ابراهيم ٣٧
ترجمه
| ابراهيم ٣٦ | آیه ٣٧ | ابراهيم ٣٨ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«غَیْرِ ذِی زَرْعٍ»: بدون کشت و زرع. بی‌آب و علف. «بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ»: مراد کعبه است که بسیاری از چیزهائی که در جاهای دیگر مباح است در آنجا حرام است. از قبیل: شکار کردن پرندگان، کندن درختان و گیاهان، جنگ و نزاع (نگا: بقره / قصص / ). «أَفْئِدَةً»: جمع فُؤاد، دلها. «تَهْوِی»: میل کند. بگراید. دوست داشته باشد.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً... (۶) وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ... (۲) وَ قَالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى... (۳) وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِ... (۱)
تفسیر
- آيات ۳۵ - ۴۱،سوره ابراهيم
- انعام به فرزندان ابراهيم (ع )، نمونه اى ديگر از انعام هاى خداى عزيز و حميد
- استظهار اينكه ابراهيم (ع ) دو بار از خداوند براى ((مكه )) امنيت طلبيده است
- امنيتى كه ابراهيم (ع ) براى مكه خواست امنيت تشريعى بوده است
- درخواست ابراهيم (ع ) از خدا كه او و فرزندانش را از بت پرستى دور بدارد
- مقصود از ((بنى )) كه ابراهيم (ع ) براى خود و آنان دورى از پرستش بتها را درخواستنمود
- مراد از تبعيت در جمله : ((فمن تبعنى فانه منى )) پيروى هم در اعتقاد و هم درعمل است
- ابراهيم (ع ) پيروى و تبعيت را ملاك انتساب افراد به خود دانست
- بى پايگى اشكالاتى كه درباره دعاى ابراهيم (ع ) مطرح شده
- ضعف پاسخهاى داده شده به اشكال فوق
- اشكال ديگرى بر كلام ابراهيم و بيان ضعف پاسخهاى داده شده به آن
- دعاى ابراهيم (ع ) بعد از بناى كعبه و ساخته و آباد شدن مكه بوده است
- نكته شايان توجه در دعاهاى ابراهيم (ع )
- دلالت آيه بر اينكه ((آزد)) پدر ابراهيم نبوده است
- (روايتى در ذيل آياتى كه دعاى ابراهيم (ع ) را حكايت مى كنند)
تفسیر نور (محسن قرائتی)
رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ «37»
پروردگارا! من (يكى) از ذرّيّه‌ام را در وادى (و درّه‌اى بى‌آب و) بى‌گياه، در كنار خانه‌ى گرامى و با حرمت تو ساكن ساختم. پروردگارا! (چنين كردم) تا نماز برپا دارند، پس دلهاى گروهى از مردم را به سوى آنان مايل گردان و آنان را از ثمرات، روزى ده تا شايد سپاس گزارند.
«1». هود، 46.
«2». بحار، ج 67، ص 25.
جلد 4 - صفحه 422
نکته ها
وقتى خداوند در زمان پيرى ابراهيم، اسماعيل را به او عطا كرد، او را فرمان داد كه اين كودك و مادرش را در مكّه اسكان دهد. ابراهيم فرمان الهى را اطاعت نمود و سپس براى آنان دعا كرد.
در روايات مى‌خوانيم كه امام باقر عليه السلام فرمود: ما اهل بيت رسول‌اللَّه صلى الله عليه و آله، بقيه ذرّيّه ابراهيم هستيم كه دلهاى مردم به سوى ما گرايش دارد، سپس اين آيه را تلاوت فرمودند: رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ ... فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ
كعبه در منطقه‌اى بى‌آب و علف قرار گرفت تا مردم به واسطه‌ى آن آزمايش شوند. چنانكه حضرت على عليه السلام در خطبه‌ى قاصعه چنين بيان فرمود: اگر كعبه در جاى خوش آب و هوايى بود، مردم براى خدا به زيارت آن نمى‌رفتند.
دعاى انبيا مستجاب است. «وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ»، «حَرَماً آمِناً يُجْبى إِلَيْهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ» «1» حرمى امن كه همه گونه ثمرات در آن فراهم مى‌شود. امام باقر عليه السلام فرمود: هر ميوه‌اى كه در شرق و غرب عالم هست در مكّه يافت مى‌شود.
پیام ها
1- انتخاب مسكن انبيا بر اساس نماز وعبادت بود. «أَسْكَنْتُ- لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ»
2- ديندارى، گاهى با آوارگى، هجرت، دورى از خانواده و محروميّت از امكانات رفاهى همراه است. «أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ»
3- كعبه واطراف آن در زمان حضرت ابراهيم نيز محترم و داراى محدوديّت و ممنوعيّت بوده است. «بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ»
4- محور و مقصد حركت ابراهيم نماز است. «رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ»
5- اهل نماز، بايد محبوب باشد. «لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ»
6- نماز در اديان قبل نيز بوده است. «لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ»
«1». قصص، 57.
جلد 4 - صفحه 423
7- محبوبيّت و گرايش دلها به دست خداست. فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً ...
8- همه‌ى مردم لياقت دوست داشتن اولياى خدا را ندارند. «مِنَ النَّاسِ»
9- مردان خدا، دنيا را براى هدفى عالى مى‌خواهند. «مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ (37)
رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي: پروردگارا بدرستى كه من ساكن گردانيدم بعضى از فرزندان خود را. به اتفاق مراد اسمعيل عليه السّلام است كه بعد از تولد او از هاجر، در زمين شام ساره خاتون زوجه خليل گفت: من مى‌خواهم كه پسر هاجر را ببرى به موضعى كه دواب و آبادى نباشد. خليل متأمل، جبرئيل وحى آورد كه هر چه ساره مى‌گويد بكن. پس ابراهيم عليه السّلام بر براق نشسته، هاجر و اسمعيل را سوار، به اندك زمانى از شام به زمين حرم آمد، و در وادى مكه بى‌انيس و رفيقى گذارد. عرض نمود:
پروردگارا، من ساكن نمودم ذريه خود را. بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ: به وادى كه آب ندارد تا زراعت بتوان كرد. عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ: نزديك خانه تو كه حرام گردانيده شده است در آن صيد و قتال، يا حرام است تهاون و هتك آن و تعرض جبابره و غيره از امور محرمه، يا محرم، به معنى عظيم الحرمه، و مراد موضع خانه صراخ است كه در زمان آدم عليه السّلام بوده، چه وقت دعاى ابراهيم خانه نبوده، و اضافه خانه به او تعظيم است؛ يا به جهت آنكه آن زمين در تحت
جلد 7 - صفحه 64
تصرف هيچكس نبوده و تسميه به بيت به سبب علم آن حضرت بود به آنكه در علم الهى گذشته كه آنجا خانه و مطاف عالم شود؛ يا آنكه مى‌دانست پيش از اين خانه بوده. و به روايت صحيحه ثابت شده كه آن خانه را وقت طوفان نوح به آسمان بردند. عياشى «1» از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده كه: مائيم ايشان و مائيم بقيه آن ذريه. العياشى «2» و القمى «3» عنه عليه السّلام نحن و اللّه بقيّة تلك العترة: در مجمع «4» تتمه روايت: و كانت دعوة ابراهيم لنا خاصّة.
رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ: پروردگارا ايشان را ساكن گردانيدم در اين زمين تا بپاى دارند نماز را و پرستش تو را بجاى و ستايش تو كنند. فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ: پس قرار ده و بگردان دلهاى بعض از مردمان را كه به كشش محبت، تَهْوِي إِلَيْهِمْ: بشتابند بسوى ايشان از غايت شوق و وداد. حق تعالى دعاى آن حضرت را مستجاب فرمود، بعد از رفتن خليل و گذاشتن آنها را در آن وادى، به اندك زمانى چشمه زمزم به ركض جبرئيل يا به اثر قدم اسمعيل عليه السّلام پديد آمد و قبيله جرهم آنجا اقامت، و روز بر و ز شوق مردم بدان جانب در تزايد است، بعضى براى طواف و بعضى براى تجارت و اگر حق تعالى دلهاى خلق را به آنجا مايل نساختى، هيچكس به آن طرف توجه ننمودى.
از حضرت صادق عليه السّلام مروى است «5» كه: مردمان مأمور شده‌اند به طواف اين احجار تا بعد از مراجعت متوجه ما شوند و نصرت و ولايت خود را بر ما عرضه دارند.
عياشى «6»- از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده كه، فرمود: آگاه
«1» جلد 2، صفحه 231.
«2» جلد 2، صفحه 232.
«3» تفسير قمى جلد 1، صفحه 371.
«4» مجمع البيان، جلد 3، صفحه 318.
«5» مجمع البيان، جلد 3، صفحه 319. (از امام باقر عليه السّلام نقل شده است)
«6» جلد 2، صفحه 233.
جلد 7 - صفحه 65
باش، قصد نشده است از مردم تمام آنها، شما آن جماعت باشيد و امثال شما، بدرستى كه مثل شما در مردم مانند موى سفيدى است در گاو سياه يا مانند موى سياهى است در گاو سفيد (كاشف از قلت عدد) سزاوار است بر مردم اينكه حج بجا آورند اين خانه را و تعظيم كنند او را به جهت تعظيم خدا آن را و اينكه ملاقات كنند ما را آن مكانهائى كه بوديم، مائيم دلالت كنندگان بر خدا.
تبصره: محققان برآنند «1» كه اگر «من» تبعيض در (من الناس) نبودى، هرآينه فارس و روم و ترك و هند و يهود و نصارى و مجوس، در حرم ازدحام كردى.
وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ: و روزى فرما اهل اين بلد را از انواع ميوه‌جات.
لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ: شايد ايشان سپاسدارى كنند نعمتهاى تو را. اين دعا نيز به شرف اجابت رسيده، با آنكه مكه وادى بى‌آب و زرع است، انواع ميوه‌ها در آن پيدا مى‌شود. در انوار «2» گفته: ميوه بهار و تابستان و پائيز و زمستان را در يك روز توان يافت، و چون تكرار ندا در دعا دليل تضرع و نياز است، ديگر باره عرض نمود:
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ (35) رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (36) رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ (37) رَبَّنا إِنَّكَ تَعْلَمُ ما نُخْفِي وَ ما نُعْلِنُ وَ ما يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ (38) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعاءِ (39)
رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ (40) رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ (41)
ترجمه
و ياد كن وقتى را كه گفت ابراهيم پروردگار من بگردان اين شهر را ايمن و دور دار مرا و فرزندانم را از آنكه بپرستيم بتان را
پروردگار من همانا آنها گمراه كردند بسيارى از مردم را پس هر كس پيروى كرد مرا پس همانا او از من است و هر كس نافرمانى كرد مرا پس همانا تو آمرزنده مهربانى
پروردگار ما همانا من سكونت دادم بعضى از فرزندانم را در دامنه كوهى غير داراى زراعت نزد خانه تو كه حرام شده است هتك آن پروردگار ما تا بر پا دارند نماز را پس بگردان دلهائى از مردم را كه بشتابند با شوق بسوى ايشان و روزى ده آنها را از ميوه‌ها باشد كه ايشان شكر گذارى كنند
پروردگار ما همانا تو ميدانى آنچه پنهان ميداريم و آنچه آشكار ميكنيم و پوشيده نمى‌باشد بر خدا هيچ چيز در زمين و نه در آسمان
ستايش مر خداوندى را است كه بخشيد بمن در پيرى اسمعيل و اسحق را همانا پروردگار من هر آينه شنونده دعا است
پروردگار من بگردان مرا بر پا دارنده نماز و از فرزندانم پروردگار من اجابت كن دعاء مرا
پروردگار ما بيامرز مرا و پدر و مادر مرا و مؤمنان را روز كه بپا ميشود حساب..
تفسير
در ذيل اين آيه در سوره بقره حديثى از حضرت رضا عليه السّلام نقل شده و گفته‌اند جهت آنكه اينجا رب اجعل هذا البلد فرموده و آنجا رب اجعل هذا بلدا آنستكه نكره وقتى مكرّر شود و اعاده گردد معرفه ميشود مانند قول خداوند فيها
جلد 3 صفحه 234
مصباح المصباح فى زجاجه الزّجاجة كانها كوكب درى و ايمن بودن شهر مكّه و حرم براى انسان و حيوان محتاج به بيان نيست و دعاء حضرت ابراهيم كه خداوند بلطف خود فرزندان او را باز دارد از عبادت بتها يا بطور عموم است و بنابراين بايد ملتزم شد كه فرزندان حقيقى آن حضرت عبادت بتها را ننمودند اگر چه بعضى از آنها قائل بودند بآنكه بتها شفعاء ايشانند چنانچه از روايت عيّاشى ره از امام صادق عليه السّلام استفاده ميشود نسبت باولاد حضرت اسمعيل كه مقصود بدعاء بودند يا بنحو خصوص است و بنابراين بايد قائل شد بآنكه مراد حضرت آن فرزندانى بودند كه بايد به نبوّت و امامت برسند و چون آنحضرت ميدانست كه باين مقام نميرسد مگر كسيكه سجده در مقابل بت نكرده باشد از خدا طلب نمود كه حفظ فرمايد بلطف خود قابليّت ايشانرا براى اين مقام و مؤيّد اين معنى است آنكه در دعاء ابتداء بنفس شريف خود فرمود با آنكه معصوم بود بعنايت الهى و اين معنى را در احتجاج از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده و در امالى از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بعلاوه آنكه پس منتهى شد دعاء آنحضرت بمن و برادرم على كه من و او هرگز براى بتى سجده نكرديم پس خدا مرا برگزيد به پيغمبرى و على را وصى من قرار داد و اين معنى اقوى و اظهر و امتن است در هر حال چون پيغمبر الو العزم بوده بايد دعائش باجابت رسيده باشد لذا خداوند تمام انبياء بنى اسرائيل و خاتم پيغمبران و اوصياء او را از نسل آنحضرت بوجود آورد و تمام اولاد حضرت اسمعيل يا بسيارى از ايشانرا با آنكه ساكن مكّه بودند و در ميان اعراب بت پرست زندگى ميكردند از اين بليّه و ساير آفات نجات داد و نسبت اضلال به بتها بمناسبت آنستكه مردم بسبب آنها گمراه شدند مانند قول خداوند و غرّتهم الحيوة الدنيا و هر كس متابعت كند حضرت ابراهيم را در توحيد و ملّت و شريعت در تحت لواء و حمايت او خواهد بود و بمنزله اولاد بلكه پاره تن آنحضرت است و هر كس مخالفت نمايد و معصيت كند اختيارش با خدا است مى‌تواند او را بيامرزد و مشمول رحمت خود فرمايد اگر چه بتوفيق توبه از كفر باشد چنانچه هر كس از شيعيان كه صالح و متقى باشد از اهل بيت محسوب خواهد شد بمقتضاى روايت عيّاشى ره از امام صادق عليه السّلام بلكه كسيكه دوست اين خانواده باشد از ايشان است بمقتضاى فرمايش امام باقر عليه السّلام كه براى اثبات اين معنى تمسك باين قسمت از آيه شريفه
جلد 3 صفحه 235
فرموده‌اند و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه حضرت ابراهيم در شام اقامت داشت و چون حضرت اسمعيل از هاجر متولّد شد ساره بسيار غمگين گشت چون ابراهيم عليه السّلام از او اولاد نداشت و او حضرت را اذيّت ميكرد براى هاجر و غمگين مينمود لذا آنحضرت از اين پيش آمد بخداوند شكايت نمود و باو وحى شد كه مثل زن مثل دنده كج است اگر آنرا بحال خود واگذارى از او بهره‌مند خواهى شد و اگر خواسته باشى راستش كنى مى‌شكنى آنرا پس امر فرمود او را كه اسمعيل و مادرش را از شام خارج نمايد و او عرضه داشت پروردگارا كجا ببرم فرمود در حرم امن من و اوّل بقعه‌اى كه خلق نمودم آنرا از زمين كه مكّه است پس جبرئيل نازل شد با براق و حمل نمود ابراهيم و اسمعيل و هاجر را و هر وقت حضرت ابراهيم بموضع خوبى ميرسيد كه درخت و نخل و زرع داشت از جبرئيل سؤال ميفرمود اينجا آنجاست و او عرض ميكرد خير تا رسيدند بمكّه پس در محلّ خانه كعبه فرود آورد ايشانرا ولى حضرت ابراهيم با ساره عهد كرده بود كه از مركب پياده نشود تا برگردد و در آنمكان درختى بود هاجر گليمى را كه با خود آورده بود روى آندرخت انداخت و سايبانى براى خودشان تهيّه كرد پس چون حضرت ابراهيم آندو را واگذارد و خواست مراجعت كند نزد ساره هاجر عرض كرد اى ابراهيم چرا ما را در محلّيكه مونسى و آب و گياهى نيست گذاردى حضرت فرمود خداوندى كه امر نمود مرا كه شما را در اين مكان منزل دهم حاضر است نزد شما و مراجعت فرمود تا رسيد بكوهيكه در ذى طوى بود متوجّه بآنها شد و عرضه داشت ربّنا انّى اسكنت من ذريّتى تا آخر آيه و رفت و هاجر ماند و چون پاره‌اى از روز گذشت اسمعيل تشنه شد و طلب آب نمود و هاجر در آن وادى جائيكه حجّاج سعى ميكنند ايستاد و فرياد زد آيا در اين وادى انيسى براى ما هست ناگاه اسمعيل از نظر او غائب شد پس هاجر رفت بالاى كوه صفا و از ميان وادى سرابى بنظرش رسيد و بگمان آب بزير آمد و سعى كرد تا مروه و اسمعيل از نظرش غائب شد پس سرابى بنظرش در طرف صفا رسيد و متوجّه بآنجانب شد باز اسمعيل از نظرش غائب شد و بصفا بر آمد تا هفت مرتبه و در شوط هفتم كه هاجر بالاى مروه بود باسماعيل نظر نمود ديد آب از زير پاى او جارى شده نشست و شن‌ها را دور آب جمع كرد و جلو آب را گرفت و نگذارد جارى شود و باين جهت آن چشمه را زمزم
جلد 3 صفحه 236
ناميدند و قبيله جرهم در ذى المجاز و عرفات منزل داشتند چون آب در مكّه پيدا شد پرندگان و چرندگان دور آب جمع شدند و آن قبيله هم از توجّه پرندگان بآن جانب متوجّه بمكّه شدند و در دنبال آنها آمدند ديدند زنى و بچه‌اى در آن وادى زير سايه درختى منزل نموده‌اند و آب براى آنها از زمين بيرون آمده بهاجر گفتند تو كيستى و كار تو و اين بچّه اينجا چيست او گفت من كنيز ابراهيم خليل الرّحمن و مادر اين پسر اويم كه بامر خدا ما را اينجا منزل داده و استجازه نمودند از او كه نزديك ايشان منزل نمايند و چون روز سوّم حضرت ابراهيم عليه السّلام بديدار ايشان آمد هاجر باو عرض كرد كه قبيله جرهم اينجا آمدند و خواهش نمودند كه نزديك ما منزل نمايند آيا اجازه ميفرمائى حضرت فرمود بلى و هاجر بآنها اجازه داد و آمدند نزديك ايشان چادرهاشان را زدند و منزل نمودند و هاجر و اسمعيل با آنها مأنوس شدند و حضرت ابراهيم مرتبه سوّم كه آنجا آمد ديد مردم بسيارى در اطراف آنها جمع شده‌اند خوشحال و مسرور گرديد و عيّاشى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه آن ذريّه مائيم و ما و اللّه بقيّه آن عترتيم و قمّى ره نيز اين معنى را از آنحضرت نقل نموده و در مجمع علاوه نموده كه و دعاء حضرت ابراهيم عليه السّلام براى خصوص ما بود و اطلاق بيت با آنكه هنوز بنا نشده بود يا باعتبار بقاء اساس و پايه آن بود بعد از طوفان نوح يا باعتبار وجود آن در علم الهى و علم حضرت ابراهيم بآنكه بر پا خواهد شد بامر خدا و نيز عيّاشى ره از آنحضرت نقل نموده كه مراد از افئدة من النّاس دلهاى تمام مردم نيست مراد دلهاى شيعيان است سزاوار است كه حج كنند بيت را و تعظيم نمايند آنرا براى تعظيم خدا از آن و آنكه ملاقات نمايند ما را هر جا باشيم چون ما دلالت كنندگانيم براه خدا و در كافى از آنحضرت نقل نموده كه اراده نفرموده است از تهوى اليهم بيت را والا ميفرمود اليه مراد از دعاء ابراهيم عليه السّلام و اللّه مائيم و در احتجاج از امير المؤمنين عليه السّلام و در بصائر از امام صادق عليه السّلام اين معنى تأكيد شده است و در جوامع از اهل بيت عليهم السلام تهوى بفتح و او نقل شده كه قرائت فرموده‌اند يعنى و بگردان دلهائى را از مردم محب و مايل بسوى ايشان و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مراد از ثمرات ميوه دلها است يعنى محبوب مردم گردان آنانرا تا بيايند بسوى ايشان و برگردند و در علل از آنحضرت نقل نموده است كه آن ثمرات، ثمرات قلوب
جلد 3 صفحه 237
است و ظاهرا مراد بيان فرد خفى است و از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه ميوه‌ها حمل ميشود از آفاق بسوى ايشان و بتحقيق مستجاب فرمود خدا دعاى آنحضرت را بنحويكه يافت نميشود در بلاد شرق و غرب ميوه‌اى كه يافت نشود در آن حتى آنكه نقل كرده‌اند يافت ميشود در آن در يكروز ميوه چهار فصل بهار و تابستان و پائيز و زمستان و عيّاشى ره از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده كه حضرت ابراهيم بعد از آنكه دعاء كرد بمضمون آيه شريفه خداوند باو وحى فرمود كه برو بالاى كوه ابو قبيس و ندا كن در ميان مردم كه اى گروه خلائق خدا امر نموده است شما را بحج اين خانه كه در مكّه است با احرام، واجب است بر كسيكه استطاعت داشته باشد بحكم خدا پس خداوند رساند صوت ابراهيم عليه السّلام را كه شنيدند اهل مشرق و مغرب عالم و ما بين آندو حتّى نطفه‌هائيكه در اصلاب مردان مقدّر فرموده بود خدا و آنچه در ارحام زنان مقدّر فرموده بود تا روز قيامت پس آنهنگام واجب شد حجّ بر تمام خلائق و لبّيك گفتن حاجّ در ايّام حج، اجابت نداء ابراهيم عليه السّلام است بحج در آنروز و چون معمولا عرض حال و حاجت بكسى ميشود كه مطّلع از ضمائر و عالم باحوال نباشد و دعاء و طلب مناسب است از كسى شود كه كرم و لطف و رحمتش اقتضاء عطاء بر وفق مصلحت نداشته باشد حضرت ابراهيم عليه السّلام بعد از عرض حال و دعاء دفع اين توهم را فرمود باين بيان كه پروردگارا تو عالمى بسرّ و علانيه ما و چيزى از احوال و افعال و حوائج و آمال ما بر تو مخفى نيست و تو ارحم الرّاحمينى بر بندگان خود و دعاء و توسل ما براى اظهار بندگى و احتياج برحمت تو است و اينكه خودت فرمودى ما عرض حاجت كنيم و صبر ننمائيم از سؤال در پيشگاه اقدس تو در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه خداوند تعالى ميداند چيزيرا كه ميخواهد بنده در وقتى كه ميخواند او را ولى دوست دارد كه عرض حوائج كنند نزد او پس وقتى خوانديد او را حاجت خود را ذكر نمائيد و علم ذاتى الهى احاطه دارد بيك نسبت بر تمام موجودات ارضيّه و سماويّه و هيچ چيز از او مخفى و پوشيده نبوده و نيست و نخواهد بود و از ابن عباس نقل شده كه خداوند بحضرت ابراهيم عليه السّلام اسمعيل عليه السّلام را عطا فرمود در سن نود و نه سالگى و اسحق عليه السّلام را در سن يكصد و دوازده سالگى و اين بعد از آن بود كه مأيوس شده بود بر حسب عادت از اولاد با آنكه از خداوند خواسته بود كه باو خلف صالح
جلد 3 صفحه 238
عنايت فرمايد لذا حمد و شكر نعمت الهى را بجاى آورد و اعتراف فرمود بآنكه خداوند اجابت ميفرمايد دعاء بندگانرا اگر چه بطول انجامد تا مأيوس شوند و بنابراين سميع بمعناى مجيب است مانند سمع اللّه لمن حمده و پس از آن دعاء فرمود در باره خود و بعض ذريّه قابل خويش كه موفق فرمايد خداوند ايشانرا باقامه نماز اعم از تهيّه وسائل و اسباب آن و بجا آوردن و مواظبت اوقات آن و آنكه قبول فرمايد از او عبادتش را يا اجابت فرمايد دعائش را و پس از آن طلب مغفرت نمود از براى خود و پدر و مادرش و اهل ايمان و اين دلالت دارد بر آنكه آندو مؤمن بودند چون طلب مغفرت براى كافر جائز نيست و عيّاشى ره از يكى از صادقين عليهما السّلام نقل نموده كه مراد آدم و حواء است و لو لدىّ نيز قرائت شده است و در جوامع آنرا نسبت باهل بيت داده و در چند روايت اين قرائت تأكيد شده و فرموده‌اند مراد اسمعيل و اسحق عليهما السّلام است و در يك روايت تصريح شده كه قرائت مشهوره كه و لو الدى باشد از تصحيف كتّاب است و روز كه بر پا ميشود حساب بندگان معلوم است كه روز قيامت است و اللّه اعلم ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
رَبَّنا إِنِّي أَسكَنت‌ُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيرِ ذِي زَرع‌ٍ عِندَ بَيتِك‌َ المُحَرَّم‌ِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجعَل أَفئِدَةً مِنَ النّاس‌ِ تَهوِي إِلَيهِم وَ ارزُقهُم مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُم يَشكُرُون‌َ (37)
پروردگار ما بدرستي که من سكنا دادم بعض ذريه خود را بيك بياباني که هيچ كشت زار ندارد نزد خانه تو که او را محترم داشته‌اي پروردگار ما براي اينكه بپا دارند نماز را پس قرار ده جماعتي از ناس را که بزودي بيايند از روي ميل و رغبت بسوي آنها و روزي ده آنها را از ثمرات باشد که آنها شكرگزار شوند شرح اينکه جمله در سوره بقره مفصلا گذشت و خلاصه آن اينكه حضرت ابراهيم عليه السّلام اسماعيل و هاجر را مأمور شد بياورد نزد كعبه گذارد و زمين مكه
جلد 11 - صفحه 396
يك وادي بود که هيچ كشت و زرعي در او نميشد و آب در آن نبود خداوند از پاشنه پاي اسماعيل چشمه آب زمزم را ظاهر فرمود و قافله‌ها بيكديگر خبر دادند که در اينکه نقطه آب پيدا شده آمدند و از تحف و هدايا از انواع مأكولات از گوسفند و غيره براي اينها آوردند و از دعاء ابراهيم بركات الي كنون در مكه از نوع مأكولات و غير مأكولات بسيار فراهم شده.
رَبَّنا إِنِّي أَسكَنت‌ُ مِن ذُرِّيَّتِي ذريه ابراهيم نه فقط اسماعيل بود چون ميدانست از نسل ابراهيم تا دامنه قيامت باقيست لذا تعبير بذريه كرد.
بِوادٍ غَيرِ ذِي زَرع‌ٍ چون اطرافش تمام كوه بود و ريشه‌هاي كوه‌ها در اينکه زمين فرو رفته بود زراعت نميشد.
عِندَ بَيتِك‌َ المُحَرَّم‌ِ که محل امن قرار ده که الان حاجيان که محرم ميشوند سي چيز بر آنها حرام ميشود که بعضي از آنها مثل صيد تا از حدّ حرم خارج نشوند حلال نميشود بعلاوه بي‌احترامي بكعبه بسا موجب كفر ميشود.
لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ که از زمان آدم تا آخر دنيا نماز در تمام شرايع بوده و امروز ابناء نوع خيلي بي‌اعتناء بامر نماز هستند تا بچه بلائي گرفتار شوند فَاجعَل أَفئِدَةً مِنَ النّاس‌ِ تَهوِي إِلَيهِم مشاهده كنيد که در هر سالي چه اندازه حاجي و معتمر تشرف پيدا ميكنند.
وَ ارزُقهُم مِنَ الثَّمَراتِ چه اندازه نعمت در مكه فراهم است که با اينکه جمعيات هيچ تفاوتي نميكند.
لَعَلَّهُم يَشكُرُون‌َ باشد که شكرگزار باشند ولي افسوس که چه بسيار كفران نعم الهي ميكنند.
397
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 37)- سپس دعا و نیایش خود را این چنین ادامه می‌دهد: «پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را در سرزمین بی‌آب و علفی، در کنار خانه‌ای که حرم تو است ساکن ساختم تا نماز را برپای دارند» (رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ).
پس از آن که خداوند به ابراهیم، پسری از کنیزش «هاجر» داد و نامش را «اسماعیل» گذاشت، حسادت همسر نخستینش «ساره» تحریک شد و نتوانست حضور هاجر و فرزندش را تحمل کند، از ابراهیم خواست که آن مادر و فرزند را به نقطه دیگری ببرد، و ابراهیم طبق فرمان خدا در برابر این درخواست تسلیم شد.
اسماعیل و مادرش هاجر را به سرزمین مکّه که در آن روز یک سرزمین خشک و خاموش و فاقد همه چیز بود آورد، و در آنجا گذارد، و با آنها خداحافظی کرد و رفت.
سپس ابراهیم دعای خودش را این چنین ادامه می‌دهد:
خداوندا! اکنون که آنها در این بیابان سوزان برای احترام خانه بزرگ تو مسکن گزیده‌اند «تو قلوب گروهی از مردم را به آنها متوجه ساز و مهر آنها را در دلهایشان بیفکن» (فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ).
«و آنها را از انواع میوه‌ها (ثمرات مادی و معنوی) بهره‌مند کن، شاید شکر نعمتهای تو را ادا کنند» (وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ).
نکات آیه
۱- حضرت ابراهیم(ع) برخى از ذریه (نسل و فرزندان) خود را در نزدیکى خانه خدا اسکان داد. (ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى بواد غیر ذى زرع عند بیتک المحرّم)
۲- محل سکونت ذریه حضرت ابراهیم(ع) در مکه در نزدیکى خانه خدا، غیر قابل کشت و زرع بود. (ربّنا إنى أسکنت من ذریّتى بواد غیر ذى زرع عند بیتک المحرّم)
۳- هدف حضرت ابراهیم(ع) از اسکان دادن برخى از فرزندانش در جوار خانه خدا، توفیق یافتن آنان براى عبادت و اقامه نماز بود. (ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى ... عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصلوة)
۴- نماز، برخوردار از جایگاه و اهمیت خاص در مقایسه با دیگر عبادات و فریضه هاى الهى (ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى بواد غیر ذى زرع ... لیقیموا الصلوة) از اینکه حضرت ابراهیم(ع) هدف از هجرت فرزندانش به سرزمینى بدون کشت و زرع (مکه) را نماز معرفى مى کند و از میان سایر عبادتها آن را برمى گزیند، برداشت فوق به دست مى آید.
۵- نماز از فریضه هاى عبادى در عصر بعثت حضرت ابراهیم(ع) (ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى ... لیقیموا الصلوة)
۶- سرزمین مکه و محدوده اطراف خانه خدا، محلى مناسب براى ابراز عقیده توحیدى و عبادت خداى یگانه (ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى بواد غیر ذى زرع عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصلوة) از اینکه حضرت ابراهیم(ع) فرزندانش را از محل سابق، که سرزمین بت پرستان بود، به سرزمین مکه برد و هدف از هجرت را عبادت و نماز اعلام کرد، برداشت فوق به دست مى آید.
۷- لزوم هجرت و تحمل دشواریهاى آن براى عبادت خداى یگانه و اقامه فریضه هاى الهى (ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى بواد غیر ذى زرع ... لیقیموا الصلوة) خداوند داستان حضرت ابراهیم(ع) را به عنوان داستانى قابل یادآورى ذکر کرد (و إذ قال إبراهیم ...)، و از سویى دیگر آن حضرت تمامى مشکلات سرزمین غیرآباد و بى کشت و زرع را براى حفظ دین خود و فرزندانش تحمل کرد. مجموع این نکات مى تواند بیانگر برداشت فوق باشد.
۸- حالت زارى و التماس حضرت ابراهیم(ع) در دعا و درخواست از خداوند (ربّ اجعل ... ربّ إنّهنّ ... ربّنا إنى ... ربّنا لیقیموا ... ربّنا إنّک) برداشت فوق از تکرار کلمه «ربّ» و «ربّنا» استفاده گردید.
۹- عبادت و نماز در کنار خانه خدا، برخوردار از فضیلت و ارزش بیشترى در مقایسه با سایر سرزمینها (ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى ... عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصلوة) برداشت فوق مبتنى بر این احتمال است که اقامه نماز در غیر مکه براى فرزندان حضرت ابراهیم(ع) ممکن بود; ولى حضرت ابراهیم(ع) براى فضیلت عبادت در جوار خانه خدا آن مکان را براى فرزندانش برگزید.
۱۰- حضرت ابراهیم(ع) از خداوند خواستار توجه قلبى برخى از مردم و جلب محبت آنان به سوى ذریه ساکن در مکه شد. (أسکنت من ذرّیتى ... عند بیتک المحرّم ... فاجعل أفئدة من الناس تهوى إلیهم)
۱۱- مکانها و موقعیتها داراى نقش مؤثرى در توفیق یافتن انسان بر عبادت و اقامه نماز است. (أسکنت من ذرّیتى ... عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصلوة) اسکان فرزندان در جوار خانه خدا براى اقامه نماز مى تواند بیانگر این حقیقت باشد که مکانهاى مناسب، چون خانه خدا، در توفیق یافتن انسان براى عبادت مؤثر است.
۱۲- حضرت ابراهیم(ع) براى رفع خطر تنهایى و انزواى فرزندانش در مکه، از خداوند خواستار توجه قلبى برخى از مردم به سوى آنان و زندگى جمعى شد.* (ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى ... عند بیتک المحرّم ... فاجعل أفئدة من الناس تهوى إلیهم)
۱۳- دعا مى تواند در قلب و جان دیگران تأثیر گذارد و آن را دگرگون سازد. (فاجعل أفئدة من الناس تهوى إلیهم)
۱۴- حضرت ابراهیم(ع) از خداوند خواستار بهبود وضعیت معیشتى و برخوردارى از انواع نعمتها و محصولات براى فرزندانش و ساکنان مکه شد. (و ارزقهم من الثمرت) با توجه به اینکه حضرت ابراهیم(ع) فرزندانش را در سرزمین بى کشت و زرع اسکان داد، مقصود از «ثمرات» مى تواند انواع نعمتها و محصولات مادى و خوراکى باشد.
۱۵- حضرت ابراهیم(ع) از خداوند خواستار رونق اقتصادى شهر مکه با جلب توجه مردم دنیا به آن شهر شد. (فاجعل أفئدة من الناس تهوى إلیهم و ارزقهم من الثمرت)
۱۶- حضرت ابراهیم(ع) از خداوند توفیق یافتن مردم و ذریه اش براى شکر نعمتهاى الهى را خواستار گردید. (ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى ... فاجعل أفئدة من الناس ... و ارزقهم من الثمرت لعلّهم یشکرون)
۱۷- شکر و سپاس خداوند هدف و مقصد نعمتها و موهبتهاى الهى است. (و ارزقهم من الثمرت لعلّهم یشکرون)
روایات و احادیث
۱۸- «عن أبى عبدالله(ع) قال: إن إبراهیم(ع) کان نازلاً فى بادیة الشام فلمّا ولد له من هاجر اسماعیل ... فأوحى الله إلیه ... ثم أمره أن یخرج اسماعیل و أُمّه عنها فقال: یا ربِّ إلى أىّ مکان؟ قال: إلى حرمى و أمنى ... و هى مکة فأنزل الله علیه جبرائیل بالبراق فحمل هاجر و اسماعیل ... فوضعه فى موضع البیت ... فلمّا سرحهم ابراهیم و وضعهم ... ثمّ انصرف عنهم فلمّا بلغ کداء و هو جبل بذى طوى إلتفت إلیهم ابراهیم فقال: «ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى بواد غیر ذى زرع عند بیتک المحرّم ...»...;[۱] از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: آن گاه که ابراهیم(ع) در صحراى شام مسکن گزید و فرزندش اسماعیل از هاجر متولد شد ... پس خداوند به او وحى کرد ... سپس به او امر کرد که اسماعیل و مادرش را از آن صحرا خارج کند. پس ابراهیم(ع) گفت: پروردگارا! به کدامین مکان ببرم؟ خداوند فرمود: به سوى حرم امن من ... و آن مکه است. پس خداوند، جبرئیل را با براق (مرکب آسمانى) بر او نازل کرد. پس هاجر و اسماعیل را سوار کرد ... پس او را در جایگاه بیت (کعبه) قرار داد ... پس آن گاه که ابراهیم(ع) آنان را جایگزین کرد ... سپس از آنان جدا گشته و برگشت ... پس آن گاه که به «کداء» - که کوهى در منطقه ذى طوى است - رسید، به سوى آنان توجه کرد و گفت: «ربّنا إنى أسکنت من ذرّیتى بواد غیر ذى زرع عند بیتک المحرّم ...» ...».
۱۹- «عن أبى جعفر(ع) فى قول الله: «إنى أسکنت من ذرّیتى ...» قال:... نحن هم و نحن بقیة تلک الذرّیة;[۲] از امام باقر(ع) درباره سخن خدا «إنى أسکنت من ذریتى ...» روایت شده است که فرمود: ما از آنانیم و ما باقى مانده آن نسل هستیم».
۲۰- «عن أبى الحسن موسى بن جعفر(ع) قال: إن إبراهیم(ع) لمّا أسکن اسماعیل(ع) و هاجر مکة ... قال: «اللّهم إنى أسکنت من ذرّیتى بواد غیر ذى زرع عند بیتک المحرم ... فاجعل أفئدة من الناس تهوى إلیهم ...» فأوحى الله إلى ابراهیم عن أصعد أباقبیس فناد فى الناس: یا معشر الخلائق إن الله یأمرکم بحج هذا البیت الذى بمکة ... فهناک ... وجب الحج على جمیع الخلائق ... ;[۳] از امام کاظم(ع) روایت شده است که فرمود: آن گاه که ابراهیم(ع)، اسماعیل و هاجر را در مکه اسکان داد ... گفت: پروردگارا! «إنى أسکنت من ذرّیتى بواد غیر ذى زرع...». پس خداوند به او وحى کرد: بر بالاى کوه ابوقبیس برو، پس در میان مردم ندا ده: اى مردمان! همانا خداوند شما را به حج این خانه اى که در مکه است امر کرده ... پس آن جا بود که حج بر تمام خلایق واجب شد».
۲۱- «عن أبى جعفر(ع) قال: اُنظر إلى الناس یطوفون حول الکعبة، فقال: هکذا کانوا یطوفون فى الجاهلیة انما امروا أن یطوفوا ثمّ ینفروا إلینا ... ثمّ قرأ هذه الأیة: «فاجعل افئدة من الناس تهوى إلیهم» فقال آل محمد آل محمد ثمّ قال: إلینا إلینا;[۴] از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود: به مردمى که اطراف کعبه طواف مى کنند بنگر; پس فرمود: در جاهلیت این چنین طواف مى کردند. همانا به اینان امر شده است که طواف کنند، سپس به سوى ما بازگردند ... سپس امام(ع) این آیه را تلاوت فرمود: «فاجعل أفئدة من الناس تهوى إلیهم» بعد فرمود: آل محمد، آل محمد. سپس فرمود: به سوى ما به سوى ما».
۲۲- «عن أبى جعفر(ع) قال: ... إن أبانا إبراهیم(ع) ... قال: «فاجعل أفئدة من الناس تهوى إلیهم» أما إنه لم یقل الناس کلّهم، أنتم أولئک رحمکم الله ... و ینبغى للناس ... أن یلقونا أینما کنّا نحن الأدلاء على الله;[۵] از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود:... همانا پدر ما ابراهیم(ع) ... گفت: «فاجعل أفئدة من الناس إلیهم» آیا [چنین] نیست که تمام مردم را نگفته است؟ شما [شیعیان] همان [مردم در کلام ابراهیم(ع)] هستید ... و سزاوار است که مردم ... با ما ملاقات کنند در هر کجا که باشیم. ما راهنمایان به سوى خدا هستیم».
۲۳- «قال الصادق(ع) فى تفسیر قوله تعالى: «و ارزقهم من الثمرات»: هو ثمرات القلوب;[۶] از امام صادق(ع) روایت شده است که در تفسیر سخن خداوند تعالى: «و ارزقهم من الثمرات» فرمود: آن [ثمرات] میوه هاى دل است».
موضوعات مرتبط
- ائمه(ع): فضایل ائمه(ع) ۲۱، ۲۲
- ابراهیم(ع): اسکان نسل ابراهیم(ع) در مکه ۱، ۲، ۳، ۱۸; تضرع ابراهیم(ع) ۸; درخواست توفیق نسل ابراهیم(ع) ۱۶; درخواست محبوبیت به نسل ابراهیم(ع) ۱۰، ۱۲، ۲۳; درخواست نعمت براى ابراهیم(ع) ۱۴; دعاى ابراهیم(ع) ۸، ۱۰، ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۲۳; شکرگزارى نسل ابراهیم(ع) ۱۶; فضایل ابراهیم(ع) ۸; فلسفه اسکان نسل ابراهیم(ع) در مکه ۳; قصه ابراهیم(ع) ۲۰; نماز در دوران ابراهیم(ع) ۵; مراد از نسل ابراهیم(ع) ۱۹
- اسماعیل(ع): اسکان اسماعیل(ع) در مکه ۲۰
- اطاعت: اهمیت اطاعت از ائمه(ع) ۲۱
- اماکن: ارزش اماکن ۹; نقش اماکن ۱۱
- تکلیف: مهمترین تکلیف ۴
- توفیقات: درخواست توفیق شکرگزارى ۱۶; زمینه توفیق عبادت ۱۱
- خدا: فلسفه نعمتهاى خدا ۱۷
- دعا: آثار دعا ۱۳; تضرع در دعا ۸
- روح: عوامل مؤثر در روح ۱۳
- شکر: اهمیت شکر نعمت ۱۶، ۱۷
- شیعیان: فضایل شیعیان ۲۲
- عبادت: اهمیت عبادت خدا ۳، ۷
- فرزند: دعا براى فرزند ۱۲، ۱۴
- کعبه: فضیلت عبادت کنار کعبه ۹; فضیلت نماز کنار کعبه ۹
- مکه: اهمیت مکه ۹; تاریخ مکه ۶; توحید در مکه ۶; درخواست رونق اقتصادى مکه ۱۵; درخواست علاقه مردم به مکه ۱۵; درخواست نعمت براى اهل مکه ۱۴; موقعیت اجتماعى مکه ۶; موقعیت جوى مکه ۲، ۱۸
- نماز: اهمیت برپایى نماز ۳; اهمیت نماز ۴; تاریخ نماز ۵
- هاجر: اسکان هاجر در مکه ۲۰
- هجرت: فلسفه هجرت ۷
منابع
- ↑ تفسیر قمى، ج ۱، ص ۶۰; نورالثقلین، ج ۲، ص ۵۴۸- ، ح ۱۰۵.
- ↑ تفسیر عیاشى، ج ۲، ص ۲۳۱، ح ۳۵; نورالثقلین، ج ۲، ص ۵۴۹، ح ۱۰۷.
- ↑ تفسیر عیاشى، ج ۲، ص ۲۳۲، ح ۳۷; نورالثقلین، ج ۲، ص ۵۴۹، ح ۱۰۸.
- ↑ تفسیر عیاشى، ج ۲، ص ۲۳۴، ح ۴۳; تفسیر برهان، ج ۲، ص ۳۲۰، ح ۱۴.
- ↑ تفسیر عیاشى، ج ۲، ص ۲۳۴، ح ۴۱; نورالثقلین، ج ۲، ص ۵۵۱، ح ۱۱۵.
- ↑ عوالى اللئالى، ج ۲، ص ۹۶، ح ۲۵۷; نورالثقلین، ج ۲، ص ۵۵۱، ح ۱۱۷.
