان وقوع چيزى كه اين كلمه بر سر آن در آمده ، و پرسش كفار با اين كلمه از ((يوم الدين (( - كه ظاهر در زمان است - بدين عنايت بوده كه بر آن وعده داده شده و ملحق به زمانيات است و لذا با اين كلمه سؤ ال شده ؛ زيرا قيامت شؤ ونى دارد كه آن شؤ ون ملحق به زمانيات است . همان طور كه از زمانيات با كلمه ((ايان (( و ((متى (( سؤ ال مى شود. مثلا گفته مى شود: ((متى يوم العيد : روز عيد چه زمانى است (( - برخى از مفسرين چنين گفته اند.

ممكن هم هست استعمال اين گونه كلمات از باب مجاز و توسعه دادن در معناى ظرفيت و زمان باشد، به اينكه اوصاف مخصوص ظرف زمان را هم مجازا زمان بخوانند آن وقت بپرسند زمان اين زمان ، يعنى زمان رخ دادن اين اوصاف كى است ، بعد از چه زمانى واقع مى شود، و يا قبل از چه زمانى بوده ؛ مثل اينكه مى پرسند: روز عيد كى است ؟ و جواب مى دهند: ده روز ديگر. و يا مى پرسند: روز عيد كى بود؟ مى گويند ده روز جلوتر بود، در حالى كه اصل اين سؤ ال مجازى است ، چون روز عيد خودش ‍ روز و زمان است زمان كه در زمان قرار نمى گيرد، بلكه اوصاف مختص ‍ به آن است كه در زمان واقع مى شود، و اين گونه سوالات مختص به كلام عرب نيست . و در قرآن كريم نيز بسيار آمده .

يَوْمَ هُمْ عَلى النَّارِ يُفْتَنُونَ

و اين آيه جواب از سؤ ال آنان بود كه مى پرسيدند ((ايان يوم الدين ((، چيزى كه هست به جاى اينكه تاريخ آن را در پاسخ معين كند صفت آن را بيان كرد، و اشاره كرد به اينكه كفار در آن روز چه حالى دارند، و اين بدان جهت بود كه وقت قيامت جزء مسائل غيبى است ، آن غيب هايى كه احدى از آن اطلاع ندارد، و جز خدا كسى را بدان آگاهى نيست ؛ چون خداى تعالى بعضى از مسائل غيبى را به بعضى از انبيائش اطلاع مى دهد، ولى قيامت از آن حوادثى است كه علمش مخصوص به خود اوست ، همچنان كه فرموده : ((لا يجليها لوقتها الا هو((.

ذُوقُوا فِتْنَتَكمْ هَذَا الَّذِى كُنتُم بِهِ تَستَعْجِلُونَ

إِنَّ الْمُتَّقِينَ فى جَنَّتٍ وَ عُيُونٍ

و اگر جنات و عيون را نكره (بدون الف و لام ) آورده براى اين است كه به عظمت مقام و منزلت آن اشاره نموده ، بفهماند وضع بهشت طورى نيست كه اشخاص بتوانند با زبان ، توصيف كنند. در اينجا اين سؤ ال پيش ‍ مى آيد كه قرار گرفتن متقيان در بهشت درست است ، چون بالاخره بهشت منزلگاهى است ، ولى چشمه ها كه قرارگاه نيستند، چرا فرموده : متقيان در چشمه ها هستند؟ جواب اين است كه اين تعبير از باب توسعه و مجاز است ، و معناى تحت اللفظى منظور نيست .

ءَاخِذِينَ مَا ءَاتَاهُمْ رَبهُمْ إِنهُمْ كانُوا قَبْلَ ذَلِك محْسِنِينَ

كانُوا قَلِيلاً مِّنَ الَّيْلِ مَا يهْجَعُونَ

اين آيه و آيات بعدش توضيح مى دهد كه چگونه نيكوكار بودند، مگر چه مى كردند. كلمه ((هجوع (( كه مصدر فعل ((يهجعون (( است ، به معناى خواب در شب است . بعضى هم گفته اند اصلا به معناى خواب اندك است .

ممكن است كلمه ((ما(( زائده باشد و كلمه ((يهجعون (( خبر باشد براى كلمه ((كانوا((، و كلمه ((قليلا(( ظرفى باشد متعلق به ((يهجعون (( و ممكن هم هست كلمه ((قليلا(( صفت باشد براى مفعول مطلقى كه در كلام نيامده ، كه تقدير آن ((يهجعون هجوعا قليلا(( باشد.

معناى اينكه در وصف متقين فرمود: ((كانوا قليلا منالليل ما يهجعون ((

و كلمه ((من الليل (( در هر حال متعلق است به كلمه ((قليلا((، و معناى آيه اين است كه : متقين در دنيا زمان اندكى از شب را مى خوابيدند. و يا: مى خوابيدند خوابيدنى اندك .

وَ بِالاَسحَارِ هُمْ يَستَغْفِرُونَ

يعنى در سحرها از خداى تعالى آمرزش گناهان خود را مى طلبند. بعضى هم گفته اند: مراد از استغفار، نماز است ولى اين قول بى اشكال نيست .

وَ فى أَمْوَلِهِمْ حَقُّ لِّلسائلِ وَ المَْحْرُومِ

آن دو آيه كه گذشت سيره متقين نسبت به درگاه خداى سبحان را بيان مى كرد و مى فرمود شب زنده دارند و در سحرها استغفار مى كنند، ولى اين آيه سيره آنان را در برابر مردم بيان مى كند، و آن اين است كه به سائل و محروم كمك مالى مى كنند. و اما اينكه فرمود: در اموال آنان حقى است براى سائل و محروم ، با اينكه حق مذكور تنها در اموال آنان نيست ، در اموال همه هست ، براى اين بوده كه بفهماند متقين با صفايى كه در فطرتشان هست اين معنا را درك مى كنند، و خودشان مى فهمند كه سائل و محروم حقى در اموال آنان دارد، و به همين جهت عمل هم مى كنند، تا رحمت را انتشار داده ، نيكوكارى را بر اميال نفسانى خود مقدم بدارند.

((سائل (( عبارت است از كسى كه از انسان چيزى بخواهد و نزد انسان اظهار فقر كند. ولى محروم به معناى كسى است كه از رزق محروم است ، و كوشش او به جايى نمى رسد، هر چند كه از شدت عفتى كه دارد سؤ ال نمى كند.

بحث روايتى

چند روايت درباره مراد از ذاريات ، حاملات ، جاريات ، مقسمات ، و در معناى ((و السماء ذاتالحبك ((

در تفسير قمى است كه پدرم از ابن ابى عمير از جميل از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرد كه در معناى آيه ((و الذاريات ذروا(( فرمود: ابن الكواء از امير المؤ منين (عليه السلام ) پرسيد: اين آيه چه معنا دارد؟ حضرت فرمود: منظور از ((ذاريات (( باد است . و از ((حاملات وقرا(( پرسيد. فرمود: ابر است . و از ((فالجاريات يسرا(( پرسيد. فرمود: كشتيها است . از ((مقسمات امرا(( پرسيد. فرمود: ملائكه است .

مؤ لف : اين حديث از طرق اهل سنت هم روايت شده ، و روح المعانى آن را آورده .

و در الدر المنثور است كه عبد الرزاق ، فاريابى ، سعيد بن منصور، حارث ابن ابى اسامه ، ابن جرير، ابن منذر، ابن ابى حاتم و ابن انبارى در كتاب المصاحف و حاكم (وى حديث را صحيح دانسته ) و بيهقى - در شعب الايمان - از چند طريق از على ابن ابى طالب روايت كرده اند كه فرمود: ((و الذاريات ذروا(( بادها است ، ((فالحاملات وقرا(( ابرها است ، ((فالجاريات يسرا(( كشتيها است ، ((فالمقسمات امرا(( ملائكه است .

و در مجمع البيان مى گويد: امام باقر و امام صادق (عليه السلام ) فرمودند: براى احدى جايز نيست سوگند بخورد مگر به خدا. و خدا به هر يك از مخلوقاتش بخواهد مى تواند سوگند بخورد. و در الدر المنثور است كه ابن منيع از على بن ابى طالب روايت كرده كه شخصى از آن جناب از آيه و ((السماء ذات الحبك (( سؤ ال كرد، فرمود: يعنى داراى خلقتى زيبا است .

مؤ لف : نظير اين روايت را صاحب مجمع البيان نيز آورده ، به اين عبارت كه بعضى گفته اند: يعنى داراى حسن و زينت است - نقل از على (عليه السلام ) - و در جوامع الجامع اينطور آورده : و از على (عليه السلام ) نقل شده كه فرمود: منظور حسن و زينت آسمان است .

و در بعضى از اخبار، آيه ((انكم لفى قول مختلف يوفك عنه من افك (( بر مساءله ولايت تطبيق شده .