النساء ٨٤
ترجمه
| النساء ٨٣ | آیه ٨٤ | النساء ٨٥ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«حَرِّضْ»: ترغیب کن. تشجیع کن. «عَسَی»: تا این که. «بَأْساً»: قوّت و قدرت. «تَنکِیلاً»: تنبیه. مجازات. از ماده نکال به معنی: عذاب.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
نزول
محل نزول:
این آیه همچون دیگر آیات سوره نساء در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۱]
شأن نزول:[۲]
بعد از واقعه غزوه احد پيامبر با ابوسفيان وعده كرد كه در بدرالصغرى به يكديگر برسند و قتال و كارزار نمايند وقتى كه موعد آن فرارسيد. پيامبر به مسلمين فرمود: كه بايد آماده قتال و نبرد گردند ايشان در اجراء آن در كراهيت بودند و اين آيه نازل گرديد.[۳]
تفسیر
تفسیر نور (محسن قرائتی)
فَقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لا تُكَلَّفُ إِلَّا نَفْسَكَ وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ اللَّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْكِيلًا «84»
پس در راه خدا پيكار كن، كه جز شخص تو (كسى بر آن) مكلّف نيست و مؤمنان را (به جهاد) ترغيب كن، باشد كه خداوند از گزند كافران جلوگيرى كند و خداوند قدرتمندتر و مجازاتش دردناكتر است.
نکته ها
پس از پيروزى كفّار در احد ابوسفيان با غرور گفت: بار ديگر با مسلمانان در موسم بدر صغرى (محلّ برپايى بازارى در سرزمين بدر در ماه ذى قعده) روبرو خواهيم شد. هنگام رسيدن موعد، پيامبر مردم را به جهاد دعوت كرد. عدّه‌اى به جهت شكست در احد روحيّه‌ى حضور نداشتند. آيه‌ى فوق نازل شد و پيامبر بار ديگر مردم را به جهاد دعوت كرد. هفتاد نفر حاضر شدند ولى درگيرى رخ نداد و مسلمانان سالم به مدينه برگشتند.
«نكول»، به معناى امتناع كردن از روى ترس است. و «تنكيل»، انجام كارى است كه
جلد 2 - صفحه 120
طرف را منصرف كند، همچون كيفر و مجازات.
از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه به هيچ پيامبر ديگرى فرمان نيامد كه‌اگر تنها شدى جهاد كن. «1» در زمان ما نيز امام خمينى قدس سره فرمود: ابرقدرت‌ها بدانند اگر خمينى يكّه وتنها بماند، به راه خود ومبارزه با شرك و كفر ادامه خواهد داد.
امام باقر عليه السلام فرمود: پس از نزول اين آيه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تمام جنگها را شخصاً فرماندهى مى‌كرد. «2»
پیام ها
1- رهبر بايد پيشاهنگ ديگران باشد. «فَقاتِلْ»
2- اگر مسلمانان نسبت به ناله‌ى مستضعفان بى‌تفاوت شدند، پيشوا بايد به تنهايى حركت كند. «إِلَّا نَفْسَكَ»
3- رهبر بايد چنان قاطع باشد كه همراهى يا عدم همراهى مردم در جهاد، در او بى‌اثر باشد. «إِلَّا نَفْسَكَ»
4- هر كس مسئول كار خويش است. «لا تُكَلَّفُ إِلَّا نَفْسَكَ»
5- بايد دل به خدا بست، نه مردم. «إِلَّا نَفْسَكَ»
6- وظيفه پيامبران، تشويق و دعوت است، نه اجبار. «حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ» 7- جبهه و جهاد، نياز به تبليغات قوى دارد. «حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ»
8- وظيفه‌ى ما قيام و جهاد است، شكستِ دشمن كار خداست. فَقاتِلْ ... عَسَى اللَّهُ أَنْ يَكُفَ
9- قدرت الهى، برترين قدرت و مايه‌ى دلگرمى مؤمنان و تهديد متخلّفان است.
«وَ اللَّهُ أَشَدُّ بَأْساً»
«1». تفسير صافى.
«2». تفسير برهان، ج 1، ص 398 و عياشى، ج 1، ص 261.
تفسير نور(10جلدى)، ج2، ص: 121
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
فَقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لا تُكَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَكَ وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ اللَّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْكِيلاً (84)
شأن نزول: چون حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در غزوه بدر صغرى خروج فرمود، نعيم بن مسعود مردمان را از لشكر ابو سفيان مى‌ترسانيد. بعضى از صحابه رفتن را كاره بودند. حضرت فرمود: اگر هم تنها باشم، هر آينه مى‌روم.
پس بيرون رفت و با او هزار و هفتاد نفر بيش نبودند. آيه شريفه نازل شد كه اگر ديگران از جهاد تخلف ورزند؛ فَقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ: پس تو برو و مقاتله نما، لا تُكَلَّفُ إِلَّا نَفْسَكَ:
تكليف كرده نشد در جهاد، مگر به فعل نفس خود، نه به فعل غير خود؛ زيرا ضررى به تو نمى‌رسد از تخلف آنها جهاد را، بلكه وقوع ضرر بر تو به ترك نفس تو است امر جهاد را، و ضرر متخلفان بر خودشان است، نه بر تو. پس از مخالفت آنها غمگين مشو، سبقت نما به جهاد؛ اگرچه كسى با تو مساعدت نكند. چه حق تعالى ناصر تو مى‌باشد. قرائت ديگر چنين است: «لا يكلف» تكليف نكن به اجبار، كسى را. «لا نكلف» تكليف نمى‌كنيم ما بندگان را به اجبار، بلكه تكليف بالاختيار است در قبول و عدم قبول. وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ:
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 523
ترغيب كن مؤمنان را بر قتال مشركان كه بر تو تحريض و تحريص است، نه تكليف. عَسَى اللَّهُ أَنْ يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُوا: البته خداى تعالى باز دارد از مسلمانان، شدت حرب آنها كه كافر شدند، يعنى حرب قريش، به آنكه ترس در قلوب آنها اندازد.
نكته: لفظ «عسى» كه متضمن تطميع است از خدا، لازم المطموع است؛ و لهذا اين حال در «بدر» صغرى واقع شد. ابو سفيان بترسيد و به موضع «بدر» نيامد.
وَ اللَّهُ أَشَدُّ بَأْساً: و خداى تعالى سخت‌تر است در هيبت و صولت و سطوت و شدت از قريش، وَ أَشَدُّ تَنْكِيلًا: و شديد العقوبت است در تعذيب آنها بر وجه فضاحت. اين تهديد است و تقريع، مر كسى را كه تابع پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نشد در رفتن به جهاد. و گفته‌اند بأس در حديبيه بود. حيث قال:
وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ: و نزد بعضى آيه منسوخ است به اهل «دمه» كه قبول جزيه كردند.
و گويند اين وعده هنوز به فعل نيامده و ظهور آن در زمان حضرت صاحب الامر حجة بن الحسن عجل اللّه تعالى فرجه خواهد بود، چه در آن زمان همه مذاهب كفر و ضلال و خلاف منعدم گردد و دين خدا به تمام عالم ظاهر و غالب گردد، لقوله تعالى: لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ*، و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: يملأ الارض قسطا و عدلا كما ملئت ظلما و جورا. «1» و خداوند به آن وجود شريف، انتقام كشد از معاندين و كافرين.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
فَقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لا تُكَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَكَ وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ اللَّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْكِيلاً (84)
ترجمه
پس جنگ كن در راه خدا تكليف كرده نميشوى مگر خودت و ترغيب كن مؤمنان را شايد خدا آنكه باز دارد آسيب آنانرا كه كافر شدند و خدا شديدتر است در آسيب رساندن و سخت‌تر است در عقوبت نمودن.
تفسير
روايت شده است كه بعد از جنگ احد بين پيغمبر (ص) و أبو سفيان مواعده شد كه در موسم بدر صغرى طرفين براى مبارزه حاضر باشند و چون آنموعد رسيد اصحاب اظهار كراهت از خروج براى جهاد نمودند پس اين آيه نازل شد و پيغمبر (ص) با هفتاد نفر در موعد حاضر شدند و اگر احدى متابعت نمينمود پيغمبر (ص) منفردا مكلف بخروج بود و خارج ميشد چنانچه بلسان مبارك تصريح فرمود اين بود كه خداوند هم بوعده خود وفا فرمود و شر كفار را از مسلمين كفايت كرد و ابو سفيان از موعد تخلف نمود و اين ننگ براى آنها و اين فخر براى مسلمين باقى ماند و خلاصه ظاهر آيه آنستكه جهاد كن بتنهائى مكلف نيستى بفعل احدى مگر خودت ولى‌شان تو ترغيب و تحريض بصلاح
جلد 2 صفحه 93
است خداوند شر كفار را كفايت ميفرمايد و باس و سطوت و شدت امر الهى زيادتر از آنها است و استيصال و عذاب و عقاب او افزون است در كافى از حضرت صادق (ع) روايت نموده است كه خداوند تكليفى به پيغمبر (ص) فرمود كه بهيچ كس نفرموده بود و آن اين بود كه آنحضرت مكلف شد كه به تنهائى خروج نمايد براى مبارزه با تمام مردم اگر ناصرى نداشته باشد و چنين تكليفى نسبت باحدى از مخلوق نشده نه پيش از آن و نه بعد از اين و اين آيه را تلاوت فرمودند.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
فَقاتِل فِي سَبِيلِ اللّه‌ِ لا تُكَلَّفُ إِلاّ نَفسَك‌َ وَ حَرِّضِ المُؤمِنِين‌َ عَسَي اللّه‌ُ أَن يَكُفَّ بَأس‌َ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ اللّه‌ُ أَشَدُّ بَأساً وَ أَشَدُّ تَنكِيلاً (84)
پس قتال فرما در راه خدا مكلف نيستي مگر خودت را و تحريص و ترغيب فرما مؤمنين را بمقاتله اميد است خداوند جلوگيري كند از شر كفار و خدا
جلد 5 - صفحه 152
عذاب و انتقامش شديدتر است.
فَقاتِل فِي سَبِيلِ اللّه‌ِ فاء تفريع است بر جملات قبل که اگر منافقين مخالفت ميكنند و مؤمنين هم جبن و ترس دارند شخص تو نبايد كوتاهي كني و بايد بمقاتله آنها قيام نمايي.
لا تُكَلَّفُ إِلّا نَفسَك‌َ مكلف بتكليف ديگران نيستي، در اخبار دارد که اينکه حكم مختص بپيغمبر صلّي اللّه عليه و آله و سلّم است که يك تنه بدون ياور و ناصر بايد برود بجهاد با كفار.
سؤال- چه نحو ممكن است پيغمبر صلّي اللّه عليه و آله و سلّم يك نفره بدون اينكه احدي از اصحاب همراه او باشند.
جواب- اولا خداوند تبارك و تعالي که چنين امري ميفرمايد قدرت دارد که يك نيرويي برسول خود عنايت فرمايد که اگر اشاره كند نفس‌ها از قالب‌ها خارج شود چنانچه در بسياري از مواقع از اينکه خاندان ظاهر شده حتي عليا عليه حضرت زينب سلام اللّه عليها در بازار كوفه (فاشارت الي النّاس ان اسكنوا فردت الانفاس و سكنت الاجراس).
و ثانيا جنود الهي منحصر بيك عده مؤمنين نيست، ملائكه بلكه حيوانات كوچك بلكه جمادات جنود حق هستند بياري پيغمبرش ميفرستد.
جمله ذرات زمين و آسمانبرگزیده تفسیر نمونه
نکات آیه
۱- نبرد در راه خدا، از وظایف پیامبر (ص) (فقاتل فى سبیل اللّه)
۲- پیامبر(ص)، موظّف به نبرد در راه خدا، حتّى با نبود نیروى کافى (فقاتل فى سبیل اللّه لا تکلّف الّا نفسک) ظاهراً جمله «فقاتل ... »، فرع است بر مطالب گذشته که سخن درباره تمرد مسلمانان و کوتاهى آنان در مسأله جنگ بود. یعنى اگر چه آنان حاضر به نبرد نشوند، خود به تنهایى به سوى جنگ روانه شو.
۳- پیامبر (ص)، تنها مسؤول اعمال خویش است، نه اعمال دیگران. (فقاتل ... لا تکلّف الّا نفسک)
۴- مسؤولیّت پیامبر (ص)، تبلیغ و ارشاد مردم است، نه وادار کردن آنان به عمل. (لا تکلّف الّا نفسک و حرّض المؤمنین)
۵- لزوم پیشتازى رهبران در جهاد و حرکتهاى اجتماعى (فقاتل فى سبیل اللّه لا تکلّف الّا نفسک و حرّض المؤمنین) تقدیم جمله «فقاتل فى سبیل اللّه» بر جمله «و حرّض المؤمنین» مى رساند که رهبران الهى باید قبل از دیگران، آماده شرکت در حرکتهاى اجتماعى، نظیر جنگ در راه خدا، شوند.
۶- پیامبر (ص)، مأمور برانگیختن و تشویق مؤمنان به جهاد در راه خدا (فقاتل فى سبیل اللّه ... و حرّض المؤمنین)
۷- ضرورت تبلیغ و ارشاد مردم، براى انجام تکالیف الهى (فقاتل فى سبیل اللّه ... و حرّض المؤمنین)
۸- وعده خداوند به مصونیت جامعه ایمانى از آسیب مشرکان مکّه در صورت شرکت مسلمانان در جنگ بدر (بدر صغرا) (فقاتل ... و حرّض المؤمنین عسى اللّه ان یکفّ بأس الّذین کفروا)
۹- جهاد، مایه مصونیّت جوامع ایمانى از گزند کافران و مشرکان (حرّض المؤمنین عسى اللّه ان یکفّ بأس الّذین کفروا)
۱۰- امیدآفرینى، از روشهاى قرآن براى تقویت روحیه مؤمنان و برانگیختن آنان به جهاد (عسى اللّه ان یکفّ بأس الّذین کفروا)
۱۱- تمامى امور به دست خداوند و در اختیار اوست. (عسى اللّه ان یکفّ بأس الّذین کفروا) بدون تردید بازماندن کافران از آسیب رسانى به مؤمنان داراى عللى است، ولى خداوند آن را به خویش نسبت مى دهد تا برساند که امور به دست و اختیار اوست.
۱۲- امتناع و کوتاهى مسلمین از شرکت در غزوه بدر صغرا (فقاتل فى سبیل اللّه ... و حرّض المؤمنین عسى اللّه) در شأن نزول آیه آمده که رسول خدا (ص) مسلمانان را براى حضور در غزوه بدر صغرا فراخواند، ولى بسیارى از آنان به خاطر شایعات منتشر شده از سوى دشمن و جاسوسان آنها، پیامبر (ص) را همراهى نکردند. (مجمع البیان). قابل ذکر است که مورخین از این غزوه به نامهاى مختلفى بدر الصغراء، بدر الموعد، بدر الآخرة و بدر الاخیرة یاد کرده اند.
۱۳- مقطع زمانى جنگ احد تا بدر صغرا، برهه اى دشوار براى پیامبر اکرم (ص) (بیّت طائفة منهم ... اذاعوا به ... فقاتل فى سبیل اللّه لا تکلّف الّا نفسک) با توجّه به مجموع آیات و شأن نزول.
۱۴- حرکت براى جهاد در راه خدا، زمینه جلب امداد الهى (و حرّض المؤمنین عسى اللّه ان یکفّ بأس الّذین کفروا)
۱۵- عذاب خدا و آسیب رسانى او، بسى سخت تر از گزند و عذاب دیگران (و اللّه اشدّ بأساً و اشدّ تنکیلا) «تنکیل» در اصل به معناى عذاب کردن کسى با قرار دادن او در قید و بند است.
روایات و احادیث
۱۶- به عهده گرفتن فرماندهى مستقیم جنگها توسط پیامبر اکرم (ص) پس از نزول «لا تکلّف الّا نفسک» (فقاتل فى سبیل اللّه لا تکلّف الّا نفسک) امام باقر (ع) درباره پیامبر (ص) فرمود: ... و ما القى سریة مُذ نزلت «فقاتل فى سبیل اللّه لا تکلّف الّا نفسک» الّا وَلى بنفسه.[۴]
موضوعات مرتبط
- امنیّت: عوامل امنیّت ۹
- امور: منشأ امور ۱۱
- امیدوارى: نقش امیدوارى ۱۰
- انگیزش: عوامل انگیزش ۱۰
- تبلیغ: اهمیّت تبلیغ ۷
- تقویت روحیه: عوامل تقویت روحیه ۱۰
- تکلیف: زمینه عمل به تکلیف ۱۰ ; عمل به تکلیف ۷
- جامعه: امنیت جامعه اسلامى ۸، ۹
- جهاد:۱، ۲ آثار جهاد ۱، ۲ ۹، ۱۴ ; تشویق به جهاد ۱، ۲ ۶ ; تنبلى در جهاد ۱، ۲ ۱۲
- خدا: زمینه امداد خدا ۱۴ ; عذاب خدا ۱۵ ; قدرت خدا ۱۱ ; وعده خدا ۸
- رهبرى: مسؤولیت رهبرى ۵
- عذاب: دنیوى ۱۵
- عقیده: آزادى عقیده ۴
- غزوه احد:۱۳
- غزوه بدر: صغرا ۸، ۱۲، ۱۳
- محمّد (ص): تبلیغ محمّد (ص) ۴ ; فرماندهى محمّد (ص) ۱۶ ; محدوده مسؤولیت محمّد (ص) ۳، ۴ ; مسؤولیت محمّد (ص) ۱، ۲، ۶ ; مشکلات محمّد (ص) ۱۳
- مسلمانان: تنبلى مسلمانان ۱۲ ; مسلمانان صدر اسلام ۱۲
- مشرکان: مکّه ۸
