تفسیر:المیزان جلد۱۷ بخش۲۱
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
رد اعتماد مشركين مبنى بر اينكه جن اولاد خداوند هستند
وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَينَ الجِْنَّةِ نَسباً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الجِْنَّةُ إِنهُمْ لَمُحْضرُونَ
قرار دادن نسبت بين خدا و جن ، عبارت از همين عقيده مشركين است كه مى گويند: جن اولاد خدا هستند كه شرح مفصل اين عقيده آنان در تفسير سوره هود آنجا كه درباره بتپرستان بحث كرديم گذشت . ((و لقد علمت الجنة انهم لمحضرون (( - يعنى خود جنيان مى دانند روزى براى حساب و يا عذاب حاضر خواهند شد. و اينكه گفتم . حساب يا عذاب ، به خاطر اطلاق كلمه محضرون است . و به هر حال جنيان مى دانند كه خود مربوب خدا هستند، و خدا به زودى از ايشان حساب مى كشد و بر طبق اعمالشان جزا مى دهد. پس نسبتى كه بين جنيان و خدا هست نسبت مربوبيت و ربوبيت است ، نه نسبت ولادت و كسى كه خودش مربوب ديگرى است ، شايستگى پرستش ندارد. و از عجايب ، سخن بعضى از مفسرين است كه گفته اند: مراد از كلمه ((جنة (( طايفه اى از ملائكه است كه به اين اسم ناميده شده اند. و بنابراين بايد ضمير ((انهم (( را به كفار برگردانيد، نه به كلمه ((جنة ((، و معنايش اين است كه : طايفه اى از ملائكه ، كه نامشان جن است ، مى دانند كه كفار براى عذاب حاضر مى شوند، و اين تفسيرى است كه هيچ شاهدى از قرآن كريم بر آن نيست ، علاوه بر اين از سياق بعيد است .
توضيحى درباره استثناى عباد مخلصين در آيه : سبحان الله عما يصفون الا عباداللهالمخلصين
سبْحَنَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ إِلا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ ضمير در جمله ((يصفون (( - با در نظر گرفتن اينكه اين آيه متصل به آيه قبل است - به كفار نامبرده برمى گردد، و استثناى ((الا(( در آن استثناى منقطع است ، و معناى آيه اين است كه : خدا از توصيفى كه كفار مى كنند منزه است ، و يا خدا از آنچه كه كفار درباره اش مى گويند، و از اوصافى كه برايش مى تراشند از قبيل ولادت و نسبت و شركت و امثال آن منزه است ، ولى بندگان مخلص خدا او را به اوصافى وصف مى كنند كه لايق ساحت قدس اوست و يا طورى وصف مى كنند كه لايق اوست . و بعضى از مفسرين گفته اند: ((اين استثنا، استثناى منقطع از ضمير در ((لمحضرون (( است ((. بعضى ديگر گفته اند: ((استثناى از فاعل در ((جعلوا(( است و جمله هايى كه بين اين ضمير و مرجعش فاصله شده اند، جملات معترضه است . ولى اين دو وجه بعيد است ((.
و در صورتى كه اين دو آيه را مستقل در نظر بگيريم ، همچنان كه مستقل نيز هستند، معنايى وسيعتر و دقيقتر از آن معانى دارد، چون در اين صورت بايد ضمير در ((يصفون (( را به عموم مردم برگردانيم ، و چون كلمه ((يصفون (( مطلق است ، و شامل همه گونه وصف مى شود، آنگاه اگر استثنا را هم متصل بگيريم ، معنا چنين مى شود: خداى تعالى منزه است از تمامى وصفهايى كه واصفان برايش مى كنند، مگر تنها بندگان مخلص خدا كه وصف آنان درست است .
و اينكه چرا خدا از وصف واصفان جز وصف عباد مخلصين منزه است
اما منزه بودن خدا از وصف همه واصفان ، علتش اين است كه : واصفان خدا را با مفاهيمى كه نزد خود آنان محدود است توصيف مى كنند، و خداوند غير محدود است ، (مثلا اگر مى گويند خدا بينا است ، چشم هم براى خدا اثبات مى كنند؛ چون بينايى در بين خود آنان مستلزم داشتن چشم است ، و معلوم است كه وقتى چشم اثبات شود، سر نيز اثبات مى شود و حال آنكه بينايى خدا مربوط به چشم نيست ) و همچنين هيچ يك از اوصاف او قابل تحديد نيست ، و هيچ لفظى نمى تواند قالب تمام عيار اسماء و صفات او گردد، پس هر چيزى كه واصفان درباره خدا بگويند، خدا از آن بزرگتر است ، و هر آنچه كه از خدا در توهم آدمى بگنجد، باز خدا غير از آن چيز است . و اما اينكه وصف عباد مخلصين درباره خدا درست است ، دليلش اين است كه : خداى عزّوجلّ بندگانى دارد كه ايشان را براى خود خالص كرده ، يعنى ديگر هيچ موجودى غير از خدا در اين افراد سهمى ندارد، و خود را به ايشان شناسانده ، و غير خود را از ياد ايشان برده ، در نتيجه تنها خدا را مى شناسند و غير از خدا را فراموش مى كنند، و اگر غير از خدا، چيزى را هم بشناسند به وسيله خدا مى شناسند، چنين مردمى اگر خدا را در نفسشان وصف كنند، به اوصافى وصف مى كنند كه لايق ساحت كبريايى اوست و اگر هم به زبان وصف كنند - هر چند الفاظ قاصر و معانى آنها محدود باشد - دنبال وصف خود اين اعتراف را مى كنند كه بيان بشر عاجز و قاصر است از اينكه قالب آن معانى باشد و زبان بشر الكن است از اينكه اسماء و صفات خدا را در قالب الفاظ حكايت كند، همچنان كه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) كه سيد مخلصين است فرموده : ((لا احصى ثناء عليك انت كما اثنيت على نفسك (( كه بر خدا ثنا گفته و نقص ثنايش را اينگونه كامل كرده كه آنچه را كه خداوند در ثناى بر خودش اراده مى كند منظورش ميباشد - دقت بفرماييد.
بيان مفاد آيه : فانكم و ما تعبدون ما انتم عليه بفاتنين الا منهوصال الجحيم
فَإِنَّكمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مَا أَنتُمْ عَلَيْهِ بِفَتِنِينَ إِلا مَنْ هُوَ صالِ الجَْحِيمِ اين آيه كه در آغازش حرف ((فاء(( قرار دارد، تفريع و نتيجه گيرى از حكم مستثنى و مستثنى منه و يا تنها از حكم مستثنى است و معنايش اين است كه : بعد از آنكه مسلم شد كه آنچه شما از اوصاف براى خدا تراشيده ايد، همه ضلالت است ، - به خلاف بندگان مخلص خدا كه در وصف كردن خود دچار ضلالت نمى شوند - پس اين نتيجه عايد مى شود كه شما با اين گمراهى خود نمى توانيد گمراه كنيد مگر مردم دوزخى را، يعنى آنهايى را كه با پاى خود راه دوزخ را طى مى كنند. و آنچه از سياق به روشنى به چشم مى خورد، اين است كه : كلمه ((ما(( در جمله ((ما تعبدون (( موصوله باشد و مراد از آن بتها مى باشد و بس ، و يا بتها و همه آلهه ضلالت و پيشوايان گمراهى از قبيل شيطانهاى جنى مى باشد. و نيز ظاهر سياق اين است كه : كلمه ((ما(( در جمله ((ما انتم (( نافيه است . و ضمير در ((عليه (( به خداى سبحان برمى گردد و ظرف (عليه ) متعلق است به ((فاتنين (( و كلمه ((فاتنين (( جمع ((فاتن (( است كه اسم فاعل از ((فتنه (( به معناى گمراه كردن مردم است . و كلمه ((صالى (( از ماده ((صلو(( اشتقاق يافته كه به معناى پيروى است ، ((وصالى جحيم (( به معناى دنباله رو جهنم است ، به طورى كه هر جا راه جهنم را سراغ داشته باشد به آنجا برود و عمل دوزخيان را مرتكب شود. و استثناء در آيه مفرغ است ، (مستثنى منه آن در كلام نيامده )، و تقدير كلام چنين است : ((ما انتم بفاتنين احدا الا من هو صال الجحيم ((. و معناى آيه اين است كه : شما و خدايان ضلالت كه مى پرستيد، هر چند دست به دست هم بدهيد نمى توانيد احدى را مفتون و گمراه كنيد، مگر تنها آن كسانى را كه خود راه جهنم را دنبال مى كنند. بعضى از مفسرين گفته اند: كلمه ما در اول مصدريه و يا موصوله است و جمله ((فانكم و ما تعبدون (( كلامى است تام و مستقل ، از قبيل اينكه مى گويند: ((انت و شاءنك : برو پى كارت (( و معناى آيه اين است كه : ((شما و آنچه مى پرستيد(( و يا شما و بت پرستيتان يعنى برويد پى اين كارها كه داريد، آنگاه با جملهاى استينافى يعنى ابتدايى فرموده : ((ما انتم عليه بفاتنين و فاتنين (( متضمن معناى حمل است ، و ضمير در ((عليه (( در صورت مصدرى بودن ((ما(( به كلمه ما در ((ما تعبدون (( برمى گردد، و در صورت موصوله بودن آن ، به مضافى تقديرى برمى گردد. و معناى آيه اين است كه شما نمى توانيد تحميل كنيد بر عبادت خود و يا بر بت پرستى خود مگر كسى را كه خودش پيرو جهنم است .
و بعضى ديگر گفته اند: ممكن است كلمه ((على (( به معناى ((با(( باشد، و ضمير به كلمه ((ما تعبدون (( و يا تنها به كلمه ((ما(( در صورتى كه موصوله باشد برگردد و كلمه ((فاتنين (( همان معناى ظاهرى خود را مى دهد، و متضمن معناى تحميل و حمل نيست ، و معناى آيه اين است كه : شما نمى توانيد با عبادت خود و يا با عبادت بتهاى خود گمراه كنيد، مگر پيروان دوزخ را. و همه اين سخنان وجوهى است نادرست و در حقيقت بدون جهت خود را به زحمت انداختن است . و در آيه مورد بحث التفات به كار رفته ، و نكته اين التفات عينا همان است كه : در التفات در آيات سابق ذكر كرديم .
ردّ و ابطال پندار مشركين درباره اينكه ملائكه دختران خدايند، با بيان موقف و موقعيتملائكه در عالم خلقت واعمال صادره از ايشان
وَ مَا مِنَّا إِلا لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ المُْسبِّحُونَ اين سه آيه - به طورى كه از سياق برمى آيد - اعتراضى است از كلام جبرئيل و يا كلام او و يارانى كه از فرشتگان وحى دارد، نظير حكايتى كه از خود جبرئيل و يارانش نقل كرده و فرموده : ((و ما نتنزل الا بامر ربك له ما بين ايدينا و ما خلفنا و ما بين ذلك ((. بعضى از مفسرين گفته اند: ((سه آيه مورد بحث كلام رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) است ، كه خودش و مؤ منين را براى كفار توصيف مى كند، تا ايشان را توبيخى خوار كننده كرده باشد. و آيات مورد بحث متصلند به آيه ((فاستفتهم (( و تقدير كلام چنين است : از ايشان استفتاء كن و بعد از آنكه استفتاء كردى بگو: ((هيچ يك از ما مسلمان نيست مگر آنكه در قيامت جايگاه و مقامى معلوم و در خور اعمال خود دارد و به درستى ماييم كه در نماز به صف مى ايستيم و ماييم تسبيح كنندگان ((. و ليكن اين وجه ، وجه مناسبى نيست ، و با سياق سازگارى ندارد. اين آيات سه گانه در اين مقامند كه عقيده مشركين بر الوهيت ملائكه را باطل كنند، از اين طريق كه با اعتراف خود عقيده كفار را باطل مى كنند، توضيح اينكه : مشركين اعتراف دارند به اينكه ملائكه خودشان مربوب و عبد خداى تعالى هستند،
چيزى كه هست مى گويند:همين مربوبهاى خدا خود رب موجودات پايينتر از خويشند و در آن موجودات استقلال در تدبير و تصرف دارند و از تدبير عالم چيزى مربوط به خدا نيست ، و ملائكه خودشان اين معنا را قبول ندارند، يعنى خود را مستقل در تدبير عالم نمى دانند، هر چند كه واسطه و سبب متوسط بين خدا و خلق هستند. پس آنچه كه در اين آيات ملائكه از خود نفى مى كنند، همان استقلال در تدبير است ، نه سببيت به اذن خدا، پس اعتقاد مشركين به مربوب بودن ملائكه كافى است در ابطال اعتقاد ديگرشان ، و آن اينكه ملائكه رب عالم باشند، همچنان كه آيه ((بل عباد مكرمون لا يسبقونه بالقول و هم بامره يعملون (( هم از يك سو سببيت و وساطت ملائكه را اثبات مى كند و هم از سوى ديگر استقلال آنان را انكار مى نمايد. پس اينكه فرمود: ((و ما منا الا له مقام معلوم (( معنايش اين است كه : هر يك از ما مقامى معين و پستى مشخص داريم ، كه ما را بدان گمارده اند و با گمارده شدن ديگر استقلال معنى ندارد، چون شخص گمارده شده نمى تواند از خط مشيى كه برايش تعيين كرده اند تجاوز كند، ملائكه نيز مجعول (آفريده شده ) بر اين هستند كه خدا را در آنچه امر مى كند اطاعت نموده و او را بپرستند. و اينكه فرمود: ((و انا لنحن الصافون (( معنايش اين است كه : ما فرشتگان همواره نزد خدا در صف ايستاده منتظر اوامر او هستيم ، تا اوامرى كه در تدبير عالم صادر مى كند، بر طبق خواستهاش اجرا كنيم ، همچنان كه از آيه ((لا يعصون اللّه ما امرهم و يفعلون ما يؤ مرون (( نيز اين معنا استفاده مى شود. اين آن معنايى بود كه ما به كمك سياق از آيات مورد بحث استفاده كرديم . و چه بسا بعضى گفته اند كه : ((مراد از اين جمله اين است كه : ما ملائكه نزد خدا به صف ايستاده ايم براى نماز((. ولى اين خيلى از فهم دور است و شاهدى هم بر آن نيست . و اينكه فرمود: ((و انا لنحن المسبحون (( معنايش اين است كه : ما خدا را از آنچه لايق ساحت كبريايى او نيست تنزيه مى كنيم ، همچنان كه در جاى ديگر باز فرموده : ((يسبحون الليل و النهار لا يفترون ((.
پس اين آيات سه گانه موقف و موقعيت ملائكه در عالم خلقت را توصيف مى كنند و عملى كه مناسب خلقت آنان است بيان مى نمايند و آن عمل عبارت است از در صف ايستادن براى گرفتن اوامر خداى تعالى ، و نيز منزه داشتن ساحت كبريايى خدا از شريك و از هر چيزى كه لايق به كمال ذات او نيست . ذاتى كه عقل و وهم بدان دست نمى يابد. وَ إِن كانُوا لَيَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِندَنَا ذِكْراً مِّنَ الاَوَّلِينَ لَكُنَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ در اين آيه به سياق قبلى بازگشت شده ضمير جمع در ((كانوا(( و در ((يقولون (( به قريش و هر قومى كه عقيده آنان را داشته باشند برمى گردد. و كلمه ((ان (( در اول آيه مخفف ((ان (( است . و مراد از ذكر اولين كتابى آسمانى از جنس كتابهاى نازل بر اولين است . و معناى آيه اين است كه : اگر نزد ما قريش نيز كتابى آسمانى نظير كتب آسمانى نازل بر اقوام گذشته مى بود، ما نيز هدايت مى شديم و بندگان مخلص خدا مى بوديم و منظورشان از اين سخن اين است كه : از كفر خود عذر بخواهند و بگويند از ناحيه خدا حجتى بر ما تمام نشده . و اين در حقيقت عذرى است بدتر از گناه ، براى اينكه : مذهب وثنيت و بت پرستى مساله نبوت و رسالت و نزول كتابى از آسمان را به كلى محال مى داند. فَكَفَرُوا بِهِ فَسوْف يَعْلَمُونَ ((فا(( در اول جمله - به اصطلاح ادبى - فاى فصيحه است و معناى جمله اين است كه : پس ما همين قرآن را بر آنان نازل كرديم ، تا ديگر گله نكنند كه ما كتابى آسمانى نداشتيم ، ولى به همين قرآن كفر ورزيدند و به آنچه گفتند وفا نكردند و به زودى خواهند دانست كه وبال كفرشان چيست . و اين جمله اخير تهديدى از خداى تعالى به ايشان است .
مقصود از اينكه انبياء عليهم السلام منصور هستند و جند خدا غالبند
وَ لَقَدْ سبَقَت كلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسلِينَ(۱۷۱) إِنهُمْ لهَُمُ الْمَنصورُونَ ((كلمه (( خداى تعالى براى ايشان ، عبارت است از قضايى كه درباره آنان رانده و حكمى كه كرده . و ((سبقت كلمه (( يا به اين است كه عهد آن مقدم باشد و يا به اين است كه به نفوذ و غلبه مقدم شود. و حرف ((لام (( در جمله ((لهم (( معناى منفعت را افاده مى كند، مى فرمايد: ما قضايى حتمى درباره ايشان رانديم كه به طور يقين يارى شدگان باشند. و - به طورى كه ملاحظه مى كنيد - اين معنا را با چند نوع تاءكيد بيان كرده . يكى حرف ((لام (( در ابتداى آيه ، يكى كلمه ((قد((، يكى كلمه ((ان (( و يكى حرف ((لام (( در ((لهم ((. در اين آيه شريفه نصرت را مقيد نكرده كه انبيا (عليهم السلام ) را در دنيا نصرت مى دهد و يا در آخرت و يا به نحوى ديگر. بلكه در آيه ديگر نصرت را عموميت داده و فرموده : انا لننصر رسلنا و الّذين آمنوا فى الحيوة الدنيا و يوم يقوم الاشهاد.
پس رسولان خدا هم در حجت و دليل منصورند، براى اينكه راه حق را پيش گرفته اند و راه حق هرگز شكست نمى خورد، و هم بر دشمنان خود منصورند، يا به اينكه خدا ياريشان مى دهد تا دشمنان را زير دست كنند ، و يا به اينكه از ايشان انتقام مى گيرند، چنانچه خداى تعالى فرموده : ((و ما ارسلنا من قبلك الا رجالا نوحى اليهم من اهل القرى ... حتى اذا استياس الرسل و ظنوا انهم قد كذبوا جاءهم نصرنا فنجى من نشاء و لا يرد باسنا عن القوم المجرمين ((. و هم در آخرت منصورند، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : ((يوم لا يخزى اللّه النبى و الّذين آمنوا معه (( - و در همين نزديكيها در سوره مؤ من بيانى در اين معنا گذشت . وَ إِنَّ جُندَنَا لهَُمُ الْغَلِبُونَ كلمه ((جند(( به معناى مجتمعى است انبوه و متراكم و لشكر را هم به همين جهت جند مى خوانند. بنابراين ، كلمه جند با كلمه ((حزب (( قريب المعنا مى باشند و لذا مى بينيم در قرآن كريم درباره آمدن احزاب يك جا تعبير به ((جند(( نموده ، مى فرمايد: ((اذ جاءتكم جنود((، و در جايى ديگر در همين باره مى فرمايد: ((و لما را المؤ منون الاحزاب (( و نيز در جايى ديگر فرموده : ((و من يتول اللّه و رسوله و الّذين آمنوا فان حزب اللّه هم الغالبون ((.
و مراد از ((جندنا(( جامعه اى است كه فرمانبردار امر خدا باشد و در راه خدا جهاد نمايد، و اين جامعه عبارت است از گروه مؤ منان و يا انبياء به ضميمه مؤ منان ، كه پيرو انبيايند، بنا بر احتمال دوم در اين كلام تعميم بعد از تخصيص به كار رفته ، و به هر حال پس مؤ منان مانند پيشوايان خود منصورند، همچنان كه در جاى ديگر خطاب به مؤ منان فرموده : ((و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون ان كنتم مؤ منين (( كه در گذشته تعدادى آيات كه بر اين معنا دلالت داشت ، گذشت . و اين حكم يعنى نصرت و غلبه حكمى است اجتماعى و منوط است بر تحقق عنوان و لا غير، يعنى اين نصرت و غلبه تنها نصيب انبيا و مؤ منين واقعى است ، كه جند خدا هستند و به امر او عمل مى كنند و در راه او جهاد مى كنند هر جامعه اى كه اين عناوين بر آن صادق باشد، يعنى ايمان به خدا داشته باشد، و به اوامر خدا عمل كند و در راه او جهاد نمايد منصور و غالب است ، نه جامعه اى كه اين اسامى و عناوين را دارد و واقعيت آنها را ندارد. پس جامعه اى كه از ايمان جز اسم در آن نمانده باشد و از انتسابش به خدا جز سخنى در آن نمانده باشد، نبايد اميد نصرت و غلبه را داشته باشد. فَتَوَلَّ عَنهُمْ حَتى حِينٍ اين جمله تفريع بر داستان نصرت و غلبه است ، و در حقيقت وعده اى است به رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) كه به زودى نصرت و غلبه اش مى دهد و تهديدى است عليه مشركين و مخصوصا مشركين قريش . و از اينكه نخست دستور مى دهد به اينكه آن جناب از مشركين اعراض كند و سپس با جمله حتى حين آن را موقت مى سازد، به دست مى آيد كه اين مدت خيلى طولانى نيست ، و واقعيت هم همين طور بود، چون بعد از مدتى كوتاه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) از بين مشركين مهاجرت كرد، و سپس رؤ سا و بزرگان آنان را در جنگ بدر و غير آن نابود كرد. وَ أَبْصِرْهُمْ فَسوْف يُبْصِرُونَ از اينكه در آغاز، امر به بينايى مى كند و سپس خبر مى دهد كه به زودى خواهند ديد، و سپس كلام را بر اعراض فورى در آيه قبلى عطف مى كند، از نظر سياق استفاده مى شود كه مى خواهد بفرمايد: لجبازى و جحود ايشان را نيك بنگر، و ببين در مقابل انذار و تخويف تو چه عكس العملى نشان مى دهند و چگونه انكار مى كنند و به زودى خواهند ديد سرانجام لجبازى و استكبارشان چيست .
أَ فَبِعَذَابِنَا يَستَعْجِلُونَ فَإِذَا نَزَلَ بِساحَتهِمْ فَساءَ صبَاحُ الْمُنذَرِينَ اين آيه مشركين را در برابر عجله شان توبيخ مى كند كه مى گفتند: ((متى هذا الوعد : پس اين وعده عذابت چه شد((؟ و ((متى هذا الفتح : پس اين وعده فتح چه شد((؟ و نيز اعلام مى كند به اينكه اين عذاب چيزى نيست كه در آن عجله شود؛ چون روزى بسيار سخت و صبحى بسيار شوم در پى دارد. و نزول عذاب به ساحت آنان ، كنايه است از نزول آن از همه طرف ، به طورى كه عذاب ايشان را احاطه كند. و معناى جمله ((فساء صباح المنذرين (( اين است كه : در بين همه صبحها صبح انذار شدگان بسيار صبح بدى است و منظور از انذار شدگان مشركين قريشند. وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتى حِينٍ وَ أَبْصِرْ فَسوْف يُبْصِرُونَ اين آيه ، تاءكيد همان مضمون آيه قبلى است ؛ چون - بنا به گفته بعضى - تكرار مضمون تنها به اين منظور بوده . بعضى ديگر احتمال داده اند: ((منظور از جمله قبلى ، تهديد به عذاب دنيا و از جمله مورد بحث ، تهديد به عذاب آخرت باشد((. و اين احتمال خالى از وجه نيست ، چون در آيه مورد بحث براى جمله ((ابصر(( مفعولى ذكر نشده ؛ ولى در آيه قبلى ذكر شده و فرموده : ((ابصرهم (( و حذف آن در آيه مورد بحث اشعار بر عموميت دارد و مراد از ((ابصار(( ديدن كفر و فسوقى است كه عموم مردم مرتكب آن بودند، و مناسب چنين كفرى تهديد به عذاب در قيامت است . سبْحَنَ رَبِّك رَب الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ اين آيه ، خداى سبحان را از آن اوصافى كه مشركين و مخالفين دعوت رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) برايش ذكر كرده اند - و قبلا در همين سوره حكايت شد - منزه مى دارد، چون كلمه سبحان اضافه شده به كلمه ((ربك (( مى فرمايد: منزه است آن پروردگارى كه تو او را عبادت مى كنى و به سوى او دعوت مى كنى . و نيز براى بار دوم كلمه ((رب (( را بر عزت اضافه كرد تا بفهماند خدا مختص به عزت است پس او مقامى منيع دارد. كه منيع بودن مقامش على الاطلاق است ، يعنى هيچ عامل ذلتى نمى تواند او را ذليل كند و هيچ غالبى نيست كه بر او غلبه نمايد و هيچ كسى نمى تواند از تخت سلطنت او بگريزد، پس مشركين كه دشمنان حقند و به عذاب تهديد شده اند نمى توانند او را به ستوه بياورند.
وَ سلَمٌ عَلى الْمُرْسلِينَ اين جمله ، سلام بر همه رسولان خداست ، و مصونيت آنان را از هر عذاب و ناملايمى از ناحيه خدا اعلام مى دارد. وَ الحَْمْدُ للَّهِ رَب الْعَلَمِينَ در تفسير سوره فاتحه معناى اين جمله و مطالب مربوط به آن گذشت . بحث روايتى
چند روايت در ذيل آيه : و انا لنحن الصافون ...
در كتاب الدر المنثور آمده كه محمد بن نضر و ابن عساكر، از علاء بن سعيد، روايت كرده اند كه گفت : روزى رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) به اهل مجلس خود فرمود: ((اطت السماء و حق لها ان تئط(( يعنى كمر آسمان از سنگينى خميد و حق دارد كه خم شود، چون هيچ جاى پايى از آسمان نيست ، مگر آنكه فرشته اى در آنجا قرار دارد، كه يا در ركوع است و يا در سجده ، آنگاه اين آيه را قرائت فرمود: ((و انا لنحن الصافون و انا لنحن المسبحون ((. مؤ لف : ((اين معنا به غير از طريق نامبرده نيز از آن جناب روايت شده ((. و نيز در همان كتاب است كه ابن مردويه از انس روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) چنين بود كه هر وقت به نماز مى ايستاد مى فرمود: صف نماز را منظم كنيد، فلانى تو قدرى جلو بيا، و فلانى تو قدرى عقب برو، آنگاه مى فرمود: اگر صفوف خود را منظم كنيد، و به خط مستقيم بايستيد خداى تعالى شما را مانند ملائكه هدايت مى كند، آنگاه اين آيه را تلاوت مى فرمود: ((و انا لنحن الصافون و انا لنحن المسبحون ((. و در نهج البلاغه است كه : امير المؤ منين (عليه السلام ) در وصف ملائكه فرموده : ايشان صف بستگانى هستند كه هرگز از صف خود جدا نمى شوند و تسبيح گويانى هستند كه از تسبيح گفتن خسته نمى گردند.
سوره ص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد (۸۸)
آيات ۱ - ۱۶ سوره ص
- سوره «ص»، مكّى است و هشتاد و هشت آيه دارد.
بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * ص وَ الْقُرْءَانِ ذِى الذِّكْرِ(۱) بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فى عِزَّةٍ وَ شِقَاقٍ(۲) كمْ أَهْلَكْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ فَنَادَوا وَّ لات حِينََ مَنَاصٍ(۳) وَ عجِبُوا أَن جَاءَهُم مُّنذِرٌ مِّنهُمْ وَ قَالَ الْكَافِرُونَ هَذَا ساحِرٌ كَذَّابٌ(۴) أَجَعَلَ الاَلهَِةَ إِلَهاً وَاحِداً إِنَّ هَذَا لَشىْءٌ عُجَابٌ(۵) وَ انطلَقَ الْمَلاُ مِنهُمْ أَنِ امْشوا وَ اصبرُوا عَلى ءَالِهَتِكُمْ إِنَّ هَذَا لَشىْءٌ يُرَادُ(۶) مَا سمِعْنَا بهَذَا فى الْمِلَّةِ الآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلّا اخْتِلَاقٌ(۷) أَ ءُنزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِن بَيْنِنَا بَلْ هُمْ فى شكٍ مِّن ذِكْرِى بَل لَّمَّا يَذُوقُوا عَذَابِ(۸) أَمْ عِندَهُمْ خَزَائنُ رَحْمَةِ رَبِّك الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ(۹) أَمْ لَهُم مُّلْك السّمَاوَاتِ وَ الاَرْضِ وَ مَا بَيْنهُمَا فَلْيرْتَقُوا فى الاَسبَابِ(۱۰) جُندٌ مَّا هُنَالِك مَهْزُومٌ مِّنَ الاَحْزَابِ(۱۱) كَذَّبَت قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عَادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الاَوْتَادِ(۱۲) وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصحَابُ لْئَيْكَةِ أُولَئك الاَحْزَاب (۱۳) إِن كُلُّ إِلّا كذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ(۱۴) وَ مَا يَنظرُ هَؤُلاءِ إِلّا صيْحَةً وَاحِدَةً مَّا لَهَا مِن فَوَاقٍ(۱۵) وَ قَالُوا رَبَّنَا عجِّل لَّنَا قِطّنَا قَبْلَ يَوْمِ الحِْسابِ(۱۶)
به نام خداى رحمان و رحيم.
ص، سوگند به قرآن، كه داراى تذكر است (۱).
كه كافران در سركشى و خلاف اند (۲).
پيش از آنان، چه نسل ها را كه هلاك كرديم، وقتى به فرياد آمدند، كه كار از كار گذشته بود (۳).
و تعجب كردند كه بيم رسانى از خودشان به سويشان آمده، و كافران گويند: اين، جادوگرى دروغگو است(۴).
چگونه خدايان را يك خدا كرده، اين چيزى سخت عجيب است (۵).
و اشراف و بزرگانشان به راه افتادند و گفتند: برويد و با خدايانتان بسازيد، كه اين خود، روشى است مطلوب(۶).
چنين چيزى از ديگر ملت ها نشنيده ايم و اين، به جز دروغ نمى تواند باشد (۷).
چگونه از بين ما، قرآن به او نازل شود؟ اين ها همه بهانه است، بلكه اينان از تذكار من به شك اندرند، چون هنوز عذاب را نچشيده اند (۸).
مگر خزانه هاى رحمت پروردگار مقتدر و بخشنده نزد آن هاست؟ (۹)
و يا مُلك آسمان ها و زمين و آنچه بينشان هست، از ايشان است تا به هر سبب كه مى توانند، بالا روند(۱۰).
اين سپاه نالايق اين جا نيز، چون دسته هاى ديگر شكست پذير است (۱۱).
پيش از آن ها نيز، قوم نوح و عاد و فرعونِ صاحب قدرت، (پيامبران ما را) تكذيب كردند (۱۲).
و قوم ثمود و قوم لوط و اهل ايكه، كه آن ها دسته ها بودند (۱۳).
همگى پيغمبران را تكذيب كردند و مجازات من بر آن ها محقق گشت (۱۴).
اينان نيز، جز يك صيحه را كه بازگشت ندارد، انتظار نمى برند (۱۵).
گويند: پروردگارا! پيش از رسيدن روز رستاخيز، سهم ما را بياور (۱۶).
محتواى كلى سوره مباركه «ص»
در اين سوره، گفتار، پيرامون رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» دور مى زند و اين كه آن جناب با ذكرى از ناحيه خدا كه بر او نازل شده، مردم را انذار مى كند و به سوى توحيد و اخلاص در بندگى خداى تعالى دعوت مى كند.
و لذا مطلب را از اين جا شروع مى كند كه: كفار به عزت خيالى خود مى بالند و به همين جهت، دست از دشمنى با تو بر نداشته، از پيروى و ايمان به تو استكبار مى ورزند، و مردم را هم، از اين كه به تو ايمان بياورند، جلوگيرى كرده، به اين منظور سخنانى باطل مى گويند. و آنگاه آن سخنان را در فصلى جداگانه رد مى كند.
و پس از آن، رسول گرامى خود را امر به صبر نموده و سرگذشت بندگان «أوّاب» خود را، در يك فصل به يادش مى آورد، و آنگاه عاقبت كار مردم با تقوا و سرانجام طاغيان را در فصلى خاطرنشان نموده، سپس به جناب دستور مى دهد به اين كه مأموريت خود را در انذار انجام دهد، و مردم را به سوى توحيد دعوت كند.
و نيز، در فصلى ديگر مى فرمايد: كه خدا از همان روز نخست كه به ملائكه امر كرد تا براى آدم سجده كنند و شيطان امتناع كرد، اين قضاى حتمى را راند، كه سرانجام پيروان شيطان و خود او، به آتش منتهى شود. و اين سوره، به شهادت سياق آياتش، در مكه نازل شده.
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
