تفسیر:المیزان جلد۱۲ بخش۴

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←

و ثانيا - جملۀ «تُرِيدُونَ أن تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعبُدُ آبَاؤُنَا»، از قبيل جمله معترضه است كه بين انكار، و سند انكار فاصله انداخته، و معنايش اين است كه: شما بشرى مانند ما هستيد و هيچ فضيلت و شرافتى بر ما نداريد.

بنابراين، هيچ وجهى ندارد كه ما ادعاى شما را بدون دليل بپذيريم، آن هم ادعایى كه ما در خود و امثال خود سراغ نداريم، و اگر هم از كسى ديده و شنيده باشيم، از كسانى شنيده ايم كه منافع و اغراض مادى محركشان بوده است. اينك حق داريم بگویيم كه شما مى خواهيد ما را از سنت ديرينه و دين آباء و اجدادى مان برگردانيد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۴۲

پاسخ انبياء به ايراد كافران

«قَالَت لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِن نَحْنُ إِلّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَلكِنَّ اللَّهَ يَمُنُّ عَلى مَن يَشاءُ...»:

در اين آيه، انبياء پاسخ ايراد كفار را مى دهند كه مى گفتند: شما بشرى مانند ما هستيد و داراى هويتى مانند فرشتگان ملكوتى و متصل به غيب نيستيد. چون اگر چنين ادعایى بكنيد، بايد براى صدق ادعاى خود، عملى انجام دهيد كه دلالت بر داشتن قدرت غيبى شما بكند.

حاصل جواب رسولان اين است كه: درست است كه ما مانند شما بشر هستيم، وليكن اين كه گفتيد: مانند شما بشر بودن، مستلزم نداشتن امتياز و خصايصى فوق العاده، از قبيل وحى و رسالت است، صحيح نيست. زيرا مماثلت و همانندى در بشريت، باعث همانندى در جميع كمالات صورى و معنوى انسانى نيست، همچنان كه مى بينيم افراد عادى مردم در اعتدال و موزون بودن قد و قامت و زيبایى منظر، مثل هم نيستند.

و همچنين در رزانت عقل و درستى رأى و فهم و ذكاوت همانند هم نيستند. در بعضى (اين كمالات ظاهرى و معنوى) يافت مى شود و در بعضى نمى شود. بنابراين، چه استبعادى دارد كه خداوند به بعضى از افراد بشر، تفضّل و عنايت مخصوص كرده، و او را به وحى و رسالت، بر ساير مردم ترجيح داده باشد، و خدا به هر كس از بندگان خويش بخواهد، منت مى نهد.

دليلى هم كه آورديد و گفتيد: «بايد عملى انجام دهيد كه دلالت بر داشتن قدرت غيبى شما بكند»، صحيح و تمام نيست. زيرا اين سخن وقتى صحيح است كه ما ادعاى شخصيت ملكوتى و قدرت غيبى كرده باشيم. قدرتى كه دارنده اش هرچه بخواهد، مى كند، و ما چنين ادعایى نكرده ايم. ما خود و ساير انبياء را جز بشرى مانند شما نمى دانيم. تنها تفاوتى كه قائل هستيم، اين است كه به ما انبياء وحى مى شود، ما را فرمان رسالت مى دهند، و اگر معجزه اى هم مى آوريم، به اذن خدا و مشيت او است.

بنابراين، جملۀ «إن نَحنُ إلّا بَشَرٌ مِثلُكُم»، در حقيقت تسليمى است از انبياء «عليهم السلام» نسبت به كلام كفار كه مى گفتند: «إن أنتُم إلّا بَشَرٌ مِثلُنَا». يعنى در برابر سخن كفار تسليم شدند تا از همان سخن، عكس آن نتيجه اى را كه خود آنان مى گرفتند، بگيرند. و جملۀ «وَلَكِنَّ اللهَ يَمُنُّ عَلَى مَن يَشَاءُ»، اشاره به مقدمه اى است كه به انضمام آن، نتيجه مطلوب به دست مى آيد، و اصل جواب، عبارت است از جملۀ «وَ مَا كَانَ لَنَا أن نَأتِيَكُم بِسُلطَانٍ إلّا بِإذنِ الله» كه از بشر بودن خود، نتيجه گرفته اند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۴۳

و اگر اين بحث را با جملۀ «وَ عَلَى اللهِ فَليَتَوَكَّلِ المُؤمِنُون» خاتمه داده است، براى اشاره به مطلبى است كه به منزله دليل ديگرى است كه اختصاص به مؤمنان دارد، و آن، اين است كه: ايمان مؤمنان به خداى سبحان، اقتضاء مى كند كه معتقد باشند به اين كه آوردن معجزه، امرى است كه به خداى تعالى مربوط مى باشد. چون حول و قوّه همه، مال خدا و مخصوص او است، و كسى بدون اذن او، مالك چيزى از آن حول و قوه نيست.

توضيح اين كه: بعد از آن كه مؤمنان معتقد شدند كه معبود آن ها خدایى است كه تمامى عالَم از او مبدأ گرفته و به او منتهى مى شود، و قوام هر چيزى به وجود او است، بايد معتقد گردند كه تنها او، ربّ تمامى موجودات و مالك تدبير آن ها است، و هيچ موجودى مالك چيزى بدون اذن و عنايت او نيست. پس او وكيل هر چيز، و قيّوم تمامى امور مربوط به آن است.

پس مؤمنان، بايد ربّ خود را وكيل خود در همه امور مربوط به خود بدانند، حتى در اعمالى كه به خودشان نسبت مى دهند. چون گفتيم: حول و قوّه همه از اوست. رسول او نيز بايد اعتراف كند كه خودش نمى توانند از پيش خود معجزه اى بياورد، مگر آن كه خدا اذنش بدهد.

اين آيه شريفه، ظهور در اين مطلب دارد كه انبياء «عليهم السلام»، چنين ادعايى نكرده اند كه: آوردن معجزه، كه آن را «سلطان مبين» ناميده اند، از ايشان محال است، بلكه خواسته اند بگويند در آوردن آن، استقلال نداريم، و چنين نيست كه اگر بخواهيم بياوريم، به اذن خدا محتاج نباشيم، و براى بيان اين معنا، دو دليل بالا را آورده اند. يكى براى كفار، و يكى براى مؤمنان نه براى امتناع و محال بودن آن.

«وَ مَا لَنَا أَلّا نَتَوَكَّلَ عَلى اللَّهِ وَ قَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَ لَنَصبرَنَّ عَلى مَا آذَيْتُمُونَا وَ عَلى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ»:

كلمۀ «ما»، كه در اول اين آيه است؛ استفهامى است، آن هم استفهام انكارى، كه معناى «چرا نبايد چنين باشيم» را مى دهد. و جملۀ «وَ قَد هَدَينَا سُبُلَنَا»، حال از ضمير در «لَنَا» است، و سُبُل انبياء و رُسُل، همان شريعت هايى است كه مردم را به سوى آن دعوت مى كردند، هم چنان كه فرمود: «قُل هَذِهِ سَبِيلِى أدعُوا إلَى الله عَلَى بَصِيرَةٍ».

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۴۴

و معناى آيه اين است كه: ما چه عذرى مى توانيم داشته باشيم در اين كه به خدا توكل نكنيم، و حال آن كه خداى تعالى، ما را به راه هايمان هدايت فرمود، و ما خود در اين سعادت و اين نعمت بزرگ كه بر ما منت نهاده، دخالتى نداشته ايم. چون كه خداى سبحان، اين كار را با ما كرده و چنين نعمتى كه تمامى خيرات در آن است، به ما ارزانى داشته، لازم است در ساير امور خود هم، بر او توكل كنيم.

و اين كلام، در حقيقت حجت دومى است بر وجوب توكل بر خدا، چون در اين حجت، مطلب را از راه دلالت ثبوت ملازمى بر ملازم ديگر اثبات نموده است. يعنى از راه ثبوت هدايت، وجوب توكل را اثبات كرده، همچنان كه در حجت قبلى از راه خود مؤثر، برهان آورد.

بيان اين حجت اين است كه:

هدايت خدا ما را به راه هايمان، خود دليل بر وجوب توكّل ما بر اوست. زيرا مى دانيم كه او به بندگان خود خيانت نمى كند، و جز خير براى ايشان چيز ديگرى نمى خواهد، و با اين كه چنين دليلى بر وجوب توكل داريم، ديگر چه دليلى بر عدم آن مى توانيم داشته باشيم تا عذر ما باشد. و چون با بودن دليل بر وجوب توكل، معقول نيست دليلى هم بر عدم وجوب باشد، ناگزير هيچ راه و عذرى براى عدم توكل بر خدا، نخواهيم داشت.

پس جملۀ «وَ عَلَى اللهِ فَليَتَوَكَّلِ المُؤمِنُون»، به منزله دليل «لمّى»، و جملۀ «وَ مَا لَنَا ألَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللهِ وَ قَد هَدَينَا سُبُلَنَا»، به منزله دليل «إنّى» است.

از خواننده گرامى تمنا مى شود در اين بيان شيرين و احتجاج «سهل و ممتنع» كه قرآن كريم، در كوتاه ترين عبارت، در اختيار متدبرين خود قرار داده است، دقت فرمايند.

در جملۀ «وَ لَنَصبِرَنَّ عَلَى مَا آذَيتُمُونَا»، صبر در برابر آزار و اذيت امت را، فرع بر وجوب توكل بر خدا قرار داده است، و معنايش اين است كه:

حال كه واجب شد بر او توكل كنيم، و حال كه ما به او ايمان داريم، و حال كه مى بينيم او ما را به راه هايمان دلالت و رهبرى فرموده است، جا دارد كه در راه دعوت شما به سوى او، در برابر آزار شما صبر كنيم، تا او به آنچه كه مى خواهد، حكم فرمايد و هرچه مى خواهد بكند، بدون اين كه ما به حول و قوّه خيالى خودمان اعتمادى بكنيم.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۴۵

و جملۀ «وَ عَلَى اللهِ فَليَتَوَكَّلِ المُتَوَكَّلُون»، مطلب را ترقى داده، مى فهماند كه: نه تنها ما بايد چنين باشيم، بلكه هر كسى كه داراى توكل به خدا است، بايد وصفش چنين باشد. چه مؤمن و چه كافر. زيرا غير او دليل و راهنماى ديگرى نيست، هر چند كه غير مؤمن، نمى توانند متوكل حقيقى باشد. چون كسى كه داراى توكل حقيقى است، فكر مى كند كه همه امور به دست خدا است، و با چنين فكرى جز اطاعت در آنچه دستور مى دهد و دست بردارى از آنچه نهى مى كند و رضا به آنچه كه راضى مى شود و خشم بر آنچه كه او را به خشم در مى آورد، چاره اى ندارد، و اين همان ايمان است.

«وَ قَالَ الَّذِينَ كفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُم مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فى مِلَّتِنَا»:

اين كلام، تهديدى است كه كفار بعد از درماندن در بحث و مناظره با پيغمبران خود، به ايشان كرده اند، و خطاب در «لَنُخرِجَنَّكُم... حتما شما را بيرون مى كنيم»، به پيغمبران و مؤمنان به ايشان است، و از آن بر مى آيد كه حتى به اين مقدار هم راضى نبودند كه پيغمبران از دين خدا دست بردارند، ولى مؤمنان، همچنان بر دين توحيد پايدار باشند، بلكه از ايشان خواسته اند كه با اتباع خود از دين توحيد دست برداشته، به ملت كفر آنان روى آورند. و خداوند اين معنا را در آيه «قَالَ المَلَأ الَّذِينَ استَكبَرُوا مِن قَومِهِ لَنُخرِجَنَّكَ يَا شُعَيبُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَكَ مِن قَريَتِنَا أو لَتَعُودُنَّ فِى مِلَّتِنَا» تصريح فرموده است.

توضيح معناى «عود» در تهديد كفار، به پيامبران و مؤمنان: «أو لَتَعُودُنَّ فِى مِلَّتِنَا»

كلمۀ «لَتَعُودُنَّ» از مادۀ «عاد»، به معناى «صار» است، و به همين جهت، جزء افعال ناقصه است، و معنايش برگشتن از حالى به حال ديگر است، چه اين كه حال دوم را قبلا داشته و يا نداشته، خلاصه، مى خواهيم بگوييم:

كلمه «عود» در اين آيه، دليل بر اين نيست كه انبياء قبلا در ملت كفر بوده اند، و حال به حكم كفار، بايد دوباره به آن آيين برگردند. چون اگر چنين معنايى در كلمه «عود» خوابيده بود، بايستى مى گفتند: «لَتَعُودُنَّ إلَى مِلَّتِنَا: بايد به ملت ما برگردند»، ولى چنين نگفتند، بلكه گفتند: «بايد در ملت ما درآييد» و اين خود، همان طور كه ديگران نيز گفته اند، دليل بر اين است كه انبياء، قبلا در ملت كفر نبوده اند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۴۶

و از بيانى كه كرديم، فساد گفتار بعضى ظاهر مى شود كه گفته اند: ظاهر آيه اين است كه رُسُل، قبل از رسالت در ملت خود بوده اند، (بعد از رسالت هم) كفار، ايشان را مجبور كرده اند كه دوباره به آنچه كه قبلا در آن بوده اند، برگردند.

بعلاوه خطاب كفار و روى سخنشان، تنها به انبياء نبوده، بلكه مؤمنان به ايشان را نيز مخاطب قرار داده اند، و به خاطر اين كه مؤمنان قبلا در ملت كفر بوده اند، قرآن كريم هم، تعبير به «عود برگشتن» كرده، چون بيشتر و بلكه همه منهاى يك نفر ايشان، قبلا در كفر بوده اند.

و از لطايف فصاحتى كه در آيه به كار رفته، اين است كه: يك «لام» قسم و يك «نون» تأكيد بر يك طرف ترديد، يعنى «لَنُخرِجَنَّكُم» و يك «لام» و يك «نون» تأكيد هم بر طرف ديگر، يعنى «لَتَعُودُنَّ» در آورده است. با اين كه كلمۀ «أو» براى استدراك است كه مفيد استثناء مى باشد، و اگر كسى پيش خود فكر كند كه معنا ندارد بگوييم: «به خدا قسم بايد از شهر ما حتما بيرون شويد، مگر اين كه به خدا قسم به ملت ما برگرديد». پس قرآن كريم، چرا اين طور تعبير كرده است؟

جوابش اين است كه:

با اين عمل خواسته است بفهماند، از آن جايى كه برگشتن ايشان به ملت كفر، به اختيار خودشان نبوده، و بر حسب فرض، كفار ايشان را بر مى گرداندند. پس در حقيقت طرف ديگر، ترديد: «لَتَعُودُنَّ: شما را به خدا قسم بر مى گردانيم» مى شود، و و قتى معنا چنين شد، «لام» قسم و «نون» تأكيد بر سرش در مى آيد و برگشت معنا به اين مى شود كه: «به خدا قسم يا از ديار خودتان بيرونتان مى كنيم، و يا آن كه به خدا قسم شما را به ملت خود بر مى گردانيم».

پاسخ خداوند در مقابل تهديد كافران تکذیبگر

«فَأوحَى إلَيهِم رَبُّهُم لَنُهلِكَنَّ الظَّالِمِينَ * وَ لَنُسكِنَنَّكُمُ الأرضَ مِن بَعدِهِم ...»:

از ظاهر سياق بر مى آيد كه ضمير جمع اولى كه در «إلَيهِم» است و همچنين دومى كه در «رَبُّهُم» است، به «رُسُل»، و ضمير جمع سومى در «مِن بَعدِهِم»، به كفار بر مى گردد.

و اگر از ايشان به «ظالمين» تعبير كرده، براى اين بوده كه سبب هلاكت آنان، همان ظلمشان بوده است، كه مى گويند: «تعليق حكم بر وصف، مُشعر به عليّت وصف است»، همچنان كه در جملۀ «ذَلِكَ لِمَن خَافَ مَقَامِى وَ خَافَ وَعِيد»، مُشعر بر اين است كه علت پيروز كردن مؤمنان و اسكانشان در زمين، همان ترس از قيامت است.

كلمه «مقام»، مصدر ميمى است كه مقصود از آن، قيام خدا بر همه امور است، و اگر آن را اسم بگيريم، مقصود مرتبه قيوميت خداى تعالى، نسبت به همه امور خواهد بود. مراد از «وعيد» هم، تهديداتى است كه خداوند به متخلفان از اوامرش نموده است.

پس مراد از: «ترس از مقام خداى تعالى»، ترس از خدا به اين جهت است كه او قائم به همه امور بندگان است، و مقصود از: «ترس از وعيد خدا» ترس از خدا است به اين جهت كه او كسى است كه به وسيله انبيايش، بندگان را از مخالفت اوامرش تهديد نموده، كه البته برگشت اين هم، باز به تقوا و ترس از خدا است. آن وقت همان طور كه كشاف هم اشاره كرده، آيه شريفه بر كلام موسى «عليه السلام» منطبق مى شود كه به قوم خود فرموده: «استَعِينُوا بِاللّهِ وَ اصبِرُوا إنَّ الأرضَ لِلّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاءُ مِن عِبَادِهِ وَ العاَقبِةَُ لِلمُتَّقِينَ».

و معناى آن اين مى شود كه:

پروردگار رسولان، به ايشان وحى فرستاد كه - صفت ربوبيت خاصه خدا نسبت به انبياء را به خاطر توكلى كه ايشان كردند و در تنيجه رحمت خدا و عنايت خاصه او را به خود جلب نمودند ذكر كرده - من سوگند مى خورم كه اين مردم كافر را - كه شما را به ظلم خود تهديد مى كنند - هلاك خواهم كرد، و زمين را (آرى همين سرزمينى كه آن ها تهديد مى كنند شما را از آن بيرون كنند)، در اختيار شما قرار خواهم داد. و اين پاداش ترسى است كه از من و از تهديد من داشتيد، و اين خواست ما است كه زمين را به بندگان پرهيزگار خود بدهيم.

«وَ استَفْتَحُوا وَ خَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ»:

«استفتاح»، فتح و پيروزى خواستن، و «خيبه»، نااميد شدن و زيان كردن و هلاكت است. «عنيد» هم مانند «معاند»، به معناى لجوج است.

ضمير در «استَفتَحُوا»، به رسولان بر مى گردد. يعنى رسولان وقتى دستشان از همه جا كوتاه شد و ظلم ظالمان و تكذيب معاندان به نهايت رسيد، از خدا طلب فتح و پيروزى كردند، مانند حضرت نوح كه گفت: «إنِّى مَغلُوبٌ فَانتَصِر».

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۴۸

ممكن هم هست ضمير مذكور را هم به رسولان و هم به كفار برگردانيم. چون كفار هم اصرار داشتند كه انبياء آن نصرتى را كه براى خود پيشگويى كرده بودند، نشان دهند و مكرر سركوب مى كردند كه پس چه شد نصرتى كه مى گفتيد: «مَتَى هَذَا الفَتحُ»، يا «مَتَى هَذَا الوَعدُ».

بنابراين، تقدير معناى آيه چنين مى شود كه: رسولان از يكسو و كفار از سوى ديگر، فتح خدايى را مى خواستند، و سرانجام، خيبت و نوميدى و هلاكت نصيب كفار شد.

«مِن وَرَائهِ جَهَنَّمُ وَ يُسقَى مِن مَاءٍ صدِيدٍ * ... وَ مِن وَرَائهِ عَذَابٌ غَلِيظٌ»:

كلمۀ «صديد»، به معناى چركى است كه از رحم سرازير شود، و اين، معرّفى آبى است كه كفار در جهنم مى نوشند. و كلمۀ «تَجَرّع»، به معناى نوشيدن مشروب، به طور جرعه جرعه و دائم است. و كلمۀ «اساغه»، به معناى جريان دادن نوشيدنى ها در حلق است.

وقتى گفته مى شود: «سَاغَ الشَّرَابُ»، معنايش اين است كه نوشيدنى را در حلق خود مى ريخت، و وقتى گفته مى شود: «أسَغتُهُ الشَّرَابَ»، معنايش اين است كه من نوشيدنى را در حلق او ريختم. در مجمع البيان چنين آمده، بقيه كلمات اين دو آيه هم روشن است.

«مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ كَرَمَادٍ اشتَدَّت بِهِ الرِّيحُ فى يَوْمٍ عَاصِفٍ ...»:

«روز عاصف»، روزى را مى گويند كه: در آن بادهاى تند بوزد. در اين آيه، اعمال كفار را از اين جهت كه به نتيجه نمى رسد و اثر سعادتى براى آنان ندارد، به خاكسترى مَثَل مى زند كه دچار بادهاى تند گشته، در يك لحظه نابود گردد. مانند آيه شريفه اى كه مى فرمايد: «وَ قَدِمنَا إلَى مَا عَمِلُوا مِن عَمَلٍ فَجَعَلنَاهُ هَبَاءً مَنثُوراً». پس اعمال كفار، هر يك به منزله يك ذره خاكسترى است كه در برابر تندباد روزى طوفانى قرار گيرد و اثرى از آن باقى نماند.

و از اين جا معلوم مى شود كه كلام تمام است و حاجت به تقدير چيزى ندارد، و لازم نيست مانند برخى بگوئيم تقدير آيه «مَثَلُ أعمَالِ الَّذِينَ كَفَرُوا...»، است و به طورى كه از ظاهر آيه بر مى آيد، اين مثال تتمه كلام موسى «عليه السلام» نيست، بلكه نتيجه اى است كه از كلام او گرفته شده است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۴۹

بحث روايتى: در ذيل آيات گذشته

در كافى، به سند خود، از معاوية بن وهب، از ابى عبدالله «عليه السلام» روايت كرده كه فرمود: هر كه خداوند توفيق شكرش داده باشد، نعمتش را هم زياد مى كند، همچنان كه خودش فرمود: «لَئُن شَكَرتُم لَأزِيدَنَّكُم».

و در الدر المنثور است كه ابن ابى الدنيا و بيهقى، در كتاب «شعب الايمان»، از ابى زهير يحيى بن عطارد بن مصعب، از پدرش روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا «صلى الله عليه و آله و سلم» فرمود:

به هيچ كس چهار چيز ندادند كه از چهار چيزش دريغ كرده باشند:

به كسى توفيق شكر ندادند كه از زيادى نعمتش دريغ كرده باشند، زيرا خداى تعالى فرمود: «لَئُن شَكَرتُم لَأزِيدَنَّكُم».

و به كسى توفيق دعا ندادند كه اجابت را از وى دريغ كرده باشند. چون خداى تعالى فرموده: «أُدعُونِى أستَجِب لَكُم».

و به كسى توفيق استغفار ندادند كه از آمرزشش دريغ كرده باشند. زيرا خداى تعالى فرموده: «استَغفِرُوا رَبَّكُم إنَّهُ كَانَ غَفَّاراً».

و به كسى توفيق توبه ندادند كه از قبول توبه اش دريغ كرده باشند. چون خداى تعالى فرموده: «وَ هُوَ الَّذِى يَقبَلُ التَّوبَةَ عَن عِبَادِهِ».

و در همان كتاب است كه ابونعيم، در كتاب «حليه»، از طريق مالك ابن انس، از جعفر بن محمّد بن على بن الحسين روايت كرده كه گفت: وقتى سفيان ثورى، به جعفر بن محمّد گفت: من از محضرت بر نمى خيزم تا اين كه مرا حديث كنى.

جعفر بن محمّد گفت: پس گوش كن كه براى تو حديثى مى گويم كه از احاديث زيادى بهتر باشد. چون حديث زياد، براى تو خوب نيست.

وقتى خداوند به تو نعمتى داد و خواستى هميشه برايت بماند، شكر و سپاس خداى را بر آن زياد به جاى آر، چون خداى تعالى در كتاب مجيدش فرموده: «لَئِن شَكَرتُم لَأزِيدَنَّكُم». و هر وقت محروميت از نعمتى طول كشيد، زياد استغفار كن، چون خداى تعالى، در كتاب مجيدش فرموده: «استَغفِرُوا رَبَّكُم إنَّهُ كَانَ غَفَّاراً يُرسِلِ السَّمَاءَ عَلَيكُم مِدرَاراً وَ يُمدِدكُم بِأموَالٍ وَ بَنِينَ» - يعنى در دنيا و آخرت - «وَ يَجعَل لَكُم جَنَّاتٍ وَ يَجعَل لَكُم أنهَاراً».

اى سفيان! اگر از ناحيه سلطان و يا كس ديگرى اندوهى به تو روى آورد، زياد بگو: «لَا حَولَ وَ لَا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ»، كه اين كلمه، كليد فرج و گنجى از گنج هاى بهشت است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۵۰

مؤلف: در اين معنا، روايات بسيارى از طريق شيعه و سنّى رسيده است.

و در كافى به سند خود، از عُمَر بن يزيد روايت كرده كه گفت: از امام صادق «عليه السلام» شنيدم كه مى فرمود: شكر هر نعمتى، هر قدر هم كه بزرگ باشد، اين است كه حمد خدا گویى.

و در همان كتاب به سند خود، از حمّاد بن عثمان روايت كرده كه گفت: امام صادق «عليه السلام» از مسجد بيرون آمد، ديد مركبش گُم شده، فرمود: اگر خدا مركبم را به من برگرداند، حقّ شكر او را ادا خواهم كرد. چيزى نگذشت مركبش را آوردند. حضرت در شكر آن گفت: الحَمدُ لِلّهِ.

شخصى پرسيد: فدايت شوم، مگر شما نفرموديد: هر آينه شكر خدا را آن طور كه حق اوست، به جا مى آورم؟ فرمود: مگر نشنيديد گفتم «الحَمدُ لِلّهِ».

و در همان كتاب به سند خود، از ابوبصير روايت كرده كه گفت: خدمت امام صادق «عليه السلام» عرضه داشتم: آيا شكر خدا حدّى دارد كه اگر بنده خدا به آن حدّ شكر كند، شكر خداى را كرده باشد؟

فرمود: آرى. عرضه داشتم: چيست؟

فرمود: در مقابل هر نعمتى، از اهل و مال كه به او داده، بگويد: الحَمدُ لِلّهِ، و اگر در نعمتى كه خداوند به او داده حقى باشد، آن حق را ادا كند، و از همين باب است كه خداى تعالى به ما تعليم داده، در هنگام سوار شدن بر مركب بگویيم: «سُبحَانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقرِنِين». و نيز تعليم داده كه بگویيم: «رَبّی أنزِلنِى مُنزَلاً مُبَارَكاً وَ أنتَ خَيرُ المُنزِلِين». و همچنين آيه شريفه: «رَبِّ أدخِلنِى مُدخَلَ صِدقٍ وَ أخرِجنِى مُخرَجَ صِدقٍ وَ اجعَل لِى مِن لَدُنكَ سُلطَاناً نَصِيراً».

و در تفسير عياشى، از ابى ولاد روايت شده كه گفت: به امام صادق «عليه السلام» عرض كردم: مگر غير از اين است كه اين نعمتى كه داريم (ولايت اهل بيت)، از ناحيه خدا است؟

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۵۱

حال اگر شكرش را به جاى آورديم، آن را زيادتر مى كند، چون خودش فرموده: «لَئِن شَكَرتُم لَأزِيدَنَّكُم»؟ فرمود: چرا، هر كس خداى را بر هر نعمتى شكر و سپاس بگويد، و بداند كه نعمتش از ناحيه اوست، نه غير، خداوند نعمتش را بر او زياد مى كند.

مؤلف: دو روايت آخرى، به بهترين وجهى، «شكر» را تفسير مى كنند، و بيان گذشته ما هم كه گفتيم: «شكر، اظهار نعمت است، هم در اعتقاد و هم به زبان و هم به عمل»، با آن انطباق دارد. زيرا روايت ابى ولاد، «شكر اعتقادى»، و روايت ابوبصير، «شكر عملى»، و هر دو روايت «شكر زبانى» را بيان مى كنند، و آيه شريفه: «وَ أمَّا بِنِعمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّث» هم، آن را تأييد مى كند.

و در تفسير قمى مى گويد: پدرم، مرفوعا و بدون ذكر سند، از رسول خدا «صلى الله عليه و آله و سلم» حديث كرد كه ايشان فرمود: هر كه همسايه خود را به طمع منزلش اذيت كند، خداوند خانه خود او را به ارث، به آن همسايه مى دهد، و اين كلام خداى تعالى است كه مى فرمايد: «وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِم... فَأوحَى إلَيهِم رَبُّهُم لَنُهلِكَنَّ الظَّالِمِينَ * وَ لَنُسكِنَنَّكُمُ الأرضَ مِن بَعدِهِم».

و در تفسير مجمع و روح المعانى، از رسول خدا «صلى الله عليه و آله و سلم» روايت شده كه: هر كه همسايه اش را بيازارد، خداى تعالى، خانه اش را نصيب همان همسايه اش مى فرمايد.

و در الدر المنثور است كه ابن ضريس، از ابى مجلز روايت كرده كه گفت: مردى خدمت على بن ابى طالب «عليه السلام» عرض كرد: من داناترين مردم به انساب هستم. فرمود: تو نمى توانى همه مردم را به دودمانى نسبت دهى؟ عرض كرد: چرا مى توانم.

فرمود: بگو ببينم در آيه: «وَ عَاداً وَ ثَمُودَ وَ قُرُوناً بَينَ ذَلِكَ كَثِيراً»، مى دانى اين «قرون بسيار» چه كسانى هستند؟ عرض كرد: بله، من همه آن ها را نسبت مى دهم (و مى گويم كدام پسر كدام و نوه كدام بود).

فرمود: مگر آيه: «ألَم یَأتِكُم نَبَؤُا الَّذِينَ مِن قَبلِكُم قَومَ نُوحٍ وَ عَادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِينَ مِن بَعدِهِم لَا يَعلَمُهُم إلّا اللهُ» را نخوانده اى؟ آن مرد، ساكت ماند.(زيرا آيه شريفه صريحا مى فرمايد كه: انسابى هستند كه جز خدا، كسى آن ها را نمى داند).

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۵۲

و در مجمع، از ابى عبدالله «عليه السلام» روايت مى كند كه فرموده است: كلمۀ «صَدِيد»، به معناى چرك و خونى است كه از عورت زنان فاحشه به آتش دوزخ مى ريزد.

و در الدر المنثور است كه احمد و ترمذى و نسائى و ابن ابى الدنيا، در كتاب «صفة النار»، و ابويعلى و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و طبرانى و ابونعيم، در كتاب «حليه» (وى حديث را صحيح دانسته)، و ابن مردويه و بيهقى، در كتاب «البعث و النشور»، از ابى امامه، از رسول خدا «صلى الله عليه و آله و سلم» روايت كرده اند كه در ذيل آيه: «وَ يُسقَى مِن مَاءٍ صَدِيدٍ يَتَجَرَّعُهُ» فرموده:

آن را نزديكش مى برند و او خود را پس مى كشد، و هرچه نزديكترش مى آورند، صورتش از حرارت آن كباب مى شود و پوست سرش كنده مى شود، و چون آن را مى آشامد، أمعاء و اعضاى داخلى اش، پاره پاره مى گردد و از پايين تنش مى ريزد. خداى تعالى هم فرموده: «فَسُقُوا مَاءً حَمِيماً فَقَطَّعَ أمعَاءَهُم». و نيز فرمود: «وَ إن يَستَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالمُهلِ يَشوِى الوُجُوهُ».

و در تفسير قمى، در ذيل همين آيه، از يكى از معصومان «عليهم السلام» نقل كرده كه فرمود: چون نزديكش مى شوند، بدش مى آيد، و چون نزديكش مى آورند، صورتش كباب گشته، پوست سرش كنده مى شود، و چون آن را مى خورد، اعضاى داخلى اش، پاره پاره گشته و نيز كف پاهايش بريده بريده مى گردد، و از بعضى از ايشان، صديد و چرك مانند سيل بيرون مى آيد...

و در همان كتاب، در روايت ابى الجارود، از امام باقر «عليه السلام» چنين آمده: «عنيد»، به معناى روى گردان از حق است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۵۳

آيات ۱۹ - ۳۴ سوره ابراهيم

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السمَوَتِ وَ الاَرْض بِالحَْقِّ إِن يَشأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بخَلْقٍ جَدِيدٍ(۱۹) وَ مَا ذَلِك عَلى اللَّهِ بِعَزِيزٍ(۲۰) وَ بَرَزُوا للَّهِ جَمِيعاً فَقَالَ الضعَفَؤُا لِلَّذِينَ استَكْبرُوا إِنَّا كنَّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِن شىْءٍ قَالُوا لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لهََدَيْنَكمْ سوَاءٌ عَلَيْنَا أَ جَزِعْنَا أَمْ صبرْنَا مَا لَنَا مِن مَّحِيصٍ(۲۱) وَ قَالَ الشيْطنُ لَمَّا قُضىَ الاَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكمْ وَعْدَ الحَْقِّ وَ وَعَدتُّكمْ فَأَخْلَفْتُكمْ وَ مَا كانَ لىَ عَلَيْكُم مِّن سلْطنٍ إِلا أَن دَعَوْتُكُمْ فَاستَجَبْتُمْ لى فَلا تَلُومُونى وَ لُومُوا أَنفُسكم مَّا أَنَا بِمُصرِخِكمْ وَ مَا أَنتُم بِمُصرِخِىَّ إِنى كفَرْت بِمَا أَشرَكتُمُونِ مِن قَبْلُ إِنَّ الظلِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ(۲۲) وَ أُدْخِلَ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ جَنَّتٍ تجْرِى مِن تحْتهَا الاَنهَرُ خَلِدِينَ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تحِيَّتهُمْ فِيهَا سلَمٌ(۲۳) أَ لَمْ تَرَ كَيْف ضرَب اللَّهُ مَثَلاً كلِمَةً طيِّبَةً كَشجَرَةٍ طيِّبَةٍ أَصلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فى السمَاءِ(۲۴) تُؤْتى أُكلَهَا كلَّ حِينِ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَ يَضرِب اللَّهُ الاَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكرُونَ(۲۵) وَ مَثَلُ كلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّت مِن فَوْقِ الاَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ(۲۶) يُثَبِّت اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فى الحَْيَوةِ الدُّنْيَا وَ فى الاَخِرَةِ وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظلِمِينَ وَ يَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشاءُ(۲۷) أَ لَمْ تَرَ إِلى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَت اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ(۲۸) جَهَنَّمَ يَصلَوْنَهَا وَ بِئْس الْقَرَارُ(۲۹) وَ جَعَلُوا للَّهِ أَندَاداً لِّيُضِلُّوا عَن سبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِيرَكمْ إِلى النَّارِ(۳۰) قُل لِّعِبَادِى الَّذِينَ ءَامَنُوا يُقِيمُوا الصلَوةَ وَ يُنفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً مِّن قَبْلِ أَن يَأْتىَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خِلَلٌ(۳۱) اللَّهُ الَّذِى خَلَقَ السمَوَتِ وَ الاَرْض وَ أَنزَلَ مِنَ السمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَتِ رِزْقاً لَّكُمْ وَ سخَّرَ لَكُمُ الْفُلْك لِتَجْرِى فى الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سخَّرَ لَكُمُ الاَنْهَرَ(۳۲) وَ سخَّرَ لَكُمُ الشمْس وَ الْقَمَرَ دَائبَينِ وَ سخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَ النهَارَ(۳۳) وَ ءَاتَاكُم مِّن كلِّ مَا سأَلْتُمُوهُ وَ إِن تَعُدُّوا نِعْمَت اللَّهِ لا تحْصوهَا إِنَّ الانسنَ لَظلُومٌ كفَّارٌ (۳۴)

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۲ صفحه ۵۴ «ترجمه آیات»

مگر نمى دانى كه خدا آسمان ها و زمين را به حق آفريد؟ اگر بخواهد، شما را مى برد و خلقى تازه مى آورد (۱۹)

و اين كار، براى خدا دشوار نيست (۲۰)

(در روز قيامت) همه براى خدا و در پيشگاه او ظاهر مى شوند در اين هنگام ضعفا به مستكبران مى گويند: ما پيروان شما بوديم، آيا (امروز) چيزى از عذاب خدا را مى توانيد از ما دفع كنيد؟ آنها مى گويند: اگر خدا هدايتمان كرده بود ما نيز شما را هدايت كرده بوديم. (اما حالا) چه بيتابى كنيم و چه صبر كنيم بر ايمان يكسان است، و گريزگاهى نداريم (۲۱)

و همين كه كار خاتمه پذيرد، شيطان مى گويد: خدا به شما وعده درست داد. و من نيز به شما وعده (باطل و نادرست) دادم و تخلف كردم، من بر شما تسلطى نداشتم جز اين كه دعوتتان كردم و شما اجابتم كرديد، مرا ملامت نكنيد، خودتان را ملامت كنيد، من فريادرس شما نيستم، و شما نيز فريادرس من نيستيد من آن شركتى كه پيش از اين (در كار خدا) برايم قائل بوديد انكار دارم. به درستى ستمگران، عذابى دردناك دارند (۲۲)

و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند به بهشت هايى كه جويها در آن روان است برده مى شوند در حالى كه به اذن پروردگارشان در آن جاودانند و درود گفت نشان (به يكديگر) در آنجا سلام است (۲۳)

مگر نديدى خدا چگونه مثالى زد و سخن نيك را به درخت پاكيره اى تشبيه كرد كه ريشه اش (در زمين) ثابت و شاخه آن در آسمان است؟!(۲۴)

هميشه به اذن پروردگارش ميوه خود را مى دهد، خدا اين مثل ها را براى مردم مى زند، شايد متذكر شوند (۲۵)

و سخن بد را به درخت ناپاكى شبيه كرد كه از زمين كنده شده و قرار و ثباتى ندارد (۲۶)

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←