ابراهيم ٤١
| کپی متن آیه |
|---|
| رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوَالِدَيَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ |
ترجمه
| ابراهيم ٤٠ | آیه ٤١ | ابراهيم ٤٢ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«یَقُومُ الْحِسَابُ»: حساب و کتاب به میان می‌آید و از گذشته بازخواست می‌شود.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
تفسیر
- آيات ۳۵ - ۴۱ سوره ابراهيم
- نمونه هایی از انعام خداوند عزیز، به فرزندان ابراهيم «ع»
- چرا ابراهيم «ع» دو بار از خداوند براى «مكه»، امنيت طلبيده است
- درخواست ابراهيم «ع»، برای خود و فرزندانش، از خدا
- پیروی از ابراهيم «ع»، ملاك انتساب افراد به اوست
- اشكال ديگرى بر كلام ابراهيم «ع»، و بيان ضعف پاسخ هاى آن
- نكته شايان توجه در دعاهاى ابراهيم «ع»
- دلالت آيه بر اين كه «آزر»، پدر ابراهيم نبوده است
- بحث روایتی: (در ذيل آيات گذشته)
تفسیر نور (محسن قرائتی)
رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ «41»
پروردگارا! مرا وپدر ومادرم را ومؤمنان را، روزى كه حساب بر پا مى‌شود ببخشاى!
نکته ها
در آياتى كه تاكنون درباره‌ى حضرت ابراهيم در اين سوره خوانده‌ايم، او از خداوند هفت درخواست دارد: امنيّت مكّه، دور ماندن از بت‌پرستى، توجّه قلوب و افكار مؤمنان نسبت به فرزندان و مكتب او، بهره‌مند شدن ذريّه‌ى او از ثمرات، توفيق اقامه‌ى نماز، قبول شدن
جلد 4 - صفحه 425
دعاها و آمرزش براى خود و والدين و همه‌ى مؤمنان.
«وَ هُوَ أَلَدُّ» تنها به پدر واقعى گفته مى‌شود، ولى «أب» به غير پدر از جمله به عمو و پدرزن نيز گفته مى‌شود. چون والدين ابراهيم مؤمن بودند، لذا در اين آيه حضرت ابراهيم به والدين خود دعا مى‌كند، ولى در آيات ديگر كه «أب» بكار رفته و مراد عموى ابراهيم است، به دليل مشرك بودن او، حضرت از او بيزارى مى‌جويد.
در آيه‌ى 133 بقره نيز خوانديم كه فرزندان يعقوب در پاسخ پدر كه پرسيده بود: «ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي» پس از من چه چيز را مى‌پرستيد؟ گفتند: «نَعْبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ» ما پروردگار تو و پروردگار پدرانت ابراهيم و اسماعيل را مى‌پرستيم. با آنكه اسماعيل عموى يعقوب است، ولى به عمو «أب» گفته شده است.
پیام ها
1- تكرار «رب» در آغاز دعاهاى حضرت ابراهيم، نشانه تأثير آن دراستجابت دعا و يا يكى از آداب آن است. «رَبِّ اجْعَلْنِي»
2- براى اقامه‌ى نماز خود و فرزندانتان، از خداوند استمداد كنيد. «رَبِّ اجْعَلْنِي»
3- نماز، محور دعاهاى حضرت ابراهيم است. «رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ»، «رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاةِ»
4- با آنكه رسالت انبيا اقامه‌ى دين است اما دعا براى اقامه‌ى نماز به جاى آن، نشانه آن است كه نماز چهره و سيماى تمام‌نماى دين است. «مُقِيمَ الصَّلاةِ»
5- اقامه‌ى نماز، عِدل و همتاى رهبرى است. حضرت ابراهيم در دو مورد عبارت «وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي» را بكار برد: يكى درباره‌ى نماز نسل خود «مُقِيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي» و يكى در مورد رهبرى نسل خود هنگامى كه خداوند به ابراهيم فرمود: «إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي» «1» من تو را امام مردم قرار دادم ابراهيم گفت: پروردگارا ذريّه مرا نيز به اين مقام برسان.
«1». بقره، 124.
جلد 4 - صفحه 426
6- در دعا هم به خود توجّه كنيد، «وَ اجْنُبْنِي- وَ اجْعَلْنِي- و اغْفِرْ لِي» و هم به ديگران.
«وَ بَنِيَ- وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي- وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ»
7- انسان، هم بايد به فكر نسل قبل باشد، «وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ» و هم به فكر نسل بعد. «وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي»
8- در دعا، به فكر قيامت خود، فرزندان و جامعه باشيد. «يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ (41)
رَبَّنَا اغْفِرْ لِي: اى پروردگار ما بيامرز مرا. وَ لِوالِدَيَ: و پدر و مادر مرا، وَ لِلْمُؤْمِنِينَ: و ساير مؤمنان را. يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ: در روزى كه قائم شود حساب خلايق، يعنى ثابت گردد. ابن عباس «3» گويد: مراد مؤمنان امت حضرت خاتم صلّى اللّه عليه و آله مى‌باشند.
تبصره: اصحاب اماميه «4» به اين آيه استدلال فرموده بر آنكه پدر و مادر ابراهيم
«1» منهج الصادقين جلد 5، صفحه 145.
«2» ارشاد القلوب، جزء اوّل، باب 47.
«3» منهج الصادقين، جلد 5، صفحه 145.
«4» مجمع البيان، جلد 3، صفحه 319.
جلد 7 - صفحه 68
كافر نبودند، زيرا آن حضرت سؤال مغفرت نموده براى ايشان در روز قيامت، و اگر كافر بودند هرآينه اين دعا نمى‌نمود، زيرا شايسته مقام او نيست. و پدر آن حضرت «تارخ» موحد بوده، زيرا به اجماع اماميه و دلايل نقليه از ائمه معصومين و براهين عقليه، ثابت شده كه آباء و اجداد حضرت ختمى مرتبت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تا حضرت آدم أبو البشر عليه السّلام مؤمن و موحد بوده‌اند نه كافر و نه مشرك. و حديث مشهور خاصه و عامه از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود «1»: لا يزال يقلّبنى اللّه من اصلاب الطّاهرين الى ارحام الطّاهرات حتّى اخرجنى فى عامكم هذا، لم يدنسنى بدنس الجاهليّة. هميشه مى‌گردانيد مرا خداى تعالى از اصلاب طاهره به ارحام مطهر تا خارج نمود مرا در زمان شما، ملوث ننمود مرا به نجاست كفر جاهليت و مراد از «أب» در آيه ديگر «عم» او مى‌باشد آذر، كه وعده نموده بود به ابراهيم عليه السّلام كه اسلام آورد، پس از اسلام براى او استغفار نمايد، چون مبيّن شد كه دشمن خدا باشد، بيزارى جست از او، چنانچه روايت عياشى «2» مؤيد آن است (سوره توبه آيه 114).
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ (35) رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (36) رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ (37) رَبَّنا إِنَّكَ تَعْلَمُ ما نُخْفِي وَ ما نُعْلِنُ وَ ما يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ (38) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعاءِ (39)
رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ (40) رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ (41)
ترجمه
و ياد كن وقتى را كه گفت ابراهيم پروردگار من بگردان اين شهر را ايمن و دور دار مرا و فرزندانم را از آنكه بپرستيم بتان را
پروردگار من همانا آنها گمراه كردند بسيارى از مردم را پس هر كس پيروى كرد مرا پس همانا او از من است و هر كس نافرمانى كرد مرا پس همانا تو آمرزنده مهربانى
پروردگار ما همانا من سكونت دادم بعضى از فرزندانم را در دامنه كوهى غير داراى زراعت نزد خانه تو كه حرام شده است هتك آن پروردگار ما تا بر پا دارند نماز را پس بگردان دلهائى از مردم را كه بشتابند با شوق بسوى ايشان و روزى ده آنها را از ميوه‌ها باشد كه ايشان شكر گذارى كنند
پروردگار ما همانا تو ميدانى آنچه پنهان ميداريم و آنچه آشكار ميكنيم و پوشيده نمى‌باشد بر خدا هيچ چيز در زمين و نه در آسمان
ستايش مر خداوندى را است كه بخشيد بمن در پيرى اسمعيل و اسحق را همانا پروردگار من هر آينه شنونده دعا است
پروردگار من بگردان مرا بر پا دارنده نماز و از فرزندانم پروردگار من اجابت كن دعاء مرا
پروردگار ما بيامرز مرا و پدر و مادر مرا و مؤمنان را روز كه بپا ميشود حساب..
تفسير
در ذيل اين آيه در سوره بقره حديثى از حضرت رضا عليه السّلام نقل شده و گفته‌اند جهت آنكه اينجا رب اجعل هذا البلد فرموده و آنجا رب اجعل هذا بلدا آنستكه نكره وقتى مكرّر شود و اعاده گردد معرفه ميشود مانند قول خداوند فيها
جلد 3 صفحه 234
مصباح المصباح فى زجاجه الزّجاجة كانها كوكب درى و ايمن بودن شهر مكّه و حرم براى انسان و حيوان محتاج به بيان نيست و دعاء حضرت ابراهيم كه خداوند بلطف خود فرزندان او را باز دارد از عبادت بتها يا بطور عموم است و بنابراين بايد ملتزم شد كه فرزندان حقيقى آن حضرت عبادت بتها را ننمودند اگر چه بعضى از آنها قائل بودند بآنكه بتها شفعاء ايشانند چنانچه از روايت عيّاشى ره از امام صادق عليه السّلام استفاده ميشود نسبت باولاد حضرت اسمعيل كه مقصود بدعاء بودند يا بنحو خصوص است و بنابراين بايد قائل شد بآنكه مراد حضرت آن فرزندانى بودند كه بايد به نبوّت و امامت برسند و چون آنحضرت ميدانست كه باين مقام نميرسد مگر كسيكه سجده در مقابل بت نكرده باشد از خدا طلب نمود كه حفظ فرمايد بلطف خود قابليّت ايشانرا براى اين مقام و مؤيّد اين معنى است آنكه در دعاء ابتداء بنفس شريف خود فرمود با آنكه معصوم بود بعنايت الهى و اين معنى را در احتجاج از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده و در امالى از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بعلاوه آنكه پس منتهى شد دعاء آنحضرت بمن و برادرم على كه من و او هرگز براى بتى سجده نكرديم پس خدا مرا برگزيد به پيغمبرى و على را وصى من قرار داد و اين معنى اقوى و اظهر و امتن است در هر حال چون پيغمبر الو العزم بوده بايد دعائش باجابت رسيده باشد لذا خداوند تمام انبياء بنى اسرائيل و خاتم پيغمبران و اوصياء او را از نسل آنحضرت بوجود آورد و تمام اولاد حضرت اسمعيل يا بسيارى از ايشانرا با آنكه ساكن مكّه بودند و در ميان اعراب بت پرست زندگى ميكردند از اين بليّه و ساير آفات نجات داد و نسبت اضلال به بتها بمناسبت آنستكه مردم بسبب آنها گمراه شدند مانند قول خداوند و غرّتهم الحيوة الدنيا و هر كس متابعت كند حضرت ابراهيم را در توحيد و ملّت و شريعت در تحت لواء و حمايت او خواهد بود و بمنزله اولاد بلكه پاره تن آنحضرت است و هر كس مخالفت نمايد و معصيت كند اختيارش با خدا است مى‌تواند او را بيامرزد و مشمول رحمت خود فرمايد اگر چه بتوفيق توبه از كفر باشد چنانچه هر كس از شيعيان كه صالح و متقى باشد از اهل بيت محسوب خواهد شد بمقتضاى روايت عيّاشى ره از امام صادق عليه السّلام بلكه كسيكه دوست اين خانواده باشد از ايشان است بمقتضاى فرمايش امام باقر عليه السّلام كه براى اثبات اين معنى تمسك باين قسمت از آيه شريفه
جلد 3 صفحه 235
فرموده‌اند و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه حضرت ابراهيم در شام اقامت داشت و چون حضرت اسمعيل از هاجر متولّد شد ساره بسيار غمگين گشت چون ابراهيم عليه السّلام از او اولاد نداشت و او حضرت را اذيّت ميكرد براى هاجر و غمگين مينمود لذا آنحضرت از اين پيش آمد بخداوند شكايت نمود و باو وحى شد كه مثل زن مثل دنده كج است اگر آنرا بحال خود واگذارى از او بهره‌مند خواهى شد و اگر خواسته باشى راستش كنى مى‌شكنى آنرا پس امر فرمود او را كه اسمعيل و مادرش را از شام خارج نمايد و او عرضه داشت پروردگارا كجا ببرم فرمود در حرم امن من و اوّل بقعه‌اى كه خلق نمودم آنرا از زمين كه مكّه است پس جبرئيل نازل شد با براق و حمل نمود ابراهيم و اسمعيل و هاجر را و هر وقت حضرت ابراهيم بموضع خوبى ميرسيد كه درخت و نخل و زرع داشت از جبرئيل سؤال ميفرمود اينجا آنجاست و او عرض ميكرد خير تا رسيدند بمكّه پس در محلّ خانه كعبه فرود آورد ايشانرا ولى حضرت ابراهيم با ساره عهد كرده بود كه از مركب پياده نشود تا برگردد و در آنمكان درختى بود هاجر گليمى را كه با خود آورده بود روى آندرخت انداخت و سايبانى براى خودشان تهيّه كرد پس چون حضرت ابراهيم آندو را واگذارد و خواست مراجعت كند نزد ساره هاجر عرض كرد اى ابراهيم چرا ما را در محلّيكه مونسى و آب و گياهى نيست گذاردى حضرت فرمود خداوندى كه امر نمود مرا كه شما را در اين مكان منزل دهم حاضر است نزد شما و مراجعت فرمود تا رسيد بكوهيكه در ذى طوى بود متوجّه بآنها شد و عرضه داشت ربّنا انّى اسكنت من ذريّتى تا آخر آيه و رفت و هاجر ماند و چون پاره‌اى از روز گذشت اسمعيل تشنه شد و طلب آب نمود و هاجر در آن وادى جائيكه حجّاج سعى ميكنند ايستاد و فرياد زد آيا در اين وادى انيسى براى ما هست ناگاه اسمعيل از نظر او غائب شد پس هاجر رفت بالاى كوه صفا و از ميان وادى سرابى بنظرش رسيد و بگمان آب بزير آمد و سعى كرد تا مروه و اسمعيل از نظرش غائب شد پس سرابى بنظرش در طرف صفا رسيد و متوجّه بآنجانب شد باز اسمعيل از نظرش غائب شد و بصفا بر آمد تا هفت مرتبه و در شوط هفتم كه هاجر بالاى مروه بود باسماعيل نظر نمود ديد آب از زير پاى او جارى شده نشست و شن‌ها را دور آب جمع كرد و جلو آب را گرفت و نگذارد جارى شود و باين جهت آن چشمه را زمزم
جلد 3 صفحه 236
ناميدند و قبيله جرهم در ذى المجاز و عرفات منزل داشتند چون آب در مكّه پيدا شد پرندگان و چرندگان دور آب جمع شدند و آن قبيله هم از توجّه پرندگان بآن جانب متوجّه بمكّه شدند و در دنبال آنها آمدند ديدند زنى و بچه‌اى در آن وادى زير سايه درختى منزل نموده‌اند و آب براى آنها از زمين بيرون آمده بهاجر گفتند تو كيستى و كار تو و اين بچّه اينجا چيست او گفت من كنيز ابراهيم خليل الرّحمن و مادر اين پسر اويم كه بامر خدا ما را اينجا منزل داده و استجازه نمودند از او كه نزديك ايشان منزل نمايند و چون روز سوّم حضرت ابراهيم عليه السّلام بديدار ايشان آمد هاجر باو عرض كرد كه قبيله جرهم اينجا آمدند و خواهش نمودند كه نزديك ما منزل نمايند آيا اجازه ميفرمائى حضرت فرمود بلى و هاجر بآنها اجازه داد و آمدند نزديك ايشان چادرهاشان را زدند و منزل نمودند و هاجر و اسمعيل با آنها مأنوس شدند و حضرت ابراهيم مرتبه سوّم كه آنجا آمد ديد مردم بسيارى در اطراف آنها جمع شده‌اند خوشحال و مسرور گرديد و عيّاشى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه آن ذريّه مائيم و ما و اللّه بقيّه آن عترتيم و قمّى ره نيز اين معنى را از آنحضرت نقل نموده و در مجمع علاوه نموده كه و دعاء حضرت ابراهيم عليه السّلام براى خصوص ما بود و اطلاق بيت با آنكه هنوز بنا نشده بود يا باعتبار بقاء اساس و پايه آن بود بعد از طوفان نوح يا باعتبار وجود آن در علم الهى و علم حضرت ابراهيم بآنكه بر پا خواهد شد بامر خدا و نيز عيّاشى ره از آنحضرت نقل نموده كه مراد از افئدة من النّاس دلهاى تمام مردم نيست مراد دلهاى شيعيان است سزاوار است كه حج كنند بيت را و تعظيم نمايند آنرا براى تعظيم خدا از آن و آنكه ملاقات نمايند ما را هر جا باشيم چون ما دلالت كنندگانيم براه خدا و در كافى از آنحضرت نقل نموده كه اراده نفرموده است از تهوى اليهم بيت را والا ميفرمود اليه مراد از دعاء ابراهيم عليه السّلام و اللّه مائيم و در احتجاج از امير المؤمنين عليه السّلام و در بصائر از امام صادق عليه السّلام اين معنى تأكيد شده است و در جوامع از اهل بيت عليهم السلام تهوى بفتح و او نقل شده كه قرائت فرموده‌اند يعنى و بگردان دلهائى را از مردم محب و مايل بسوى ايشان و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مراد از ثمرات ميوه دلها است يعنى محبوب مردم گردان آنانرا تا بيايند بسوى ايشان و برگردند و در علل از آنحضرت نقل نموده است كه آن ثمرات، ثمرات قلوب
جلد 3 صفحه 237
است و ظاهرا مراد بيان فرد خفى است و از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه ميوه‌ها حمل ميشود از آفاق بسوى ايشان و بتحقيق مستجاب فرمود خدا دعاى آنحضرت را بنحويكه يافت نميشود در بلاد شرق و غرب ميوه‌اى كه يافت نشود در آن حتى آنكه نقل كرده‌اند يافت ميشود در آن در يكروز ميوه چهار فصل بهار و تابستان و پائيز و زمستان و عيّاشى ره از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده كه حضرت ابراهيم بعد از آنكه دعاء كرد بمضمون آيه شريفه خداوند باو وحى فرمود كه برو بالاى كوه ابو قبيس و ندا كن در ميان مردم كه اى گروه خلائق خدا امر نموده است شما را بحج اين خانه كه در مكّه است با احرام، واجب است بر كسيكه استطاعت داشته باشد بحكم خدا پس خداوند رساند صوت ابراهيم عليه السّلام را كه شنيدند اهل مشرق و مغرب عالم و ما بين آندو حتّى نطفه‌هائيكه در اصلاب مردان مقدّر فرموده بود خدا و آنچه در ارحام زنان مقدّر فرموده بود تا روز قيامت پس آنهنگام واجب شد حجّ بر تمام خلائق و لبّيك گفتن حاجّ در ايّام حج، اجابت نداء ابراهيم عليه السّلام است بحج در آنروز و چون معمولا عرض حال و حاجت بكسى ميشود كه مطّلع از ضمائر و عالم باحوال نباشد و دعاء و طلب مناسب است از كسى شود كه كرم و لطف و رحمتش اقتضاء عطاء بر وفق مصلحت نداشته باشد حضرت ابراهيم عليه السّلام بعد از عرض حال و دعاء دفع اين توهم را فرمود باين بيان كه پروردگارا تو عالمى بسرّ و علانيه ما و چيزى از احوال و افعال و حوائج و آمال ما بر تو مخفى نيست و تو ارحم الرّاحمينى بر بندگان خود و دعاء و توسل ما براى اظهار بندگى و احتياج برحمت تو است و اينكه خودت فرمودى ما عرض حاجت كنيم و صبر ننمائيم از سؤال در پيشگاه اقدس تو در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه خداوند تعالى ميداند چيزيرا كه ميخواهد بنده در وقتى كه ميخواند او را ولى دوست دارد كه عرض حوائج كنند نزد او پس وقتى خوانديد او را حاجت خود را ذكر نمائيد و علم ذاتى الهى احاطه دارد بيك نسبت بر تمام موجودات ارضيّه و سماويّه و هيچ چيز از او مخفى و پوشيده نبوده و نيست و نخواهد بود و از ابن عباس نقل شده كه خداوند بحضرت ابراهيم عليه السّلام اسمعيل عليه السّلام را عطا فرمود در سن نود و نه سالگى و اسحق عليه السّلام را در سن يكصد و دوازده سالگى و اين بعد از آن بود كه مأيوس شده بود بر حسب عادت از اولاد با آنكه از خداوند خواسته بود كه باو خلف صالح
جلد 3 صفحه 238
عنايت فرمايد لذا حمد و شكر نعمت الهى را بجاى آورد و اعتراف فرمود بآنكه خداوند اجابت ميفرمايد دعاء بندگانرا اگر چه بطول انجامد تا مأيوس شوند و بنابراين سميع بمعناى مجيب است مانند سمع اللّه لمن حمده و پس از آن دعاء فرمود در باره خود و بعض ذريّه قابل خويش كه موفق فرمايد خداوند ايشانرا باقامه نماز اعم از تهيّه وسائل و اسباب آن و بجا آوردن و مواظبت اوقات آن و آنكه قبول فرمايد از او عبادتش را يا اجابت فرمايد دعائش را و پس از آن طلب مغفرت نمود از براى خود و پدر و مادرش و اهل ايمان و اين دلالت دارد بر آنكه آندو مؤمن بودند چون طلب مغفرت براى كافر جائز نيست و عيّاشى ره از يكى از صادقين عليهما السّلام نقل نموده كه مراد آدم و حواء است و لو لدىّ نيز قرائت شده است و در جوامع آنرا نسبت باهل بيت داده و در چند روايت اين قرائت تأكيد شده و فرموده‌اند مراد اسمعيل و اسحق عليهما السّلام است و در يك روايت تصريح شده كه قرائت مشهوره كه و لو الدى باشد از تصحيف كتّاب است و روز كه بر پا ميشود حساب بندگان معلوم است كه روز قيامت است و اللّه اعلم ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
رَبَّنَا اغفِر لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلمُؤمِنِين‌َ يَوم‌َ يَقُومُ الحِساب‌ُ (41)
پروردگار ما بيامرز از براي من و از والدين من و از براي مؤمنين روزي که برپا ميشود حساب روز قيامت.
تنبيه- اختلافي است بين سنّي و شيعه در اينكه والد ابراهيم چه كسي بوده، عقيده اهل سنّت اينست که آزر بوده که بت پرست بوده زيرا در بسياري از آيات دارد که اطلاق اب بر او كرده مثل وَ إِذ قالَ إِبراهِيم‌ُ لِأَبِيه‌ِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصناماً آلِهَةً و غير اينکه آيه از آيات و لذا لازم نميدانند که آباء انبياء مؤمن
جلد 11 - صفحه 399
باشند حتي العياذ مثل عبد اللّه پدر حضرت رسالت صلّي اللّه عليه و آله و سلّم و عبد المطّلب و ابي طالب والد امير المؤمنين [ع] را مشرك ميدانند. و لكن عقيده شيعه اينست که آباء انبياء تا حضرت آدم عليه السّلام تمام يا نبي‌ّ بودند يا وصي انبياء يا مؤمن صالح متقي چنانچه در زيارت وارث مي‌گويي
(اشهد انك كنت نورا في الاصلاب الشامخة و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمّات ثيابها)
و مي‌گوييم آزر عموي ابراهيم و شوهر مادر ابراهيم بود بعد از رحلت پدر بزرگوارش و چون در دامن آزر بزرگ شده بود اطلاق اب بر او ميكرد و اينکه دعوي را ما از چند آيه شريفه قرآن استفاده ميكنيم يكي آيه شريفه كلام اولاد يعقوب أَم كُنتُم شُهَداءَ إِذ حَضَرَ يَعقُوب‌َ المَوت‌ُ إِذ قالَ لِبَنِيه‌ِ ما تَعبُدُون‌َ مِن بَعدِي قالُوا نَعبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبراهِيم‌َ وَ إِسماعِيل‌َ وَ إِسحاق‌َ بقره آيه 133.
با اينكه اسماعيل عم‌ّ يعقوب بود و اطلاق اب بر عم‌ّ كرده‌اند، ديگر آيه شريفه وَ ما كان‌َ استِغفارُ إِبراهِيم‌َ لِأَبِيه‌ِ إِلّا عَن مَوعِدَةٍ وَعَدَها إِيّاه‌ُ فَلَمّا تَبَيَّن‌َ لَه‌ُ أَنَّه‌ُ عَدُوٌّ لِلّه‌ِ تَبَرَّأَ مِنه‌ُ توبه آيه 116، و اينکه مسلّما در سن‌ّ جواني ابراهيم [ع] بوده که از آزر تبرّي جسته و اينکه آيه شريفه رَبَّنَا اغفِر لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلمُؤمِنِين‌َ در سن پيري ابراهيم بود پس معلوم ميشود والد ابراهيم غير از آزر است.
يَوم‌َ يَقُومُ الحِساب‌ُ اينکه جمله هم يك شاهد قويست که طلب مغفرت يوم الحساب با تبرّء منه سازش ندارد.
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 41)- و آخرین تقاضا و دعای ابراهیم در اینجا این است که: «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در روزی که حساب برپا می‌شود ببخش و بیامرز» (رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ).
به این ترتیب تقاضاهای هفتگانه ابراهیم از امنیت شروع می‌شود، و به آمرزش پایان می‌پذیرد، و جالب این که اینها را نه تنها برای خود می‌طلبد، که برای دیگران نیز همین تقاضاها را دارد، چرا که مردان خدا هرگز «انحصار طلب» نبوده و نخواهند بود!
نکات آیه
۱- حضرت ابراهیم(ع) از خداوند خواستار آمرزش خود، پدر و مادرش و مؤمنان در روز برپایى قیامت شد. (ربّنا اغفرلى و لولدىّ و للمؤمنین یوم یقوم الحساب)
۲- حضرت ابراهیم(ع) از خداوند خواستار پیشگام بودنش در پیروى از آیین توحیدى و انجام فریضه هاى الهى شد. (و اجنبنى و بنىّ ... اجعلنى مقیم الصلوة و من ذرّیتى ... اغفرلى و لولدىّ و للمؤمنین) از اینکه حضرت ابراهیم(ع) در دعاهایش، نخست خود را مد نظر داشت و بعد براى دیگران دعا کرد، شاید به این سبب بود که خواسته باشد در تکالیف الهى پیشگام باشد.
۳- عنایت و توجه ویژه حضرت ابراهیم(ع) به دیگران، در دعا (ربّنا اغفرلى و لولدىّ و للمؤمنین) از اینکه حضرت ابراهیم(ع) در مناجاتش با پروردگار تنها براى خود، دعا نکرد; بلکه فرزندان، پدر و مادرش و تمامى مؤمنان را در دعاى خویش شریک کرد، برداشت فوق به دست مى آید.
۴- دعا براى دیگران، ارزشمند و پسندیده است. (ربّنا اغفرلى و لولدىّ و للمؤمنین)
۵- پدر و مادر حضرت ابراهیم(ع) مؤمن و موحد بودند. (ربّنا اغفرلى و لولدىّ) از اینکه حضرت ابراهیم(ع) براى پدر و مادرش طلب آمرزش کرد، استفاده مى شود که آنان مؤمن و موحد بودند.
۶- عنایت خاص حضرت ابراهیم(ع) به سرنوشت دنیوى و اخروى فرزندان و خاندانش و یاد کردن از آنان در تمامى دعاهایش (و اجنبنى و بنىّ ... من ذرّیتى ... لیقیموا الصلوة فاجعل أفئدة من الناس تهوى إلیهم ... و من ذرّیتى ... ربّنا اغفرلى و لولدىّ)
۷- نیاز همه انسانها، حتى انبیاى بزرگ، به آمرزش الهى در روز قیامت (ربّنا اغفرلى و لولدىّ و للمؤمنین یوم یقوم الحساب)
۸- قیامت روز حسابرسى است. (یوم یقوم الحساب)
۹- اهمیت و عظمت موقعیت حسابرسى انسانها در قیامت* (ربّنا اغفرلى ... یوم یقوم الحساب) اینکه حضرت ابراهیم(ع) در میان موقعیتها و صحنه هاى گوناگون روز قیامت تنها از وقت حسابرسى یاد کرده است، برداشت فوق به دست مى آید.
۱۰- هر دعا کننده اى لازم است خواسته هاى اساسى خویش را، در دعا، در اولویت قرار دهد.* (ربّنا اغفرلى و لولدىّ ... یوم یقوم الحساب) اینکه حضرت ابراهیم(ع) در دعاها و مناجاتش، به ویژه در طلب آمرزش، خود را بر دیگران مقدم داشته است، مى تواند بیانگر این حقیقت باشد که هر فرد دعا کننده اى خواسته اساسى خود را در دعا باید مقدم بدارد; هر چند که نباید دیگران را نیز از نظر دور داشته باشد.
موضوعات مرتبط
- آمرزش: اهمیت آمرزش اخروى ۷
- ابراهیم(ع): استغفار ابراهیم(ع) ۱; اهتمام ابراهیم(ع) به آل ابراهیم ۶; اهتمام ابراهیم به توحید ۲; اهتمام ابراهیم(ع) به عبادت ۲; اهتمام ابراهیم(ع) به فرزندان ۶; ایمان پدر ابراهیم(ع) ۵; ایمان مادر ابراهیم(ع) ۵; پدر ابراهیم(ع) ۱; توحید پدر ابراهیم(ع) ۵; توحید مادر ابراهیم(ع) ۵; دعاى ابراهیم(ع) ۱، ۲، ۶; مادر ابراهیم(ع) ۱; مردم دارى ابراهیم(ع) ۳
- انبیا: نیازهاى معنوى انبیا ۷
- انسان: حسابرسى اخروى انسان ها ۹; نیازهاى معنوى انسان ۷
- پدر: استغفار براى پدر ۱
- دعا: آداب دعا ۱۰; ارزش دعا براى دیگران ۴; اولویتها در دعا ۱۰; دعا براى دیگران ۳
- عمل: عمل پسندیده ۴
- فرزند: دعا براى فرزند ۶
- قیامت: آمرزش در قیامت ۱; حسابرسى در قیامت ۸; مواقف قیامت ۹; ویژگیهاى قیامت ۸
- مادر: استغفار براى مادر ۱
- مؤمنان ۵: استغفار براى مؤمنان ۵ ۱
- موحدان ۵:
- نیازها: نیاز به آمرزش ۷
منابع
