الأحقاف ١٥

وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ‌ بِوَالِدَيْهِ‌ إِحْسَاناً حَمَلَتْهُ‌ أُمُّهُ‌ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ‌ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ‌ وَ فِصَالُهُ‌ ثَلاَثُونَ‌ شَهْراً حَتَّى‌ إِذَا بَلَغَ‌ أَشُدَّهُ‌ وَ بَلَغَ‌ أَرْبَعِينَ‌ سَنَةً قَالَ‌ رَبِ‌ أَوْزِعْنِي‌ أَنْ‌ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ‌ الَّتِي‌ أَنْعَمْتَ‌ عَلَيَ‌ وَ عَلَى‌ وَالِدَيَ‌ وَ أَنْ‌ أَعْمَلَ‌ صَالِحاً تَرْضَاهُ‌ وَ أَصْلِحْ‌ لِي‌ فِي‌ ذُرِّيَّتِي‌ إِنِّي‌ تُبْتُ‌ إِلَيْکَ‌ وَ إِنِّي‌ مِنَ‌ الْمُسْلِمِينَ‌

ترجمه

ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می‌کند و با ناراحتی بر زمین می‌گذارد؛ و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است؛ تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد می‌گوید: «پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی بجا آورم و کار شایسته‌ای انجام دهم که از آن خشنود باشی، و فرزندان مرا صالح گردان؛ من به سوی تو بازمی‌گردم و توبه می‌کنم، و من از مسلمانانم!»

|و انسان را به نيكى كردن به پدر و مادر خود سفارش كرديم. مادرش با تحمل رنج به او باردار شد و با تحمل رنج او را بر زمين نهاد، و [دوران‌] حمل و از شير گرفتن او سى ماه است، تا آن كه به رشد كامل خود برسد و به چهل سال برسد، مى‌گويد: پروردگارا! بر دلم بيفكن

و انسان را [نسبت‌] به پدر و مادرش به احسان سفارش كرديم. مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنيا آورد. و باربرداشتن و از شيرگرفتن او سى ماه است، تا آنگاه كه به رشد كامل خود برسد و به چهل سال برسد، مى‌گويد: «پروردگارا، بر دلم بيفكن تا نعمتى را كه به من و به پدر و مادرم ارزانى داشته‌اى سپاس گويم و كار شايسته‌اى انجام دهم كه آن را خوش دارى، و فرزندانم را برايم شايسته گردان؛ در حقيقت، من به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان‌پذيرانم.»

و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر خود سفارش کردیم، که مادر با رنج و زحمت بار حمل او کشید و باز با درد و مشقّت وضع حمل نمود و سی ماه تمام مدت حمل و شیرخواری او بود تا وقتی که طفل به حد رشد رسید و آدمی چهل ساله گشت (و عقل و کمال یافت آن گاه سزد که) عرض کند: بار خدایا، مرا بر نعمتی که به من و پدر و مادر من عطا فرمودی شکر بیاموز و به کار شایسته‌ای که رضا و خشنودی تو در آن است موفق دار و فرزندان مرا صالح گردان، من به درگاه تو باز آمدم و از تسلیمان فرمان تو شدم.

و انسان را درباره پدر و مادرش به نیکی سفارش کردیم. مادرش او را با تحمل رنج و زحمت باردار شد و با رنج و زحمت او را زایید. و دوران بارداری و باز گرفتنش از شیر سی ماه است، تا زمانی که به رشد و نیرومندی خود و به چهل سالگی برسد، گوید: پروردگارا! به من الهام کن تا نعمتت را که بر من و پدر و مادرم عطا کرده ای سپاس گزارم، و کار شایسته ای که آن را می پسندی انجام دهم و ذریه و نسل مرا برای من صالح و شایسته گردان که من به سوی تو بازگشتم و به یقین از تسلیم شدگان [به فرمان ها و احکام] توام.

آدمى را به نيكى كردن با پدر و مادر خود سفارش كرديم. مادرش بار او را به دشوارى برداشت و به دشوارى بر زمين نهاد. و مدت حمل تا از شير بازگرفتنش سى ماه است تا چون به سن جوانى رسد و به چهل سالگى درآيد، گويد: اى پروردگار من، به من بياموز تا شكر نعمتى كه بر من و بر پدر و مادرم ارزانى داشته‌اى به جاى آرم. كارى شايسته بكنم كه تو از آن خشنود شوى و فرزندان مرا به صلاح آور. من به تو بازگشتم و از تسليم‌شدگانم.

و به انسان سفارش کرده‌ایم که در حق پدر و مادرش نیکی کند [چرا که‌] مادرش به دشواری او را آبستن بوده و به دشواری او را زاده است، و [دوران‌] بارگرفتن و از شیر گرفتن او سی‌ماه است، تا آنکه به کمال رشدش برسد و به چهل‌سالگی برسد گوید پروردگارا مرا توفیق ده که نعمتی را که بر من و بر پدر و مادرم ارزانی داشتی سپاس بگزارم، و کارهای شایسته‌ای کنم که آن را بپسندی، و زاد و رود مرا نیز به صلاح‌آور، من به درگاه تو توبه کرده‌ام و من از مسلمانانم‌

و آدمى را به نيكوكارى با پدر و مادر خويش سفارش كرديم [بويژه مادر، زيرا كه‌] مادرش او را به دشوارى بار برداشت و به دشوارى بنهاد، و بار برداشتن و از شير گرفتن او سى‌ماه شد. تا آنگاه كه به نيروى جوانى خود رسيد و به چهل سالگى رسيد، گفت: پروردگارا، بر دلم افكن- مرا الهام كن و توفيق ده- تا نعمت تو را كه بر من و بر پدر و مادرم ارزانى داشتى سپاس گزارم و تا كارى نيك و شايسته كنم كه بپسندى، و براى من در فرزندانم شايستگى پديد آر، همانا من سوى تو بازگشتم و همانا من از مسلمانانم- از گردن‌نهادگان و فرمانبردارانم-.

ما به انسان دستور می‌دهیم که به پدر و مادر خود نیکی کند. چرا که مادرش او را با رنج و مشقّت حمل می‌کند، و با رنج و مشقّت وضع می‌کند، و دوران حمل و از شیر بازگرفتن او سی ماه طول می‌کشد. (آن گاه دوران سخت مراقبت و پاسخگوئی به نازها و نیازهای کودکانه و جوانانه و مخارج ازدواج و تهیّه‌ی کار و مسکن و غیره فرا می‌رسد) تا زمانی که به کمال قدرت و رشد عقلانی می‌رسد، و به چهل سالگی پا می‌گذارد. (بدین هنگام انسان لایق و باایمان رو به آستانه‌ی آفریدگار جهان می‌کند و) می‌گوید: پروردگارا! به من توفیق عطاء فرما تا شکر نعمتی را به جای آورم که به من و پدر و مادرم ارزانی داشته‌ای، و کارهای نیکوئی را انجام دهم که می‌پسندی و مایه‌ی خوشنودی تو است، و فرزندانم را صالح گردان و صلاح و نیکوئی را در میان دودمانم تداوم‌بخش. من توبه می‌کنم و به سوی تو برمی‌گردم، و من از زمره‌ی مسلمانان و تسلیم‌شدگان فرمان یزدانم.

و انسان را (نسبت) به پدر و مادرش به احسانی (بسیار) سفارش کردیم (که) مادرش با تحمل رنجی شدید به او باردار شد و با تحمل رنجی شدید او را به دنیا آورد، و باربرداشتن و از شیرگرفتن او سی ماه است. تا آن‌گاه که به رشدهای خود دست یافت و به چهل‌‌سالگی رسید. می‌گوید: «پروردگارم! مرا همی پاس‌دار، تا نعمتی را که به من و به پدر و مادرم ارزانی داشته‌ای سپاس گزارم و اینکه کار شایسته‌ای انجام دهم که آن را خوش داری و در (باره‌ی) فرزندانم برایم اصلاح فرمای. همواره من سوی تو روی‌آورده‌ام و به‌راستی من از تسلیم‌شدگان (در برابر تو) می‌باشم.»

و پند دادیم انسان را در باره پدر و مادرش به نیکی بارور شد بدو مادرش به ناخواه و بنهادش به ناخواه و باروریش و از شیر گرفتنش سی ماه تا گاهی که رسید نیروهای خود را و رسید به چهل سال گفت پروردگارا رهنمونم باش تا سپاس گزارم نعمتت را آن را که ارزانی داشتی به من و به پدر و مادرم و تا کنم کرداری شایسته که بپسندیش و اصلاح کن برایم در فرزندانم همانا بازگشتم بسوی تو و همانا منم از اسلام‌آرندگان‌

الأحقاف ١٤	آیه ١٥	الأحقاف ١٦
سوره : سوره الأحقاف نزول : ٨ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٥٤ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«وَصَّیْنَا»: سفارش کردیم. در اینجا مفهوم امری دارد و معنی چنین می‌شود: دستور مؤکّد می‌دهیم. «إِحْسَاناً»: مفعول مطلق فعل محذوفی و تقدیر چنین است: وَ وَصَّیْنَا الإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ أَن یُحْسِنَ اِحْسَاناً. «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً»: مادرش او را با ناراحتی و مشقّت حمل کرده است. این که قرآن در اینجا تنها از ناراحتیهای مادر سخن به میان آورده و سخنی از پدر در میان نیست، بدان خاطر است که مادر سهم بیشتری در تحمّل مشکلات فرزند دارد. واژه (کُرْهاً) حال (أُمُّ) است. «وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً»: در حالی که حمل او و از شیر بازگرفتن او روی هم سی ماه است. این بخش با توجّه به آیه سوره بقره بیانگر این حکم است که حدّاقلّ حمل شش ماه است و با موازین علم پزشکی هم سازگار است (نگا: المنتخب، نمونه). «فِصَال»: از شیر بازگرفتن (نگا: لقمان / ). «أَوْزِعْنی»: توفیقم ده. به من الهام کن. شور و شوق آن را در من به وجود آور (نگا: نمل / ). «أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی»: فرزندانم را شایسته و نیکو گردان، و نیک بودن و خوب بودن را در میان دودمانم تداوم بخش.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ الْوَالِدَاتُ‌ يُرْضِعْنَ‌... (۱۲) وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ‌... (۸) وَ الْوَالِدَاتُ‌ يُرْضِعْنَ‌... (۶) وَ قَضَى‌ رَبُّکَ‌ أَلاَّ تَعْبُدُوا... (۷) وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ‌... (۶) وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ‌... (۹)

لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ‌ فِي‌... (۱) قُلْ‌ إِنْ‌ کَانَ‌ لِلرَّحْمٰنِ‌ وَلَدٌ... (۲) قُلْ‌ إِنْ‌ کَانَ‌ لِلرَّحْمٰنِ‌ وَلَدٌ... (۳)

تفسیر

• آيات ۱۵ - ۲۰ سوره احقاف
• معناى آيه : ((و وصينا الانسان بوالديه احسانا...))
• دعا و در خواست توفيق شكر نعمت و انجام اعمال صالح و مرضى خدا
• توضيحى درباره قبول بهترين عمل ، در مقابل در گذشتن از سيئات
• اشاره به اختلاف درجات مؤ منين نيكوكار و كافران بدكار متناسب با اختلاف نفوس واعمال هر يك
• وجوهى كه در معناى جمله : ((و يوم يعرض الذين كفروا على النار)) گفته شده است
• حق مطلب در اينكه چرا در آيه شريفه كفار بر آتش عرضه شده اند نه آتش بر كفار!
• آنچه پس از عرضه كفار بر آتش به آنان گفته مى شود
• رواياتى درباره حداقل مدت حمل ، و مراد از ((بلوغ اشد))
• دو روايت درباره ((بلوغ اشد)) و مراتب آن
• روايتى راجع به شاءن نزول آيه : ((والذىقال لوالديه افّ لكما...))
• نقد كلام صاحب روح المعانى در تاءييد عبد الرحمان بن ابى بكر
• دو روايت درباره كيفيت زندگى پيامبر (ص ) درذيل آيه : ((اذهبتم طيباتكم فى حياتكم الدنيا))

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- سفارش خداوند به انسان ها، در مورد نیکى به پدر و مادر (و وصّینا الإنسن بولدیه إحسنًا)

۲- احسان به پدر و مادر، همواره مورد توجه موحّدان و مایه دست یابى آنان به بهشت (جزاء بما کانوا یعملون . و وصّینا الإنسن بولدیه إحسنًا) بیان «وصّینا الإنسان...» - در پى «جزاء بماکانوا یعملون» - بیانگر این ارتباط است که یکى از وظایف مورد عمل یکتاپرستان، احسان به پدر و مادر است.

۳- انسان در معرض لغزش نسبت به حقوق والدین و سهل انگارى در احسان به آنان (ووصّینا الإنسن بولدیه إحسنًا) توصیه الهى به لزوم احسان به والدین - على رغم طبیعى و فطرى بودن چنین پیوند و تمایلى در وجود انسان - نشانگر اهمیت و حساسیت این تکلیف و امکان لغزش و سهل انگارى انسان در مقام عمل بدان است.

۴- انسان ها در همه ادیان آسمانى، موظف به رعایت حقوق والدین و احسان به ایشان (و وصّینا الإنسن بولدیه إحسنًا) ماضى آمدن واژه «وصّینا» و نیز اطلاق و شمول واژه «الإنسان»، مى رساند که این فرمان مخصوص نسل یا امتى نیست; بلکه مطلق انسان ها مأمور به آن بوده و هستند.

۵- اسلام، احیاکننده ارزش ها و عواطف انسانى و استحکام بخش بنیادهاى خانواده و جامعه بشرى (و وصّینا الإنسن بولدیه إحسنًا) سفارش خداوند نسبت به ارج و مقام والدین، بیانگر این حقیقت است که اسلام دینى محدود به ابعاد عبادى و فردى نیست; بلکه به تمامى ابعاد حیات انسان توجه دارد; از جمله تقویت عواطف انسانى که نهایتاً به تحکیم بنیاد خانواده و جامعه منتهى مى شود.

۶- انسان، مکلف به رعایت هر چه بیشتر حقوق والدین و احسانى فراتر از رفع نیازهاى اولیه آنان* (و وصّینا الإنسن بولدیه إحسنًا) در واژه «إحساناً»، نوعى خدمت فزون تر از حد ضرورت نهفته است. به علاوه تنوین «إحساناً» بر بزرگى و تفخیم دلالت دارد.

۷- مادر، داراى حقى فزون تر از پدر، در برخوردارى از احسان و خدمات فرزند (و وصّینا الإنسن بولدیه إحسنًا حملته أُمّه کرهًا و وضعته کرهًا و حمله و فصله) خداوند، در آغاز احسان به پدر و مادر را توصیه کرده است; ولى در بیان فلسفه آن صرفاً از زحمات مادر یاد نموده است. این در حقیقت تأکید بر حق مادر و توصیه فزون تر در مورد او است.

۸- دشوارى هاى دوران باردارى و زایمان، دلیل لزوم احسان فرزند به مادر (و وصّینا الإنسن بولدیه إحسنًا حملته أُمّه کرهًا و وضعته کرهًا) برداشت بالا با توجه به دو نکته زیر است: الف) «کره» به معناى مشقت و دشوارى است. ب) تعبیر «حملته اُمّه» در واقع، بیانگر فلسفه «وصّینا الإنسان...» است.

۹- قوانین و احکام دینى، داراى ملاک ها و معیارهاى واقعى (و وصّینا الإنسن ... حملته أُمّه کرهًا و وضعته کرهًا و حمله و فصله ثلثون شهرًا) این که خداوند متعال، پس از فرمان به احسان، فلسفه و دلیل آن را بیان داشته; استفاده مى شود که اصولاً قوانین الهى، داراى ملاک واقعى است.

۱۰- رنج هاى تکوینى نیز همانند تحمل سختى در راه دین، زمینه برخوردارى از اجر و پاداش الهى است. (إنّ الذین قالوا ربّنا اللّه ثمّ استقموا ... أُولئک أصحب الجنّة ... و وصّینا الإنسن بولدیه ... حملته أُمّه کرهًا) از ارتباط و پیوستگى این آیه با آیات پیشین، مى توان استفاده کرد که خداوند هیچ نوعى از سختى ها را نادیده نگرفته و در قبال هر رنجى، پاداشى در خور توجه قرار داده است; پاداش موحدانى را که در طریق ایمان استقامت کنند و دشوارى ها را پشت سر بگذارند، بهشت قرار داده و مادران را نیز که به حکم تکوین، ناگزیرند رنج باردارى و زایمان را تحمل کنند با توصیه به فرزندان، از خدمت هاى آنان بهره مند ساخته است.

۱۱- دوران لازم براى حمل و شیرخوارگى نوزاد، سى ماه است. (و حمله و فصله ثلثون شهرًا)

۱۲- احسان به مادر، پاسخى بایسته به سى ماه رنج و تلاش وى در رشد و تربیت فرزند (و وصّینا الإنسن بولدیه إحسنًا ... و حمله و فصله ثلثون شهرًا) تذکر خداوند، به سى ماه رنج مادر به پاى فرزند، از مراحل نخستین تکوّن و شکل گیرى و رشد او - در پى سفارش به احسان نسبت به والدین - مطلب بالا را مى رساند.

۱۳- نقش اساسى دوران جنینى و شیرخوارگى، در رشد و بلوغ فرزند * (و حمله و فصله ثلثون شهرًا حتّى إذا بلغ أشدّه) برداشت یاد شده بدان احتمال است که آمدن «بلغ أشدّه» - در پى «و حمله و فصاله» - بیانگر ارتباط میان این دو مقطع باشد.

۱۴- چهل سالگى، مرحله اى ویژه در کمال و رشد انسان (حتّى إذا بلغ أشدّه و بلغ أربعین سنة) از این که «چهل سالگى» اختصاص به ذکر یافته است، نقش ویژه آن در رشد و کمال انسان استفاده مى شود.

۱۵- توجه به نعمت هاى الهى و ارج نهادن به زحمات والدین، از نمودهاى رشد عقلى و کمال وجودى انسان در چهل سالگى (حتّى إذا بلغ أشدّه و بلغ أربعین سنة قال ربّ أوزعنى أن أشکر) خداوند، سن چهل سالگى را به عنوان زمینه و مقدمه توجه انسان به پروردگار و شکر نعمت ها و تقدیر از والدین دانسته است. این مطلب نشانگر آن است که انسان به طور طبیعى، در این سن به دلیل کمال وجودى و یا رشد قواى عقلانى، به ارزش ها مى اندیشد.

۱۶- غوطهورى در غفلت و هدایت نیافتن به ارزش ها، با گذشت چهل سال از عمر انسان، نکوهیده و توجیه ناپذیر است. (حتّى إذا بلغ أشدّه و بلغ أربعین سنة قال ربّ أوزعنى) خداوند سن چهل سالگى را به عنوان مرحله کمال و توجه به نعمت ها و تلاش براى تزکیه معرفى کرده است. از این مطلب استفاده مى شود که انسان، تا قبل از رسیدن به چهل سالگى - به دلیل جوانى و خامى - چه بسا گرفتار غفلت شود; ولى چون از چهل سالگى گذشت، دیگر مجالى براى توجیه نخواهد داشت.

۱۷- انسان رشد یافته، متوجه به پروردگار و رشددهنده خویش (حتّى إذا بلغ أشدّه ... قال ربّ ) انسان در چهل سالگى; یعنى، اوج کمال و قواى عقلانى به پروردگار خویش التجا جسته و نقش خداوند را در رشد و کمال خود در مى یابد. بدین جهت در آیه شریفه به جاى سایر اوصاف الهى، صفت «ربّ» یادشده است.

۱۸- توفیق در ره یابى به صلاح و خودسازى، نیازمند امداد و الهام الهى (قال ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک ... و أن أعمل صلحًا) «أوزعنى» (از مصدر «ایزاع») به معناى الهام کردن و توفیق و بازداشتن از انحراف است. این خود مى رساند که توفیق شگرگزارى و خودسازى را نیز، باید از خداوند طلب کرد و از او الهام گرفت.

۱۹- سپاس گزارى در برابر نعمت دهنده حقیقى، لازمه کمال عقل و اندیشه (حتّى إذا بلغ أشدّه ... قال ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک ) از این که خداوند اولین بازتاب وصول انسان به مرحله کمال عقلى (۴۰ سالگى) را گرایش انسان به شکر منعم حقیقى دانسته است، مطلب یاد شده به دست مى آید.

۲۰- انسان، موظف به سپاس گزارى در برابر خدا، به خاطر نعمت هاى عطا شده به او و پدر و مادرش (إذا بلغ أشدّه ... قال ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک الّتى أنعمت علىّ و على ولدىّ)

۲۱- فرزند خداجوى شکرگزار، زبان گویاى والدین در سپاس به درگاه پروردگار (قال ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک الّتى أنعمت علىّ و على ولدىّ) گرچه نعمت هاى عطا شده به والدین را، باید خود آنان سپاس گزارند; اما خداوند در برنامه فرزند صالح، شکرگزارى از ناحیه پدر و مادر را نیز یاد کرده است. بنابراین سپاس او به منزله سپاسگزارى آنها است.

۲۲- وجود فرزند، نعمتى براى خود وى و والدین او است.* (قال ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک الّتى أنعمت علىّ و على ولدىّ) با توجه به مفرد بودن واژه «نعمة» و این که نعمت یاد شده، هم نعمت براى فرزند به شمار مى آید و هم براى والدین; احتمال مى رود که آن نعمت یگانه، اصل «وجود» باشد که به فرزند عطا شده است و از این رهگذر پدر و مادر نیز به داشتن نسل نائل آمده اند.

۲۳- به یاد داشتن پدر و مادر به هنگام نیایش، از احسان فرزند به ایشان (و وصّینا الإنسن بولدیه إحسنا ... قال ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک الّتى أنعمت علىّ و على ولدىّ) با توجه به این که احسان به والدین، نکته بارز این آیه به شمار مى رود و در صدر آن قرار دارد، مى توان چنین استفاده کرد که سایر بخش هاى آیه نیز، به نوعى با احسان به والدین در ارتباط است.

۲۴- گرایش به صلاح و جلب رضاى الهى، نمودى از کمال عقلى انسان (حتّى إذا بلغ أشدّه و بلغ أربعین سنة قال ربّ أوزعنى ... و أن أعمل صلحًا ترضیه) توجه به قرینه هاى موجود در آیه شریفه، استفاده مى شود که تعبیر «أربعین سنة» ناظر به بلوغ عقلى است، چه این که «بلغ أشدّه» مى تواند اشاره به بلوغ جسمى داشته باشد. بنابراین آنچه بر سن چهل سالگى انسان در آیه مترتب شده، از کمال عقلى نشأت یافته است.

۲۵- جلب رضایت و خشنودى خدا، آرمانى والا و قابل دستیابى با عمل صالح (قال ربّ أوزعنى أن أشکر ... و أن أعمل صلحًا ترضیه) جمله «ترضاه» قید توضیحى براى «صالحاً» مى باشد و خداوند این صلاح جویى را به عنوان آرمان انسان کامل یاد کرده است.

۲۶- روحیه شکرگزارى به درگاه خداوند، اساس گرایش انسان به عمل صالح و جلب رضاى الهى * (قال ربّ أوزعنى أن أشکر ... و أن أعمل صلحًا ترضیه) از تقدم شکر بر عمل صالح، مطلب یاد شده استفاده مى شود.

۲۷- شکر نعمت هاى الهى، نمود بارز عمل صالح و زمینه رضایت او * (أن أشکر ... و أن أعمل صلحًا ترضیه) بنابراین که عطف «و أن أعمل» بر «أن أشکر» تفسیرى باشد; اختصاص به ذکر یافتن شکر و سپاس از میان تمامى اعمال صالح، نمایانگر اهمیت آن است.

۲۸- انسان خردمند، در اندیشه داشتن نسلى صالح (و بلغ أربعین سنة قال ربّ ... و أصلح لى فى ذرّیّتى) آنچه خداوند در این آیه شریفه، از ناحیه انسان راه یافته به سن خردمندى (چهل سالگى) اظهار داشته; در حقیقت ارزش هایى است که هر خردمندى مى بایست بدان ها روى آورد.

۲۹- ارزش دعاى پدر و مادر براى صلاح فرزند (و أصلح لى فى ذرّیّتى)

۳۰- صلاح و شایستگى فرزند، داراى تأثیر و نتایج ارزشمند براى والدین (و أصلح لى فى ذرّیّتى) تعبیر «لى» اشاره به منافعى دارد که از ناحیه صلاح فرزند و نسل، شامل حال والدین او مى شود.

۳۱- نسل صالح، نمودى از عمل صالح و مورد رضاى الهى (و أن أعمل صلحًا ترضیه و أصلح لى فى ذرّیّتى)

۳۲- روابط و عواطف خانوادگى، امرى اصیل و ارزشمند و مورد توجه دین (و أصلح لى فى ذرّیّتى) تعبیر «أصلح لى...» گرچه در متن آیه به صورت گزارش از دعاهاى انسان کامل نقل شده است; اما در حقیقت دستورى است که خداوند، با بیانى ویژه انسان را به سوى آنها رهنمون ساخته است و این نشان مى دهد که دعا براى والدین و فرزندان و نسل و دلسوزى براى آنها، امرى اصیل و پذیرفته شده در بینش الهى است.

۳۳- سن چهل سالگى، مقتضى گرایش انسان به توبه و تسلیم در برابر پروردگار (و بلغ أربعین سنة قال ربّ ... إنّى تبت إلیک و إنّى من المسلمین) از این که خداوند، در مرحله رسیدن انسان به چهل سالگى، مسأله توبه و تسلیم را مطرح ساخته; استفاده مى شود که در رسیدن به این سن، خصوصیتى وجود دارد که انسان صالح با انگیزه فزون ترى به سوى خداوند رو مى آورد.

۳۴- توبه و تسلیم به درگاه پروردگار، زمینه و شرط استجابت دعا (قال ربّ أوزعنى ... إنّى تبت إلیک و إنّى من المسلمین) «إنّى» بیانگر نوعى تعلیل است; یعنى، پروردگارا! مرا در راستاى شکر و صلاح یارى ده; زیرا من تائب و تسلیم درگاه توأم. این تعبیر مى نمایاند که توبه و تسلیم، داراى تأثیر ویژه در استجابت دعا است.

۳۵- توبه راستین، در پى دارنده تسلیم انسان در برابر پروردگار * (إنّى تبت إلیک و إنّى من المسلمین) برداشت بالا بدان احتمال است که آمدن «إنّى من المسلمین» در پى «إنّى تبت إلیک»، بیانگر مطلب یاد شده باشد.

۳۶- نیایش به درگاه خداوند و تأکید در توبه و اظهار بندگى، داراى ارزشى والا (قال ربّ أوزعنى ... إنّى تبت إلیک و إنّى من المسلمین) بیان گزارش گونه آیه شریفه، در حقیقت ترسیمى از انسان ایده آل و کامل است و تعبیر «إنّى تبت إلیک» و «إنّى من المسلمین» بیانگر تأکید و الحاح است.

۳۷- روحیه شکر و صلاح جویى، نمود توبه و تسلیم در برابر پروردگار * (قال ربّ أوزعنى أن أشکر ... إنّى تبت إلیک و إنّى من المسلمین) بیان تعلیل گونه «إنّى تبت...» - آن هم به صورت فعل ماضى - نشان مى دهد که اساس گرایش فرد به شکر و صلاح، داشتن پیش زمینه توبه و تسلیم است.

روایات و احادیث

۳۸- «و روى عن یونس عن الحسن: إنّ عمر أتى بأمرأة قد ولدت لستة أشهر فهمّ برجمها، فقال له أمیرالمؤمنین(ع): ان خاصمتک بکتاب اللّه خصمتک. إنّ اللّه عزّ اسمه یقول: «و حمله و فصاله ثلاثون شهراً» و یقول تعالى «و الوالدات یرضعن أولادهنّ حولین کاملین لمن أراد أن یتمّ الرضاعة»إذا تممّت المرأة الرضاعة سنتین و کان حمله و فصاله ثلاثین شهراً کان الحمل منها ستة أشهر...; روایت شده زنى را که شش ماهه وضع حمل نموده بود، به اتهام زنا نزد عمر آوردند و او تصمیم به رجم وى گرفت. امیرالمؤمنین(ع) به او فرمود: اگر این زن با کتاب خدا با تو بحث کند، بر تو غالب خواهد شد. خداوند - عزّ اسمه - مى فرماید: «و حمله و فصاله ثلاثون شهراً» و در جاى دیگر مى فرماید: «و الوالدات یرضعن أولادهنّ حولین کاملین ...». پس وقتى زن دو سال کامل شیر داد و حمل و شیرخوارگى [فرزند او] نیز سى ماه بود: [اقل ]حمل شش ماه خواهد بود».

۳۹- «عبداللّه بن سنان عن أبى عبداللّه(ع) قال: سأله أبى و أنا حاضر عن قول اللّه عزّوجلّ حتّى إذا بلغ أشدّه» قال: الإحتلام; عبدالله بن سنان مى گوید: پدرم از امام صادق(ع) از سخن خداوند عزّوجلّ «حتّى إذا بلغ أشدّه» سؤال کرد. من نیز در آن جا حاضر بودم، امام فرمود: [مراد زمان ]احتلام است».

موضوعات مرتبط

• احتلام :۳۹
• احکام: فلسفه احکام ۹
• ارزشها :۳۶ اهمیت احیاى ارزشها ۵ ۳۶
• اسلام: نقش اسلام ۵
• اعداد: عددسى ۱۱، ۱۲
• انسان: تکلیف انسان ها ۴، ۶، ۲۰; فضایل انسان ۱۷; نیازهاى معنوى انسان ۱۸
• باردارى: اقل مدت باردارى ۳۸; سختى باردارى ۸، ۱۲; مدت باردارى ۱۱; نقش دوران باردارى ۱۳
• بلوغ: نشانه هاى بلوغ ۳۹
• بهشت: موجبات بهشت ۲
• پدر: احسان به پدر ۷; حقوق پدر ۷
• تزکیه: زمینه تزکیه ۱۸
• تسلیم: آثار تسلیم به خدا ۳۴; زمینه تسلیم به خدا ۳۳، ۳۵; نشانه هاى تسلیم به خدا ۳۷
• توبه: آثار توبه ۳۴، ۳۵; ارزش توبه ۳۶; زمینه توبه ۳۳; نشانه هاى توبه ۳۷
• چهل سالگى: اهمیت چهل سالگى ۱۶; نقش چهل سالگى ۱۵، ۳۳; ویژگیهاى چهل سالگى ۱۴
• خانواده: ارزش عواطف خانوادگى ۳۲; اهمیت عواطف خانوادگى ۵
• خدا: توصیه هاى خدا ۱; جلب رضایت خدا ۲۴; زمینه رضایت خدا ۲۵، ۲۶، ۲۷; نشانه هاى رضایت خدا ۳۱; نعمتهاى خدا ۲۲
• دعا: ارزش دعا ۳۶; شرایط اجابت دعا ۳۴
• دیندارى: پاداش تحمل مشکلات دیندارى ۱۰
• ذاکران خدا :۱۷
• ذکر: آثار ذکر نعمت ۱۵
• رضاع: مدت رضاع ۱۱، ۳۸; نقش دوران رضاع ۱۳
• زایمان: سختى زایمان ۸
• سختى: پاداش تحمل سختى ها ۱۰
• شکر: آثار شکر ۲۶، ۲۷; اهمیت شکر ۲۰; زمینه شکر ۳۷; شکر منعم ۱۹
• صلاح: زمینه صلاح ۱۸
• عاقلان: ویژگیهاى عاقلان ۲۸
• عبودیت: ارزش عبودیت ۳۶
• عقل: آثار رشد عقلى ۱۷، ۱۹; نشانه هاى رشد عقلى ۱۵، ۲۴
• عمر: مراحل عمر ۱۳، ۱۴
• عمل صالح: آثار عمل صالح ۲۵; زمینه عمل صالح ۲۶; نشانه هاى عمل صالح ۲۷، ۳۱
• غفلت: سرزنش غفلت از ارزشها ۱۶
• فرزند: دعا براى فرزند ۲۹; سختى تربیت فرزند ۱۲; فضایل فرزند صالح ۲۱; نقش فرزند صالح ۲۱، ۳۰
• کودک: عوامل مؤثر در رشد کودک ۱۳
• گرایشها: آثار گرایش به صلاح ۲۴
• لغزش: زمینه لغزش ۳
• مادر: احسان به مادر ۷، ۸، ۱۲; اهمیت حقوق مادر ۷; پاداش زحمات مادر ۷، ۸، ۱۲
• موحدان: احسان موحدان ۲; موحدان در بهشت ۲
• نسل: درخواست نسل صالح ۲۸; نقش نسل صالح ۳۱
• نعمت: نعمت فرزند ۲۲
• نیازها: نیاز به امدادهاى خدا ۱۸
• والدین: آثار احسان به والدین ۲; احسان به والدین ۶، ۲۳; احسان به والدین در ادیان آسمانى ۴; ارزش دعاى والدین ۲۹; اهمیت احسان به والدین ۱، ۴; اهمیت حقوق والدین ۴، ۶; تأمین نیازهاى والدین ۶; تکریم زحمات والدین ۱۵; دعا براى والدین ۲۳; زمینه تجاوز به حقوق والدین ۳; زمینه سستى در حقوق والدین ۳
• هدایت: سرزنش هدایت ناپذیرى ۱۶