تفسیر:المیزان جلد۷ بخش۷: تفاوت میان نسخه‌ها

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُك الَّذِى يَقُولُونَ...

«''' قد '''» حرفى است كه اگر بر سر فعل ماضى (گذشته ) درآيد تحقيق آن فعل را مى رساند، و اگر بر سر مضارع (آينده ) درآيد افاده مى كند كه اين فعل كمتر اتفاق مى افتد، و چه بسا در مضارع هم به معناى تحقيق استعمال شود، از آن جمله همين آيه مورد بحث است .

معناى جمله : «''' فانهم لا يكذبونك و لكن الظالمين باياتنا يجحدون '''» .

«''' حزنه كذا '''» و «''' احزنه '''» به يك معنا است ، و لذا در اين آيه به هر دو قسم قرائت شده است . «''' فانهم لا يكذبونك '''» كلمه «''' يكذبونك '''» هم به تشديد باب تفعيل قرائت شده و هم به تخفيف ، و ظاهر اين است كه «''' فا '''» در «''' فانهم '''» براى تفريع است گويا مى خواهد بفرمايد كه : به تحقيق ما مى دانيم سخنان مشركين تو را اندوهناك ساخته ، ليكن سزاوار نيست كه از اين سخنان ناراحت شوى ، براى اينكه تكذيب مشركين تكذيب تو نيست ؛ چون تو آنان را جز به سوى ما نمى خوانى ، و در اين امر جز يك رسول و پيغام آور نيستى ، پس ‍ تكذيب آنان تكذيب ما و ظلم به آيات ما است . بنابراين مضمون اين آيه به ضميمه جمله آخر آن يعنى جمله «''' ثم اليه يرجعون '''» همان مضمونى است كه آيه «''' و من كفر فلا يحزنك كفره الينا مرجعهم فننبئهم بما عملوا ان الله عليم بذات الصدور '''» و آيه «''' فلا يحزنك قولهم انا نعلم ما يسرون و ما يعلنون '''» و آيات ديگرى كه درباره تسليت رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) نازل شده ، آنرا افاده مى كند.

«''' و لكن الظالمين بآيات الله يجحدون '''» ظاهر سياق ، اقتضا داشت كه بفرمايد «''' و لكنهم '''» و اگر از ضمير به اسم ظاهر عدول نموده و فرمود: «''' و لكن الظالمين '''» براى اين بود كه بفهماند انكار آنان ناشى از ظلمشان بود، نه از قصور و جهل و امثال آن ، پس انكارشان جز ياغيگرى و ستم و طغيان چيز ديگرى نبوده ، و به زودى خداوند مبعوثشان نموده به سوى او بازگشت مى كنند، التفاتى هم كه در آيه از تكلم (قد نعلم ) به غيبت (بآيات الله ) به كار رفته ، به همين منظور بوده كه دلالت كند بر اينكه انكارشان از باب ستيزه و معارضه با مقام الوهيت و استعلاى بر آن بوده است ، و حال آنكه اين مقام ، مقامى است كه هيچ چيزى را تاب مقاومت آن نيست ، و گرنه اگر افاده چنين معنائى منظور نبود جا داشت بفرمايد: «''' بآياتنا '''» .

در هر صورت ، اين وجه و وجه اولى كه از اكثر مفسرين نقل شده وقتى صحيح است كه «''' يكذبونك '''» با تشديد قرائت شود.

سوم اينكه اينها هرگز مصادف با دروغ تو نشده و از تو دروغ نشنيده اند، چون عرب از اينگونه تعبيرات دارد مثلا در جائى كه مى خواهد بگويد: «''' ما صادفناهم جبناء : ما در نبردهائى كه با فلان قوم كرده ايم هرگز مصادف با جبن و بزدلى آنان نشده ايم '''» ، مى گويند: «''' قاتلناهم فما اجبناهم '''» و ليكن وجه صحيح همان بود كه ما در معناى آيه بيان نموديم .

وَ لَقَدْ كُذِّبَت رُسلٌ مِّن قَبْلِك فَصبرُوا عَلى مَا كُذِّبُوا...

رسول گرامى خود را به راهى كه انبياى گذشته پيمودند، هدايت مى كند، و آن راه عبارت است از صبر در راه پروردگار، همچنانكه در جاى ديگر مى فرمايد: «''' اولئك الذين هدى الله فبهديهم اقتده '''» .

و جمله «''' حتى اتيهم نصرنا '''» بيان نتيجه حسنه صبر انبيا (عليهم السلام ) و اشاره به وعده الهى به يارى آن جناب است . و در اينكه فرمود: «''' لا مبدل لكلمات الله '''» تاكيد نصرت و حتمى بودن آن است ، و نيز اشاره اى است به همان معنائى كه در آيه «''' كتب الله لاغلبن انا و رسلى '''» و آيه «''' و لقد سبقت كلمتنا لعبادنا المرسلين ، انهم لهم المنصورون '''» و اينكه مبدل در جمله «''' لا مبدل لكلمات الله '''» در سياق نفى واقع شده خود دليل بر اين است كه هيچ مغير مفروضى كلمات خدا را تغيير نمى دهد، چه مغيرى كه از ناحيه خود او باشد، مثلا مشيتش در خصوص كلمه اى تغيير يافته آنرا پس از اثبات ، محو يا پس از ابرام ، نقض كند، و چه از ناحيه غير او باشد، و غير او به كلمه خدا دست يافته و آنرا بر خلاف مشيت وى به وجهى از وجوه تغيير دهد، از اينجا معلوم مى شود: اين كلماتى كه خداى تعالى از آن چنين خبر داده كه قابل تبديل نيستند، امورى هستند كه از لوح محو، و از اثبات خارجند، در نتيجه مى توان گفت كه :

«''' كلمة الله '''» ، «''' قول الله '''» و «''' وعد الله '''» ، به طور كلى در عرف قرآن عبارتند از: «''' احكام حتميه اى كه تغيير و تبديل در آن راه ندارد '''» . از جمله آياتى كه در آن از اين گونه احكام به قول تعبير شده ، آيه «''' قال فالحق و الحق اقول '''» و آيه «''' و الله يقول الحق '''» است . و از جمله آياتى كه از اينگونه امور به «''' وعد الله '''» تعبير فرموده ، آيه «''' الا ان وعد الله حق '''» و آيه «''' لا يخلف الله الميعاد '''» است و ان شاء الله تعالى به زودى بحث مفصلى درباره «''' كلمات الله و تعبيرات ديگرى كه در عرف قرآن مرادف آن است خواهد آمد.

وَ إِن كانَ كَبرَ عَلَيْك إِعْرَاضهُمْ...فَتَأْتِيهُم بِئَايَةٍ

راغب مى گويد: «''' نفق '''» به معنى تونل و راهى است كه از زير زمين برود، آنگاه آيه مورد بحث را كه مى فرمايد: «''' فان استطعت ان تبتغى نفقا فى الارض '''» ذكر كرده ، سپس مى گويد: و از همين باب است كه سوراخ و لانه موش صحرائى را «''' نافقاء '''» ناميده و مى گويند: «''' نافق و يا نفق اليربوع '''» ، يعنى موش صحرائى به سوراخ رفت ، و نيز از اين باب است كلمه «''' نفاق '''» يعنى دخول در دين از درى و خروج از آن از در ديگر خداى تعالى هم به همين معنا اشاره كرده و فرموده است : «''' ان المنافقين هم الفاسقون : منافقين خارج از دينند '''» و نيز منافقين را بدتر از كفار دانسته و فرموده : «''' ان المنافقين فى الدرك الاسفل من النار : منافقين در پستترين درجه و درك دوزخند '''» و «''' نيفق '''» زيرجامه و خشتك آن است .

و درباره «''' سلّم '''» مى گويد: «''' سلّم '''» در اصل لغت چيزى را گويند كه در مواقع خطر به وسيله آن مى توان به مكانهاى بلند برآمده و سلامت خود را حفظ نمود، آنگاه اين لفظ اسم شده براى هر چيزى كه آلت بالا رفتن و وسيله آن باشد. خداى تعالى فرموده : «''' ام لهم سلم يستمعون به '''» و نيز فرموده : «''' او سلما فى السماء '''» .

شاعر هم گفته است : و لو نال اسباب السماء بسلم : و اگر چه به وسيله نردبان به اسباب آسمان دست مى يافت .

زيرا اگر مشركين به صرف ديدن معجزه ، ايمان مى آوردند، خود اين خطاب يعنى جمله و «''' ان كان كبر عليك اعراضهم ... '''» خطابى است قرآنى ، و قرآن خود بهترين معجزه است براى دلالت بر حقانيت دعوت آن جناب ، معجزه اى است كه اتفاقا با فهم مشركين هم كه خود از بلغا و عقلاى عرب بودند نزديك است ، پس معلوم مى شود مراد از آيه صرف معجزه نيست ، بلكه چيزى است كه سلب اختيار از آنان كند، و اين هم با دعوت الهى سازگار نيست ،

پس حاصل معناى آيه اين است كه : جا ندارد تو اينقدر در مقابل اعراض ‍ آنان متاثر شوى ، زيرا دنيا دار اختيار است و دعوت به حق و قبول آن بايد در مجراى اختيار جريان يابد، و تو نمى توانى آيه اى تهيه كنى كه آنان را بر ايمان آوردن مضطر و بى اختيار سازى ، براى اينكه خداوند چنين ايمانى را از آنان نخواسته ، بلكه از آنان ايمان به طوع و رغبت و اختيار خواسته است . از همين جهت آيه اى كه مردم را مجبور بر ايمان و اطاعت كند نيافريده ، و گرنه خودش مى توانست چنين كار را بكند، و جميع افراد بشر را به جبر، مجتمع بر ايمان سازد و در نتيجه اين كفار هم ، به مؤ منين به تو، ملحق شوند؛ پس ، از اينكه اينان اعراض كرده اند اينقدر جزع و ناشكيبى مكن ، تا در شمار كسانى كه نسبت به معارف الهى جاهل هستند قرار نگيرى .

و اينكه بعضى ها احتمال داده اند كه مراد از جمله «''' فتاتيهم بآية '''» اين باشد كه معجزه اى بالاتر از معجزه قرآن برايشان بياورى ، با سياق آيه مخصوصا جمله و «''' لو شاء الله لجمعهم على الهدى '''» سازگار نيست ، زيرا ظاهر اين جمله اين است كه مراد از اين هدايت ، هدايت اجبارى و اضطرارى است .

از ظاهر سياق آيه شريفه استفاده مى شود كه خداى تعالى چنين چيزى را نخواسته و ليكن خداى سبحان در آيات ديگرى كه مشابه با اين آيه است مانند آيه «''' و لو شئنا لاتينا كل نفس هديها و لكن حق القول منى لاملان جهنم من الجنة و الناس اجمعين '''» اين را هم نفرموده كه نخواستنش طورى است كه كفر كفار و گمراهى گمراهان بطور اجبار و اضطرار باشد، زيرا به طورى كه ملاحظه مى كنيد از آيه سابق الذكر و هم چنين از آيه «''' قال فالحق و الحق اقول لاملان جهنم منك و ممن تبعك منهم اجمعين '''» استفاده مى شود كه :

اگر مشيت خداى تعالى تعلق نگرفته باشد به اينكه جميع افراد بشر هدايت بيابند، از جهت حكمى بوده كه در برابر سوگند ابليس مبنى بر اينكه جميع بندگان خدا مگر مخلصين از آنان را گمراه خواهد نمود حتمى كرده ، بلكه در مواضع ديگرى از قرآن صريحا گمراهى گمراهان را به خود آنان نسبت داده ، و در داستان آدم و ابليس فرموده : «''' قال رب بما اغويتنى لازينن لهم فى الارض و لاغوينهم اجمعين ، الا عبادك منهم المخلصين قال هذا صراط على مستقيم ان عبادى ليس لك عليهم سلطان الا من اتبعك من الغاوين ، و ان جهنم لموعدهم اجمعين '''» همچنانكه شيطان هم همين نسبت را به آنان داده ، و خداى تعالى گفتارى را كه در روز قيامت خطاب به گمراهان مى كند، چنين حكايت فرموده : «''' و قال الشيطان لما قضى الامر ان الله وعدكم وعد الحق و وعدتكم فاخلفتكم تا آنجا كه مى فرمايد انى كفرت بما اشركتمون من قبل '''» از اين آيات به طورى كه مى بينيد استفاده مى شود كه گناهان ، كه از جمله آنها شرك به خدا است ، همه منتهى به گمراهى خود انسان مى شود و گمراهى انسان هم مستند به نفس اوست ، منافاتى هم با ساير آياتى كه ظاهر است در اينكه آدمى نمى تواند چيزى را بخواهد مگر اينكه خدا بخواهد ندارد؛ مانند آيه «''' ان هذه تذكرة فمن شاء اتخذ الى ربه سبيلا، و ما تشاؤ ن الا ان يشاء الله '''» ،

و آيه «''' ان هو الا ذكر للعالمين ، لمن شاء منكم يستقيم و ما تشاؤ ن الا ان يشاء الله رب العالمين '''» .

پس مشيت انسان گر چه در تحققش محتاج و متوقف بر مشيت خداى سبحان است ، الا اينكه خداى سبحان هم وقتى مشيتش به مشيت او تعلق گرفته و خواست او را مى خواهد كه او خود با داشتن حسن سريره ، استعداد و قابليت اين معنا را كسب كرده و از اين طريق متعرض رحمت او شده باشد، به شهادت اينكه مى فرمايد: «''' و يهدى اليه من اناب '''» .

و اما فاسق كه دلش منحرف شده و به پستى و گمراهى متمايل گشته ، البته خداوند هدايتش را نخواسته و رحمتش او را فرا نمى گيرد، همچنانكه فرموده : «''' يضل به كثيرا و يهدى به كثيرا و ما يضل به الا الفاسقين '''» و نيز فرموده : «''' فلما زاغوا ازاغ الله قلوبهم '''» و نيز فرموده : «''' و لو شئنا لرفعناه بها و لكنه اخلد الى الارض و اتبع هويه '''» و كوتاه سخن اينكه ، دعوت دينى جز طريقه اختيار را سلوك ننموده ، و آيات الهى جز با مراعات آن نازل نشده ، و خداى سبحان هم به سوى خود هدايت نمى كند مگر آن كسى را كه به اختيار خود متعرض رحمت وى و مستعد هدايتش شده باشد.

خداى تعالى در اين باره مى فرمايد: «''' من كان يريد العاجلة عجلنا له فيها ما نشاء لمن نريد ثم جعلنا له جهنم يصليها مذموما مدحورا، و من اراد الاخرة و سعى لها سعيها و هو مؤ من فاولئك كان سعيهم مشكورا، كلا نمد هؤ لاء و هؤ لاء من عطاء ربك و ما كان عطاء ربك محظورا '''» «''' محظورا '''» به معناى ممنوع است .

انما يستجيب الذين يسمعون و الموتى يبعثهم الله ثم اليه يرجعون

اين آيه شريفه به منزله بيانى است براى جمله «''' و ان كان كبر عليك اعراضهم ... '''» زيرا حاصل جمله مزبور اين بود كه : تو نمى توانى كفار را از اين اعراضشان منصرف كنى ، و به معجزه اى كه آنان را سوق به ايمان دهد دست بيابى .

خداى تعالى همين معنا را از خود آنان حكايت نموده مى فرمايد: «''' و لو ترى اذ المجرمون ناكسوا رؤ سهم عند ربهم ربنا ابصرنا و سمعنا فارجعنا نعمل صالحا انا موقنون '''» .

در حقيقت سياق آيه مورد بحث سياق كنايه است ، و مراد از كسانى كه مى شنوند، مؤ منين و مراد از مردگان ، اعراض كنندگان از پذيرش ‍ دعوت الهى است ، چه مشركين و چه ديگران ، و اين كنايه تنها در اين آيه به كار برده نشده ، بلكه در كلام خداى تعالى مكرر مؤ منين به حيات و شنوائى و كفار به مردگى و كرى وصف شده اند، از آن جمله مى فرمايد: «''' او من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس كمن مثله فى الظلمات ليس بخارج منها '''» و نيز مى فرمايد: «''' انك لا تسمع الموتى و لا تسمع الصم الدعاء اذا ولو مدبرين ، و ما انت بهادى العمى عن ضلالتهم ان تسمع الا من يؤ من بآياتنا فهم مسلمون '''»

بيشتر مفسرين هم اينگونه اوصاف را حمل بر تشبيه و كنايه كرده اند، و ليكن ما در بعضى از مباحث گذشته خود مكررا بيان كرديم كه براى اينگونه اوصاف ، معنائى از حقيقت نيز هست به آن مباحث رجوع شود .

اين آيه دلالت مى كند بر اينكه به زودى در عالم آخرت خداى تعالى حقيقت را به كفار و مشركين فهمانيده و دعوت خود را به گوششان فرو خواهد كرد، همانطورى كه در دنيا به مؤ منين فهمانيده و شنوانيد. بنابراين ، انسان چه مؤ من و چه كافر ناگزير است از فهميدن حق در دنيا يا در آخرت .

بحث روايتى .

قمى در تفسير خود مى گويد: و در روايت ابى الجارود است كه امام ابى جعفر (عليه السلام ) فرمود، رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) به اسلام آوردن حارث بن عامر بن نوفل بن عبد مناف بسيار علاقه داشت و او را به اسلام دعوت نموده خيلى سعى مى كرد بلكه قبول كند، ليكن بدبختى بر او غلبه كرده از قبول اسلام سرباز زد، اين معنا بر رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) گران آمد، لذا اين آيه نازل شد: «''' و ان كان كبر عليك اعراضهم تا آنجا كه مى فرمايد نفقا فى الارض '''» .