تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۱۸
اثبات ربوبيت پروردگار با بر شمردن سه تا از مهمترين حوائج مردم : زراعت ، آب وآتش
بعد از آنكه منكرين معاد را به كيفيت خلقتشان و تقدير مرگ و مير در بينشان تذكر داد، و فرمود كه : همه اينها مقدمه است براى معاد و جزا، و نيز همه اينها از لوازم ربوبيت خداى تعالى است ، از اين آيه به بعد شروع مى كند به شمردن سه تا از مهمترين حوايج زندگيشان : يكى مساءله زراعتى است كه با آن قوت خود را فراهم مى كنند، دوم آب است كه آن را مى نوشند، و سوم آتش است كه با آن گرم مى شوند و بسيارى از حوايج خود را به وسيله آن فراهم مى سازند،
و به اين وسيله ربوبيت خود را براى آنان اثبات مى كند، پس ربوبيت چيزى ، به جز تدبير مالك امور ملك خود را نمى باشد. نخست مى فرمايد: «افرايتم ما تحرثون » كلمه «حرث » كه مصدر فعل «تحرثون » است معناى كار كردن در زمين يعنى شخم و پاشيدن بذر است . «ءانتم تزرعونه » آيا اين شماييد كه آن را مى رويانيد و رشد مى دهيد به حدى كه دانه بدهد؟ (يا كار شما تنها افشاندن تخم است )، و ضميرها در جمله «تزرعونه » به بذر و يا به زراعت بر مى گردد، و در سابق كلمه بذر و نيز كلمه زراعت ذكر نشده بود، تا ضمير به آن برگردد، ولى از زمينه كلام معلوم است (و اين تنها در اينجا نيست كه ضمير به چيزى برگشته كه در كلام نيامده ، در قرآن كريم موارد نظير آن بسيار است ) «ام نحن الزارعون »، و يا اين كه ما افشانده شما را مى رويانيم و نمو مى دهيم ، تا به حدى كه كامل شود، و دانه دهد، «لو نشاء لجعلناه حطاما» و اگر نمى خواستيم شما را روزى دهيم ، و زراعت را به ثمر برسانيم ، مى توانستيم آن را گياهى به درد نخور كرده ، قبل از رسيدن به ثمر بخشكانيم ، و با وزش بادها خرد و متلاشى كنيم ، «فظلتم » آن وقت است كه از سرنوشت خود «تفكهون » تعجب مى كرديد، و از آفتى كه به زراعتتان رسيده افسوس مى خورديد، و ماجرا را براى يكديگر بازگو نموده مى گفتيد: «انا لمغرمون »، به راستى در غرامت و خسارت سنگينى واقع شديم ، مالمان از دست رفت ، و وقتمان تلف شد، و زحماتمان هدر گشت ، «بل نحن محرومون »، همه اينها به جهنم ، اين را چه كنيم كه ديگر چيزى نداريم بخوريم ، و يا بفروشيم و حوايج زندگى خود را فراهم سازيم . در اينجا اين سوال پيش مى آيد كه : چطور در اين آيه زراعت را از مردم نفى كرده و به خدا نسبت داده ، با اين كه دخالت مردم و اسباب طبيعى در رويش و نمو زرع قابل انكار نيست ؟ در پاسخ مى گوييم هم آن درست است ، و هم اين ، و هيچ منافاتى در بين نيست ، چون زمينه گفتار اين نيست كه بخواهد تاثير عوامل طبيعى را انكار كند، بلكه مى خواهد بفرمايد: آيا تاثير اين اسباب از خود آنها است و يا از خدا است ؟ و اثبات كند كه اگر اسباب طبيعى سببيت و تاثيرى دارند، خدا اين موهبت را به آنها داده ، و همچنين خود اسباب را خدا آفريده ، و نيز اسباب و عواملى كه اين اسباب را پديد مى آورند، هم خودشان و هم اثرشان آفريده خدا هستند، و بالاخره سر نخ تمامى اثرها و موثرها به خدا منتهى مى گردد. أَ فَرَءَيْتُمُ الْمَاءَ الَّذِى تَشرَبُونَ ... فَلَوْ لا تَشكُرُونَ كلمه «مزن » به معناى ابر است ، و جمله «فلو لا تشكرون - پس چرا شكر نمى گزاريد»تحريك بر شكرگزارى است ،
و شكرگزارى خدا به اين است كه به زبان و عمل اظهار كنى كه اين نعمت ها از خداست ، و اين همان عبادت است ، و بقيه الفاظ آيه روشن است . أَ فَرَءَيْتُمُ النَّارَ الَّتى تُورُونَ ... وَ مَتَعاً لِّلْمُقْوِينَ در مجمع البيان مى گويد: كلمه «تورون » در اصل «تورئون » بوده ، و «تورئون » مضارع از باب افعال «ايراء» است ، و ايراء به معناى روشن كردن آتش و اظهار آن است ، گفته مى شود: اورى - يورى و نيز وقتى مى گويند: «فلان قدح فاءورى »، معنايش اين است كه فلانى كبريت زد و آتش را بر افروخت و ظاهر ساخت ، و اگر كبريت بزند ولى آتش نگيرد مى گويند: «قدح فاكبى ». و نيز صاحب مجمع البيان گفته كلمه «مقوين » (كه در اصل مقوئين بوده است ) جمع اسم فاعل از باب افعال «اقواء» است ، و اقواء به معناى وارد شدن و ماندن در بيابانى است كه احدى در آن نباشد، وقتى مى گويند: «اقوت الدار»، معنايش اينكه خانه از اهلش خالى شد. و معناى آيه روشن است (مى خواهد بفرمايد آيا اين آتشى كه شما روشن مى كنيد خود شما چوبش را پديد آورده درختش را ايجاد كرده ايد و يا پديد آورنده اش ما بوديم ؟ اين ما بوديم كه آن را وسيله تذكر و مايه زندگى شما كرديم شمايى كه اگر دستگيرى ما نبود سرگردان و بيچاره بوديد). معناى آيه : ((فسبح باسم ربك العظيم فَسبِّحْ بِاسمِ رَبِّك الْعَظِيمِ خطاب در اين آيه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) است ، بعد از آنكه شواهد ربوبيت خود را براى كفار ذكر كرد و فرمود: او كسى بود كه شما را خلق كرد و امورتان را تدبير نمود، و او به زودى مبعوثتان مى كند، تا جزاى اعمالتان را بدهد، و چون كفار با شنيدن اين بيانات همچنان به تكذيب خود ادامه دادند، روى سخن را از ايشان برگردانيده متوجه رسول گرامى خود كرد، تا بفهماند اين مردم حرف به خرجشان نمى رود، لذا دستور مى دهد تا آن جناب خدا را از شركى كه مردم مى ورزند و نيز از تكذيبى كه درباره بعث و جزا دارند منزه بدارد. پس حرف فاء كه بر سر جمله «فسبح باسم » آمده تفريع را مى رساند، و مى فهماند دستور به تسبيح نتيجه و فرع بيان سابق است ، و حرف «باء» در كلمه «باسم » باى استعانت و ياباى ملابست است ،
و معناى جمله اين است كه : حال كه چنين است پس تو خداى را با استعانت به نام او تسبيح گوى و منزه بدار، ممكن هم هست مراد از اسم نامبردارى و ذكر خدا باشد، چون اسم خدا را بردن ذكر او نيز هست ، همچنان كه ديگران نيز اين احتمال را داده اند، و نيز ممكن است حرف باء براى تعديه باشد، چون تنزيه اسم خدا تنزيه خدا است ، و معنايش است كه : اسم پروردگارت را از اين كه برايش شريكى ذكر شود، و يا بعث و جزايش انكار گردد منزه بدار، و كلمه «عظيم » صفت براى كلمه «اسم » و يا براى كلمه «رب » است . فَلا أُقْسِمُ بِمَوَقِع النُّجُومِ كلمه «لا اقسم » رويهم سوگند است . بعضى گفته اند: كلمه «لا» در آن زيادى و بى معنا است ، (و تنها منظور تاكيد آورده شده )، و كلمه «اقسم » به معناى «سوگند مى خورم » است . بعضى ديگر گفته اند: كلمه «لا» نافيه است ، و مى خواهد بفرمايد: من سوگند نمى خورم . و كلمه «مواقع » جمع «موقع » است ، كه به معناى محل است و معناى آيه چنين است كه : من سوگند مى خورم به محلهاى ستارگان ، به آن جايى كه هر ستاره در آسمان دارد. بعضى از مفسرين گفته اند: كلمه «مواقع » جمع «موقع » هست ليكن موقع مصدر ميمى و به معناى وقوع و سقوط است ، و آيه مى خواهد به سقوط ستارگان در روز قيامت ، و يا به افتادن شهاب ها بر سر شيطان ها، و يا به محل سقوط ستارگان در هنگام غروب اشاره كند. ولى وجه اول بهتر است و به ذهن زودتر مى رود. وَ إِنَّهُ لَقَسمٌ لَّوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ اين آيه شريفه مى خواهد سوگند قبلى را بزرگ جلوه دهد، و مطلبى را كه با آن سوگند تاءكيد و اثبات مى كرد بيشتر تاءكيد كند. إِنَّهُ لَقُرْءَانٌ كَرِيمٌ فى كِتَبٍ مَّكْنُونٍ لا يَمَسهُ إِلا الْمُطهَّرُونَ تَنزِيلٌ مِّن رَّب الْعَلَمِينَ معناى اينكه قرآن كريم و «انى كتاب مكنون » است از آنجايى كه كفار مساءله وحدانيت خدا را در ربوبيت و الوهيت و همچنين مساءله بعث و جزا را انكار داشتند، و انكار خود را با انكار قرآن كه به رسول اسلام نازل شده و در آن داستان توحيد و معاد آمده اظهار مى داشتند،
در حقيقت انكارشان منشعب به دو انكار مى شد، اول اصل توحيد و بعث ، دوم انكار قرآنى كه مشتمل بر مساءله توحيد و بعث است ، و يا به عبارت ديگر توحيد و بعثى كه قرآن از آن خبر مى دهد، همين جهت خداى تعالى در اين سوره دو جور با آنان صحبت كرد اول اين كه با ذكر شواهدى از آيات و ادله توحيد و بعث اين دو مساءله را اثبات نمود، كه اين استدلال از جمله «نحن خلقناكم » شروع شده ، و در جمله «متاعا للمقوين » ختم مى شود. نوع دوم به بيانى آن را اثبات نمود كه در عين اثبات مطلب ، كلام اللّه بودن قرآن را نيز اثبات مى كند، و مسجل مى سازد كه قرآن كلام خدا و محفوظ نزد او و نازل شده از ناحيه او است ، و بالاخره آن را به بهترين وصفى توصيف كرد. پس جمله «انه لقرآن كريم » جواب قسم سابق است ، و ضمير در آن به قرآنى كه از سياق استفاده مى شود بر مى گردد، و از توصيف خداى تعالى قرآن را به لفظ كريم و بدون هيچ قيد - البته با در نظر داشتن اين كه مقام آيه مقام مدح است - چنين بر مى آيد قرآن به طور مطلق كريم و محترم است ، و هم نزد خدا كريم و عزيز است ، و هم بدين جهت كريم است كه صفاتى پسنديده دارد، و هم بدين جهت سودرسان براى خلق است ، سودى كه هيچ چيز جاى آن را نمى گيرد، چون مشتمل بر اصول معارفى است كه سعادت دنيا و آخرت بشر را تضمين مى كند. و جمله «فى كتاب مكنون » توصيف دوم قرآن است ، مى فرمايد: قرآن محفوظ و مصون از هر دگرگونى و تبديل است ، چون در كتابى است كه آن كتاب اينطور است و آن كتاب عبارت است از لوح محفوظ، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : «بل هو قرآن مجيد فى لوح محفوظ». و جمله «لا يمسه الا المطهرون » صفت كتاب مكنون و لوح محفوظ است ، البته احتمال اين نيز هست كه صفت سومى براى قرآن باشد، و بنابراين كه حرف «لا» در آن لاى نافيه باشد برگشت هر دو احتمال به يك معنا است . و معنايش اين است كه : آن كتاب مكنون كه قرآن در آن است و يا قرآنى كه در آن كتاب است ، از دسترس اغيار و ناپاكان محفوظ است ، و به جز پاكان كسى با آن مساس ندارد.
مراد از «مس » و «مظهرون » در آيه : «لا يسمه لا المطهرون » و به هر تقدير كلام در سياق بزرگداشت امر قرآن است ، مى خواهد قرآن را تجليل كند، و از همينجا مى فهميم كه منظور از مس قرآن دست كشيدن به خطوط آن نيست ، بلكه علم به معارف آن است ، كه جز پاكان خلق كسى به معارف آن عالم نمى شود، چون فرموده : قرآن در كتابى مكنون و پنهان است ، و آيه شريفه «انا جعلناه قرانا عربيا لعلكم تعقلون و انه فى ام الكتاب لدينا لعلى حكيم » نيز به آن اشاره مى كند. و كلمه «مطهرون » اسم مفعول از باب تفعيل تطهير است ، و منظور از «مطهرون » كسانى هستند كه خداى تعالى دلهايشان را از هر رجس و پليدى يعنى از رجس گناهان و پليدى ذنوب پاك كرده ، و يا از چيزى كه از گناهان هم پليدتر و عظيم تر و دقيق تر است ، و آن عبارت است از تعلق به غير خداى تعالى ، و اين معناى از تطهير با كلمه «مس » گفتيم معناى علم است مناسب تر از طهارت به معناى پاكى از حدث و يا خبث است ، وخيلى روشن است . پس مطهرون عبارتند از كسانى خداى تعالى دلهايشان را پاك كرده ، مانند ملائكه گرامى و برگزيدگانى از بشر كه درباره آنان فرموده : «انما يريد اللّه ليذه بعنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا» ولى بعضى از مفسرين كه متاسفانه بيشتر ايشان مى باشند بدون هيچ دليلى آيه را مختص ملائكه كرده اند. بعضى هم كلمه «لا» در جمله «لا يمسه » را لاى ناهيه گرفته ، و گفته اند: مراد از مس ، دست كشيدن به قرآن است ، و مراد از طهارت هم طهارت از حدث و خبث ، و يا تنها از حدث است ، و كلمه «مطهرون » را هم با دو تشديد قرائت كرده اند، يعنى تشديد طاء و تشديد هاء و كسره هاء كه در اصل متطهرون بوده . و خلاصه آيه شريفه مى خواهد بفرمايد: كسى نبايد دست به خطوط قرآن بكشد، مگر آنكه وضو گرفته باشد، و يا هم با وضو باشد و هم بدنش پاك باشد. آيه را با فرض اين كه كلمه «لا» نافيه باشد نيز مى شود حمل بر اين معنا كرد، و گفت كه : جمله مذكور جمله اى است خبرى ، كه منظور از آن انشاء است و اين مسلم است كه انشاء به صورت اخبار بليغ تر است ،
(مثلا اگر بجاى اين كه به بيمار بگوييم : دوايت را بخور و ترشى مخور، بگوييم : دوايت را مى خورى و ترشى هم نمى خورى ، بليغ تر و موكدتر است ). در كشاف مى گويد: و اگر جمله «لا يمسه الا المطهرون » را صفت قرآن بگيرى ، معنايش اين مى شود كه : سزاوار نيست كسى قرآن را لمس كند، مگر آنكه با طهارت باشد، چنين كسى مى تواند به نوشته هاى قرآن دست بكشد. و خواننده عزيز توجه فرمود اين نيز صحيح است كه منظور از مس ، علم و اطلاع باشد، هم در صورتى كه آيه صفت قرآن باشد، و هم در صورتى كه توصيف كتاب مكنون باشد. جمله «تنزيل من رب العالمين » وصف ديگرى است براى قرآن ، و كلمه تنزيل مصدرى است به معناى اسم مفعول ، يعنى نازل شده ، پس قرآن كتابى است نازل شده از ناحيه خدا به سوى شما، آن را نازل و در خور فهم شما كرد، تا آن را بفهميد و تعقل كنيد، بعد از آنكه كتابى بود مكنون كه جز پاكان كسى با آن مساس نداشت . و تعبير از خداى تعالى به رب العالمين به اين منظور است كه اشاره كند به اين كه ربوبيت او گسترده بر سراسر همه عوالم است ، كه اين منكرين معاد جزئى از آن عوالمند، پس خداى تعالى رب ايشان نيز هست ، و وقتى رب ايشان باشد، برايشان است كه به كتاب او ايمان آورده كلامش را بشنوند، و بدون تكذيب تصديقش كنند. أَ فَبهَذَا الحَْدِيثِ أَنتُم مُّدْهِنُونَ اشاره با كلمه «هذا الحديث » به قرآن كريم است ، و كلمه «مدهنون » جمع اسم فاعل از مصدر ادهان است ، و ادهان به معناى سهل انگارى است ، كه البته در اصل معناى روغن مالى به منظور نرم كردن چيزى بوده ، و به عنوان استعاره در سهل انگارى استعمال شده است ، و استفهام در آيه استفهام سرزنشى است ، ايشان را سرزنش مى كند به اين كه قرآن را يكدستى گرفتند، و آن را چيزى غير قابل اعتناء دانستند.
معناى اينكه فرمود: روزى خود را تكذيب قرار مى دهيد
وَ تجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از «رزق » بهره از خير است ، و معناى آيه اين است كه : شما تكذيب كنندگان قرآن و منكرين معاد حظ و بهره خود را از قرآن اين قرار داده ايد كه آن را تكذيب كنيد،
با اين كه مى توانستيد آن را در موقعيتى كه دارد، قرار دهيد، و خير بسيارى از آن عايدتان گردد. بعضى ديگر گفته اند: مراد از رزق بودن قرآن اين است كه : خداى تعالى قرآن را روزيشان كرد، و معناى آيه اين است كه : آيا شما اين رزقى را كه خدا روزيتان كرده با تكذيب معاوضه مى كنيد؟. و بعضى گفته اند: در كلام چيزى كه مضاف بر رزق است ، و كلمه رزق مضاف اليه آن است حذف شده ، و تقدير كلام «و تجعلون شكر رزقكم انكم تكذبون » است ، يعنى خداوند به شما نعمتى ارزانى داشت ، و شما به جاى اين كه شكر آن را به جاى آريد شكر آن را اين قرار داديد كه تكذيبش كنيد، خلاصه تكذيب را به جاى شكر بكار بستيد.
اگر قيامتى در كار نيست پس چرا جان به گلوگاه رسيده را بر نمى گردانيد؟!
فَلَوْ لا إِذَا بَلَغَتِ الحُْلْقُومَ ... صدِقِينَ در اينجا با بكار بردن «فاء» تفريع مى فهماند كه به اول گفتار برگشته ، مى فرمايد: اگر شما در نفى بعث راه صحيحى رفته ايد، و در انكار اين قرآن كه شما را از بعث خبر مى دهد روش درستى داريد، جان محتضرى را كه دارد مى ميرد و تا حلقوم او رسيده ، به او برگردانيد، مگر جز اين است كه مى گوييد مرگ تقدير خداى تعالى نيست ؟ و مگر معناى اين گفتارتان نيست كه مساءله مرگ و مير امرى تصادفى و اتفاقى است ، پس بايد بتوانيد براى يكبار هم كه شده جان يك محتضر را به او برگردانيد، چون امر تصادفى همانطور كه پيش آمدنش تصادفى است ، برگشتنش هم تصادفى است ، و مى شود با چاره جويى آن را برگردانيد، و از تحققش جلوگيرى كرد، و اگر نمى توانيد بگيريد، پس بدانيد كه مرگ مساءله اى است حساب شده و مقدر از ناحيه خدا، تا جان ها را به وسيله آن به سوى بعث و جزا سوق دهد. بنابراين بيان ، جمله «فلولا اذا بلغت الحلقوم » تفريع بر تكذيب كفار به قرآن است ، و به آنچه قرآن از آن خبر داده ، كه يكى از آنها مساءله بعث و جزا است ، و كلمه «لولا» تحريك را مى رساند، (نظير كلمه «پس چرا» در فارسى )، البته تحريك به كارى كه شنونده از عهده آن بر نمى آيد، تا به وسيله او را وادار به تسليم در برابر ادعاى خود كنى ، و ضمير مونث در جمله «بلغت » نفس برمى گردد، و رسيدن جان به حلقوم كنايه است از مشرف شدن به مرگ . و معناى اين كه فرمود: «و انتم حينئذ تنظرون » اين است كه : شما محتضر را تماشا مى كنيد دارد از دستتان مى رود و پيش رويتان مى ميرد،
و شما هيچ كارى نمى توانيد بكنيد، و معناى اين كه فرمود: «و نحن اقرب اليه منكم و لكن لا تبصرون » اين است كه : شما او را تماشا مى كنيد، در حالى كه ما از شما به وى نزديك تريم ، چون ما به سراسر وجود او احاطه داريم ، و فرستادگان ما كه ماءمور قبض روح او هستند نيز از شما به وى نزديك ترند، اما شما نه ما را مى بينيد و نه فرستادگان ما را. و اين كه مساءله قبض روح را هم به خدا نسبت داديم و هم به فرستادگان او، به خاطر اين است كه قرآن كريم اين كار را كرده ، يكجا مساءله قبض روح را به خدا نسبت داده ، مى فرمايد: «اللّه يتوفى الانفس حين موتها»، و در جاى ديگر آن را به ملك الموت نسبت داده ، و فرموده : «قل يتوفيكم ملك الموت الذى وكل بكم »، و جاى ديگر آن را به رسولان خدا نسبت داده مى فرمايد: «حتى اذا جاء احدكم الموت توفته رسلنا». و جمله «فلولا ان كنتم غير مدينين » تكرار همان «لولا» اى است كه گذشت ، و اين تكرار به خاطر تاءكيد است ، و كلمه «مدينين » به معناى «مجزيين - جزا داده شدگان است »، از ماده «دان - يدين » است ، كه معناى «جزى - يجزى » را مى دهد، مى فرمايد: پس چرا او را بر نمى گردانيد اگر جزايى در كار نيست و شما جزا داده نمى شويد، و ثواب و عقابى نداريد. «ترجعونها ان كنتم صادقين » - اگر راست مى گوييد و در ادعاى خود كه بعث و جزايى نيست ، صادقيد، چرا او را بر نمى گردانيد؟ پس معلوم شد كه در واقع جمله «ترجعونها» مدخول «لولا» است ، و تقدير كلام چنين است : ((فلولا ترجعونها اذا بلغت الحلقوم ، ان كنتم صادقين - اگر راست مى گوييد پس چرا جان او را كه حلقوم رسيده بر نمى گردانيد.
وضع طوائف سه گانه (مقربون ، اصحاب اليمين و اصحابالشمال ) در حال مرگ و پس از مرگ
فَأَمَّا إِن كانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَ رَيحَانٌ وَ جَنَّت نَعِيمٍ در اينجا به بيان حال طوايف سه گانه كه در اول سوره به طور اجمال و تفصيل گذشت برگشته ، وضع آنان در حال مرگ و بعد از مرگ را بيان مى كند. و ضمير «كان » به شخص محتضر بر مى گردد، كه بعد از حالت احتضار، و مردنش از سياق كلام فهميده مى شود،
و مراد از مقربين همان سابقون مقربون است كه در اول سوره درباره آنان مى فرمود: «و السابقون السابقون اولئك المقربون » و كلمه «روح » معناى راحت ، و كلمه «ريحان » به معناى رزق است . بعضى گفته اند: ريحان به معناى همان گياه خوشبو است ، اما بهشتى آن ، كه در هنگام مرگ آن را براى مقربين مى آورند همينكه آن را بوييد از دنيا مى رود. و معناى آيه اين است كه : اما آن محتضر اگر از مقربين باشد جزاى خوبيهايش اين است كه از هر هم و غمى و درد والمى راحت است ، و رزقى از رزق هاى بهشتى دارد، و بعد از مردن هم جنت نعيم را دارد. وَ أَمَّا إِن كانَ مِنْ أَصحَبِ الْيَمِينِفَسلَمٌ لَّك مِنْ أَصحَبِ الْيَمِينِ درباره «لام » در كلمه «لك » چند احتمال هست ، يكى اين كه لام اختصاص ملكى باشد، و معناى جمله «سلام لك » اين باشد كه : تو در ميان اصحاب يمين كه همه قرينان تو و رفقاى تو هستند داراى سلامت هستى ، و از آنان به تو جز خير و سلامت نخواهد رسيد. احتمال دوم كه بعضى داده اند اين است كه : لام به معناى على باشد، و معناى جمله اين باشد كه : اصحاب يمين بر تو سلام مى فرستند، احتمالات ديگرى داده اند كه از نقلش صرفنظر مى كنيم . در اين آيه التفاتى از غيبت به خطاب بكار رفته ، چون تا اينجا خطاب منكرين معاد بود، و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) گويا غايب حساب شده بود، و در اينجا روى سخن به شخص آن جناب كرد، براى مى خواست سلام اصحاب يمين را براى او نقل كند، و بفرمايد: «سلام لك من اصحاب اليمين » وَ أَمَّا إِن كانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضالِّينَ فَنزُلٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَ تَصلِيَةُ جَحِيمٍ «تصليه آتش » به معناى آن است كه چيزى را در آتش داخل كنى . بعضى گفته اند: به معناى چشيدن حرارت و عذاب آن است . و معناى آيه اين است كه : و اما اگر چنانچه آن مرده از اهل تكذيب و ضلالت باشد، پذيرايى و ضيافتى از آب سخت داغ و نوش جانى از حرارت آتش خواهد داشت ، خداى تعالى دوزخيان را به مكذبين و ضالين توصيف كرده ، و تكذيب را جلوتر از ضلالت ذكر فرموده ، و اين بدان جهت است كه عذابى كه مى چشند همه به خاطر تكذيب و عنادشان با حق بود،
چون اگر تنها دچار ضلالت بودند، و هيچ تكذيبى نسبت به حق نمى داشتند، عذاب نداشتند، براى اين كه چنين مردمى در حقيقت مس تضعف هستند، كه قرآن آنان را دوزخى نمى داند. و اگر در آيات قبل فرمود: «ثم ان كم ايها الضالون المكذبون » و كلمه «ضالون » را جلوتر از كلمه «مكذبون » ذكر كرد، از جهت مقام و موقعيت آيه بود، چون آيه مذكور در مقام رد گفته كفار است كه مى گفتند : «اذا متنا و كنا ترابا و عظاماء انا لمبعوثون ...» يعنى آيا وقتى مرديم و خاك شديم ، دوباره ما مبعوث مى شويم ؟ هرگز چنين چيزى ممكن نيست ، و در چنين مقامى مناسب تر آن است كه اول ضلالت آنان به ميان آورده شود، بعد تكذيبشان . إِنَّ هَذَا لهَُوَ حَقُّ الْيَقِينِ كلمه «حق » به معناى علم است ، اما نه تنها علم ، بلكه علم چيزى از آن جهت كه علم با خارج و واقعيت مطابق است ، (پس هر علمى حق نيست ، آن علمى حق است كه معلوم آن با واقعيت خارجى مطابق باشد، مانند علم به اين كه واحد نصف دو تا است ) و «يقين » عبارت است از علمى كه در آن نقطه ابهام و ترديدى نباشد، (بسا مى شود افرادى ساده لوح چيزى علم پيدا مى كنند، و ليكن با مختصر تشكيك و وسوسه مى توان علمشان را مبدل به شك كرد، چنين علمى علم اليقين نيست ) پس اين كه در آيه شريفه كلمه «حق » را اضافه كرد به كلمه «يقين » اين اضافه به حسب اصطلاح اضافه بيانيه است ، كه خاصيت تاءكيد را دارد، و مى خواهد وضع مضاف را بيان كند. و معناى آيه اين است كه : اين بيانى كه ما درباره حال طوايف سه گانه مردم كرديم حقى است كه هيچ نقطه ابهام و ترديدى در آن نيست ، و علمى كه با هيچ دليل و بيانى نمى توان آن را مبدل به شك و ترديد كرد. فَسبِّحْ بِاسمِ رَبِّك الْعَظِيمِ تفسير اين جمله گذشت ، چون در چند آيه قبل هم عين اين عبارت آمده بود،
تنها چيزى كه در اينجا بايد گفت نكته اى است كه حرف «فاء» آن را مى رساند، و مى فهماند اين جمله تفريع و نتيجه گيرى از بيان سابق است ، كه درباره قرآن و شرح حال طوايف سه گانه در قيامت داشتيم . و معنايش اين است كه : وقتى قرآن داراى چنين صفاتى بود، و در آنچه از حال مردم بعد از مرگشان خبر مى داد صادق بود، پس پروردگارت را كه چنين كتابى بر تو نازل كرده تسبيح گوى ، و او را از هر عيبى منزه بدار، در حالى كه از نام او استقامت بجويى ، و يا مظهر نام اوباشى ، و از عقيده و ادعايى كه اين مكذبين و ضالين دارند اعراض نمايى . بحث روايتى
(رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته )
در مجمع البيان در ذيل آيه «ءانتم تزرعونه ام نحن الزارعون » مى گويد: از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روايت شده كه فرمود: هيچ وقت نگوييد من زراعت كردم ، بلكه بگوييد من حرث كردم . مؤ لف : اين روايت را الدر المنثور هم از عده اى از صاحبان كتب حديث از ابو هريره از آن جناب نقل كرده . و در تفسير قمى در ذيل آيه «ءانتم انزلتموه من المزن » مى گويد: از معصوم روايت شده كه فرمود: «مزن » ابر است و در ذيل جمله «نحن جعلناها تذكرة » فرمود: يعنى آتش را وسيله يادآورى آتش روز قيامت كرديم ، «و متاعا للمقوين » فرمود يعنى وسيله زندگى محتاجان . و در مجمع البيان در ذيل آيه شريفه «فسبح باسم ربك العظيم » مى گويد: در روايتى صحيح از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) آمده كه وقتى اين آيه نازل شد، فرمود: همين آيه را ذكر ركوع خود كنيد (و بگوييد سبحان ربى العظيم ). مؤ لف : اين روايت را كتاب فقيه نيز به طور مرسل ، يعنى بدون ذكر سند آورده ،
و الدر المنثور هم آن را از جهنمى از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نقل كرده است . و در الدر المنثور است كه نسائى و ابن جرير و محمد بن نصر و حاكم (وى حديث را صحيح دانسته ) و ابن مردويه و بيهقى (در كتاب شعب الايمان ) از ابن عباس روايت كرده اند كه گفت : قرآن كريم در شب قدر از آسمان بالا آسمان دنيا يكباره نازل شد، و پس از آن (در طول بيست و سه سال ) تكه تكه نازل گرديد. و در عبارتى دگر آمده كه گفت : «ثم نزل من السماء الدنيا الى الارض نجوما ثم قرء فلا اقسم بمواقع النجوم - سپس از آسمان دنيا تكه تكه بر زمين نازل گرديد»، آنگاه اين آيه را قرائت كرد: «فلا اقسم بمواقع النجوم ». مؤ لف : ظاهر اين روايت اين است كه : ابن عباس خواسته است مواقع نجوم را به اوقات نزول تكه تكه هاى قرآن تفسير كند، چون در گفتارش داشت : «ثم نزل من السماء الدنيا الى الارض نجوما - سپس از آسمان دنيا نازل شد زمين نجوما يعنى قطعه قطعه . و در تفسير قمى در ذيل آيه ((فلا اقسم بمواقع النجوم » از امام (عليه السلام ) نقل كرده كه فرمود: معناى «لا اقسم » «اقسم » است ، و كلمه لا به معناى نفى نيست . و در الدر المنثور است كه : ابن مردويه به سند خود از ابن عباس از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) در معناى آيه «انه لقرآن كريم فى كتاب مكنون » فرمود : قرآن نزد خدا در مصحفى مطهر بود، و در معناى آيه «لا يمسه الا المطهرون » فرمود: كسى جز مقربين با آن تماس ندارد. مؤ لف : تفسير مطهرون به مقربين مؤ يد همان بيان گذشته ما است ، و ما در تفسير آيه شريفه «هذا كتابنا ينطق عليكم بالحق ...» حديثى از امام صادق (عليه السلام ) در معرفى كتاب مكنون نقل كرده ايم . و در مجمع البيان در ذيل آيه «لا يمسه الا المطهرون » گفته است : علما گفته اند كه براى شخص جنب و زن حائض و كسى كه حدثى از او سر زده (يعنى يكى از چيزهايى كه وضو را باطل مى كند از او سر زده ، و بعد از آن وضو نگرفته ) نبايد با خطوط قرآن تماس بگيرد،
(نقل از محمد بن على (عليهماالسلام ). مؤ لف : منظور از تماس مصحف به دليل رواياتى ديگر تماس كتابت و خطوط مصحف است . و در كافى به سند خود از داوود بن فرقد از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه گفت : از آن جناب از تعويذ (حرز) پرسيدم : كه حائض بر خود آويزان كرده آيا جائز است ؟ فرمود: عيبى ندارد، و اضافه كرد كه حتى مى تواند قرآن را بخواند و يا بنويسد، و دست به آن نكشد. و در الدر المنثور است كه : عبد الرزاق و ابن ابى داود و ابن منذر، از عبداللّه بن ابو بكر از پدرش ابو بكر روايت كرده اند كه گفت : در نامه اى كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) به عمرو بن حزم نوشته آمده است : قرآن را مس نكن مگر با داشتن طهارت . مؤ لف : روايات در اين باب هم از طرق شيعه و هم از طرق اهل سنت بسيار است . و باز در الدر المنثور است كه مسلم و ابن منذر و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده اند كه در عهد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) بارانى آمد حضرت فرمود مردم دو دسته اند بعضى شاكر و بعضى كافر، آنها كه نعمت خداى را كفران كردند گفتند اين باران لطفى است كه فلان ستاره به ما كرده در اينجا بود كه آيات «فلا اقسم بمواقع النجوم ... و تجعلون رزقكم انكم تكذبون » نازل شد. مؤ لف : اين حديث به طرق زيادى از طرق اهل سنت نقل شده ، و به اصطلاح علماى حديث مستفيض است ، و در همه آنها آمده كه اين آيات درباره «انواء» نازل شده ، گواينكه ظاهر آيات اين است كه :
در مدينه نازل شده باشد، الا اينكه سياق آياتش با اين معنا سازگار نيست ، همچنان كه در اول سوره گفتيم كه سياق آيات آن شهادت مى دهد بر اين كه در مكّه نازل شده باشد. و در مجمع البيان آمده كه در قرائت على (عليه السلام ) و ابن عباس و در روايتى كه از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نقل شده به جاى «و تجعلون رزقكم » آمده «و تجعلون شكر كم ». مؤ لف : اين روايتى را كه مجمع البيان اشاره كرده الدر المنثور از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و از على (عليه السلام ) نقل كرده است . و در تفسير قمى در ذيل جمله «غير مدينين » امام فرموده معنايش است كه : اگر شما در برابر اعمالتان جزا داده نمى شويد «ترجعونها» آن را يعنى روحى را كه تا حلقوم آمده به بدن برگردانيد، «ان كنتم صادقين » اگر در عقيده خود راستگوييد. و نيز در همان كتاب به سند خوداز ابو بصير روايت كرده كه گفت : از امام صادق (عليه السلام ) شنيدم مى فرمود: منظور از روح و ريحان در آيه «فروح و ريحان » روح و ريحان در قبر است ، ولى جنت نعيم در آخرت است . و در الدر المنثور است كه : قاسم بن منده در كتاب «الاحوال و الايمان بالسوال عن سلمان » گفته : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) فرمود: اولين بشارتى كه به مؤ من مى دهند اين است كه : در دم مرگش او را به روح و ريحان و جنت نعيم بشارت مى گويند، و اولين چيزى كه مؤ من در قبرش بشارت داده مى شود اين است كه : به او مى گويند: مژده باد تو را كه خدا از تو راضى است ، و مژده باد تو را در بهشت آمدى و چه خوش آمدى ، خدا همه آنهايى را كه تا قبرت مشايعتت كردند بيامرزيد، و شهادت همه آنهايى را كه خوبى تو شهادت دادند، پذيرفت ، و دعاى همه كسانى را كه براى تو طلب مغفرت نمودند مستجاب كرد.
و در همان كتاب است كه ابن جرير و ابن منذر از ابن عباس روايت كرده كه در ذيل آيه «فسلام لك من اصحاب اليمين » گفته : ملائكه نزد او مى آيند، و با سلامى از ناحيه خدا مى آيند، سلام خدا را به او مى رسانند، و به او خبر مى دهند جزو اصحاب يمين است . مؤ لف : اين معنايى كه ابن عباس براى آيه كرده مبنى بر اين است كه آيه شريفه حكايت و نقل كلام ملائكه باشد، و تقدير آيه چنين باشد «قالت الملائكه سلام لك حالكونك من اصحاب اليمين - ملائكه گفتند سلام بر تو در حالى كه از اصحاب يمين هستى » در اين صورت آيه شريفه هم سلام ملائكه است و هم بشارت .
