روایت:الکافی جلد ۱ ش ۴۱۰

آدرس: الكافي، جلد ۱، كِتَابُ التَّوْحِيدِ

محمد بن ابي عبد الله عن سهل بن زياد و علي بن ابراهيم عن احمد بن محمد و محمد بن يحيي عن احمد بن محمد جميعا عن علي بن الحكم عن صالح النيلي قال :

سَأَلْتُ‏ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع‏ هَلْ لِلْعِبَادِ مِنَ اَلاِسْتِطَاعَةِ شَيْ‏ءٌ قَالَ فَقَالَ لِي إِذَا فَعَلُوا اَلْفِعْلَ كَانُوا مُسْتَطِيعِينَ بِالاِسْتِطَاعَةِ اَلَّتِي جَعَلَهَا اَللَّهُ فِيهِمْ‏ قَالَ قُلْتُ وَ مَا هِيَ‏ قَالَ اَلْآلَةُ مِثْلُ اَلزَّانِي إِذَا زَنَى‏ كَانَ مُسْتَطِيعاً لِلزِّنَا حِينَ زَنَى وَ لَوْ أَنَّهُ تَرَكَ اَلزِّنَا وَ لَمْ يَزْنِ كَانَ مُسْتَطِيعاً لِتَرْكِهِ إِذَا تَرَكَ‏ قَالَ ثُمَّ قَالَ لَيْسَ لَهُ مِنَ اَلاِسْتِطَاعَةِ قَبْلَ اَلْفِعْلِ قَلِيلٌ وَ لاَ كَثِيرٌ وَ لَكِنْ مَعَ اَلْفِعْلِ وَ اَلتَّرْكِ كَانَ مُسْتَطِيعاً قُلْتُ فَعَلَى مَا ذَا يُعَذِّبُهُ‏ قَالَ بِالْحُجَّةِ اَلْبَالِغَةِ وَ اَلْآلَةِ اَلَّتِي رَكَّبَ فِيهِمْ إِنَّ اَللَّهَ لَمْ يُجْبِرْ أَحَداً عَلَى مَعْصِيَتِهِ‏ وَ لاَ أَرَادَ إِرَادَةَ حَتْمٍ اَلْكُفْرَ مِنْ أَحَدٍ وَ لَكِنْ حِينَ كَفَرَ كَانَ فِي إِرَادَةِ اَللَّهِ أَنْ يَكْفُرَ وَ هُمْ فِي إِرَادَةِ اَللَّهِ وَ فِي عِلْمِهِ أَنْ لاَ يَصِيرُوا إِلَى شَيْ‏ءٍ مِنَ اَلْخَيْرِ قُلْتُ أَرَادَ مِنْهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا قَالَ لَيْسَ هَكَذَا أَقُولُ‏ وَ لَكِنِّي أَقُولُ عَلِمَ‏ أَنَّهُمْ سَيَكْفُرُونَ فَأَرَادَ اَلْكُفْرَ لِعِلْمِهِ فِيهِمْ‏ وَ لَيْسَتْ هِيَ إِرَادَةَ حَتْمٍ‏ إِنَّمَا هِيَ إِرَادَةُ اِخْتِيَارٍ

ترجمه

کمره ای, اصول کافی ترجمه کمره ای جلد ۱, ۴۶۱

صالح نيلى گويد: از امام صادق (ع) پرسيدم از اينكه براى بندگان تأثيرى در استطاعت انجام كار هست؟ فرمود: وقتى كار را انجام دادند داراى استطاعت باشند به استطاعتى كه خدا در آنها نهاده است، گويد: گفتم، آن چيست؟ فرمود: ابزار كار، مانند زانى (زنا خ ل) چون زنا كند در گاه زنا توانش زنا دارد و اگر ترك زنا كند و مرتكب آن نگردد به ترك زنا استطاعت ترك زنا در او تحقق يابد، گويد: سپس فرمود: براى او پيش از ارتكاب زنا هيچ استطاعتى كم يا بيش نباشد ولى به همراه فعل يا ترك مستطيع باشد (يعنى با فعل مستطيع فعل است و با ترك مستطيع ترك) گفتم: پس خدا براى چه او را عذاب كند؟ فرمود: به حجت و دليل رسا و ابزارى كه مردم را با آن تركيب كرده (ابزارى كه در آنها تركيب كرده خ ل) خدا احدى را بر گناه وادار كند و اراده كفر از كسى نكند بر وجه حتم ولى چون به اختيار خود كافر شود، در اراده خدا باشد كه كفر ورزد و در اراده خدا و علم او است كه آنها به سرانجام خيرى نرسند، گفتم: يعنى از آنها خواسته كه كافر باشند، فرمود: من چنين نمى‏گويم ولى مى‏گويم دانسته است كه آنها محققا كافرند، اراده كفر آنها پيرو علم به كفر آنها است و اراده ايجاد و حتم نيست، همانا آن اراده است و اختيار.

مصطفوى‏, اصول کافی ترجمه مصطفوی جلد ۱, ۲۲۷

صالح نيلى گويد: از امام صادق (ع) پرسيدم، آيا بندگان از استطاعت بهره‏اى دارند؟ حضرت بمن فرمود: زمانى كه كار را انجام دادند استطاعت دارند باستطاعتى كه خدا در آنها نهاده است، عرضكردم: آن چيست؟ فرمود: آلت و ابزار است مانند زناكار كه چون زنا كند در زمان زنا استطاعت آن را داشته است و چون ترك زنا كند و مرتكب آن نشود استطاعت ترك زنا داشته است، سپس فرمود: براى او پيش از عمل هيچ گونه استطاعتى نه كم و نه زيادش نباشد بلكه در صورت انجام دادن يا ترك كردن مستطيع است. عرضكردم: (اگر آلت و ابزار معصيت هم از خداست) پس چرا زناكار را عذاب ميكنند؟ فرمود: بسبب حجت رسا (كه عقل او و بيان پيمبرانست) و ابزارى كه در بندگان تركيب كرده (و آن قدرت و اختيار ايشانست) خدا هيچ كس را بر نافرمانى خود مجبور نسازد و از هيچ كس كفر را باراده حتمى نخواسته است ولى هنگامى كه كافر شود (كشف ميكنيم) كه كفر او در اراده خدا بوده است (پس از آنكه دانست آن بنده باختيار خود كفر را انتخاب ميكند) و نيز در اراده و علم خداست كه كفار بسوى خير نميگرايند، عرضكردم: خدا نسبت بايشان اراده كرد كه كافر شوند؟!! فرمود: من چنين نميگويم بلكه من ميگويم: خدا دانست كه ايشان كافر ميشوند پس اراده كفر آنها نمود براى آنچه نسبت بايشان ميدانست، اين اراده خدا اراده حتمى نيست بلكه اراده اختيار است (اراده حتمى آنست كه چه آنكه خدا كفر بنده را بداند يا اسلام او را نسبت باو اراده كفر نمايد و اراده اختيار آنست كه طبق اراده و اختيار بنده باشد).

محمدعلى اردكانى, تحفة الأولياء( ترجمه أصول كافى) - جلد ۱, ۵۰۷

محمد بن ابى عبداللَّه روايت كرده است، از سهل بن زياد و على بن ابراهيم، از احمد بن محمد و محمد بن يحيى، از احمد بن محمد، همه، از على بن حَكم، از صالح نيلى كه گفت: از امام جعفر صادق عليه السلام سؤال كردم كه: آيا بندگان را چيزى از استطاعت هست كه توانايى بر كارى داشته باشند؟ حضرت فرمود كه: «هر گاه فعل را به جا آورند، صاحبان استطاعت‏اند؛ به آن استطاعتى كه خدا آن را در ايشان قرار داده». صالح مى‏گويد كه: عرض كردم كه: آن استطاعت چه چيز است؟ حضرت فرمود كه: «آلت و اسبابى كه فعل از آن حاصل مى‏شود؛ مانند زناكار هرگاه زنا كند، مى‏تواند كه زنا را به عمل آورد، در هنگامى كه زنا مى‏كند و اگر آن زانى زنا را ترك مى‏كرد و زنا نمى‏كرد، مى‏توانست كه آن را ترك كند، هرگاه ترك مى‏كرد». بعد از آن حضرت فرمود كه: «او را پيش از فعل، هيچ استطاعتى و توانايى نيست؛ نه كم‏ و نه بسيار، وليكن با فعل و ترك تواناست». عرض كرد كه: هرگاه چنين باشد، پس خدا او را بر چه چيز عذاب مى‏فرمايد؟ فرمود: «به حجّت رسا (كه به نهايت صحت و متانت و قوت بر اثبات حقّ و ابطال رسيده؛ از ارسال رسل و انزال كتب و اوامر و نواهى جناب اقدس الهى و حضرت رسالت پناهى كه به ماه تا به ماهى رسيده همه مكلفين به آن آگهى به هم رسانيده‏اند)، و به آلت و اسبابى كه خدا در ايشان تركيب كرده (و در ايشان موجود است؛ چون قوا و جوارح و استعدادى كه به ايشان داده). به درستى كه خدا هيچ‏كس را بر گناه جبر نفرموده و از كسى كفر را اراده ننموده به اراده حتمى، وليكن در هنگامى كه كافر شده، در اراده خدا بود كه كافر شود، و حال آن‏كه ايشان در اراده خدا و در علم او چنانند كه به سوى هيچ خير و خوبى باز نمى‏گردند و به آن ميل نمى‏كنند». عرض كردم كه: از ايشان خواسته و اراده فرموده كه: كافر شوند؟ حضرت فرمود كه: «من چنين نمى‏گويم، وليكن مى‏گويم كه: خدا دانست كه زود باشد كه ايشان كافر شوند، پس كفر را اراده فرمود، به جهت علم خويش در باب ايشان؛ چه علم آن جناب تابع معلومات است، نه علت آنها. و اين اراده اراده حتمى نيست كه خدا البته كفر را از ايشان خواسته باشد، بلكه اراده اختيارى است كه بعد از علم به كفر ايشان، ايشان را به خود واگذاشته و بر ترك آن ايشان را جبر نفرموده».