تفسیر:نمونه جلد۱۹ بخش۷۰

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۵۷

سوره زمر

ََمقدمه

اين سوره در مكه نازل شده و ۷۵ آيه است

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۵۸ تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۵۹

بسم الله الرحمن الرحيم

محتواى سوره زمر:

اين سوره در مكه نازل شده ، و به همين دليل بيش از هر چيز سخن از مسائل مربوط به توحيد و معاد، و اهميت قرآن و مقام نبوت پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى گويد. چنانكه معمول سوره هاى مكى همين است . دوران مكه دوران سازندگى مسلمانان از نظر زيربناى اعتقادات دينى و پايه هاى ايمانى بود، لذا قويترين و مؤ ثرترين بحثها در اين زمينه در سوره هاى مكى منعكس است ، و همين اساس محكم بود كه اثرات شگرفش در مدينه ، در غزوات ، در برخورد با دشمن ، در برابر كارشكنيهاى منافقين ، و در پذيرش نظام اسلامى شد. و اگر بخواهيم سر پيروزى سريع مسلمانان را در مدينه بدانيم بايد آموزشهاى مؤ ثر مكه را مورد مطالعه قرار دهيم . به هر حال اين سوره از چند بخش مهم تشكيل يافته است : ۱ - چيزى كه بيش از همه در سراسر اين سوره منعكس است مساءله دعوت به توحيد خالص مى باشد، توصيه در تمام ابعاد و شاخه هايش ، توحيد خالقيت ، توحيد ربوبيت ، و توحيد عبادت مخصوصا روى مساءله اخلاص در عبادت و بندگى خدا بارها در آيات مختلف اين سوره تكيه شده است ، و تعبيراتش در اين زمينه آنچنان مؤ ثر است كه قلب انسان را به سوى اخلاص مى كشاند و جذب مى كند. ۲ - مساءله مهم ديگرى كه در مقاطع مختلف اين سوره و تقريبا از آغاز تا

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۰

انجام آن مورد توجه است مساءله معاد و دادگاه بزرگ عدالت خدا است مساله ثواب و جزا، غرفه هاى بهشتى ، و سايبانهاى آتشين دوزخى ترس ‍ و وحشت روز قيامت ، و آشكار شدن نتايج اعمال و ظاهر شدن خود آنها در آن صحنه بزرگ مساءله سياه شدن صورت دروغگويان و كسانى كه بر خدا افترا بستند، رانده شدن كافران به سوى جهنم ، ملامت و سرزنش فرشتگان عذاب نسبت به آنها، و دعوت بهشتيان به سوى بهشت و تبريك و تهنيت فرشتگان رحمت به آنها! اين مسائل كه بر محور معاد دور مى زند آنچنان با مسائل توحيدى آميخته است كه گوئى تار و پود يك پارچه را تشكيل مى دهد. ۳ - بخش ديگرى از اين سوره كه تنها قسمت كوتاهى از آن را اشغال مى كند اهميت قرآن مجيد است ، ولى اين بخش كوتاه ترسيم جالبى از قرآن و تاءثير نيرومند آن در قلوب و جانها در بر دارد. ۴ - بخش ديگرى كه آن هم نسبتا كوتاه است بيان سرنوشت اقوام پيشين و مجازات دردناك الهى نسبت به تكذيب كنندگان آيات حق مى باشد. ۵ - و بالاخره بخشى از اين سوره نيز پيرامون مساءله توبه و باز بودن درهاى بازگشت به سوى خداست ، و مؤ ثرترين آيات توبه و رحمت در اين بخش بيان شده كه شايد در قرآن آيه اى نويد بخش تر از آن در اين زمينه نباشد. اين سوره بنام سوره «زمر» معروف است و اين نام از آيه ۷۱ و ۷۳ اين سوره گرفته شده و گاه سوره «غرف » به مناسبت آيه ۲۰ ناميده مى شود اما اين نام مشهور نيست .

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۱

«فضيلت سوره زمر»: در احاديث اسلامى اهميت فوق العاده اى به تلاوت اين سوره داده شده ، از جمله در حديثى از پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : من قرء سورة الزمر لم يقطع الله رجاه ، و اعطاه ثواب الخائفين الذين خافوا الله تعالى : كسى كه سوره زمر را قرائت كند خداوند اميدش را (از رحمت خود) قطع نخواهد كرد، و پاداش كسانى را كه از خدا مى ترسند به او عطا مى كند. در حديث ديگرى از امام صادق چنين نقل شده : من قرء سورة الزمر اعطاه الله شرف الدنيا و الاخرة ، و اعزه بلا مال و لا عشيرة ، حتى يهابه من يراه و حرم جسده على النار: كسى كه سوره زمر را تلاوت كند خداوند شرف دنيا و آخرت به او مى دهد، و بدون داشتن مال و قبيله قدرت و عزت به او مى بخشد، آنچنان كه هر كس او را ببيند از او حساب مى برد، و بدن او را بر آتش دوزخ حرام مى كند. مقايسه فضيلتهاى فوق با محتواى اين سوره در زمينه خوف از پروردگار، و اميد به رحمت او، و اخلاص در عبوديت ، و تسليم مطلق در برابر ذات پاك حق ، به خوبى نشان مى دهد كه اين پاداشها از آن كسانى است كه «تلاوت » را مقدمه اى براى «انديشه و انديشه » را وسيله اى براى «ايمان و عمل » قرار مى دهند، و به تعبير ديگر: محتواى اين سوره در درون جان آنها پياده مى شود، و تجلى آن در تمام زندگى آنها نمايان مى گردد آرى چنين افرادى ، درخور چنان پاداش ‍ عظيم و رحمت وسيع پروردگارند.

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۲

آيه و ترجمه

بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ تَنزِيلُ الْكِتَبِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الحَْكِيمِ(۱) إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْك الْكتَب بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مخْلِصاً لَّهُ الدِّينَ(۲) أَلا للَّهِ الدِّينُ الخَْالِص وَ الَّذِينَ اتخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلا لِيُقَرِّبُونَا إِلى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يحْكُمُ بَيْنَهُمْ فى مَا هُمْ فِيهِ يخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِى مَنْ هُوَ كَذِبٌ كفَّارٌ(۳) ترجمه : بنام خداوند بخشنده بخشايشگر ۱ - اين كتابى است كه از سوى خداوند عزيز و حكيم نازل شده است . ۲ - ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم ، خدا را پرستش كن و دين خود را براى او خالص گردان . ۳ - آگاه باشيد دين خالص از آن خدا است ، و آنها كه غير از خدا را اولياى خود قرار دادند، و دليلشان اين بود كه اينها را نمى پرستيم مگر به خاطر اينكه ما را به خداوند

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۳

نزديك كنند، خداوند روز قيامت ميان آنها در آنچه اختلاف داشتند داورى مى كند، خداوند آن كس را كه دروغگو و كفران كننده است هرگز هدايت نمى كند. تفسير: دين خود را از هر گونه شرك پاك و خالص كن ! اين سوره با دو آيه درباره نزول قرآن مجيد آغاز شده كه در يك آيه مبدء نزول قرآن يعنى ذات پاك خدا مطرح است ، و در آيه ديگر محتوا و هدف قرآن . نخست مى گويد: اين كتابى است كه از سوى خداوند عزيز و حكيم نازل شده است (تنزيل الكتاب من الله العزيز الحكيم ). هر كتابى را به نازل كننده ، يا نويسنده آن بايد شناخت ، و هنگامى كه بدانيم كه اين كتاب بزرگ آسمانى از علم خداوند قادر و حكيمى سرچشمه گرفته كه هيچ چيز در برابر قدرت بى پايانش مشكل نيست و هيچ امرى از علم نامتناهيش مخفى نمى باشد پى به عظمت محتواى آن مى بريم ، و بى آنكه توضيح بيشترى داده شود يقين پيدا مى كنيم كه محتواى آن حق است و سراسر حكمت و نور و هدايت است . ضمنا اينگونه تعبيرات در آغاز سوره هاى قرآن ، مؤ منان را به اين حقيقت متوجه مى سازد كه آنچه را در اين كتاب بزرگ مى يابند كلام خدا است نه كلام پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )، هر چند كلام او هم والا و حكيمانه است .

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۴

سپس به محتواى اين كتاب آسمانى و هدف آن پرداخته مى گويد: ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم (انا انزلنا اليك الكتاب بالحق ). چيزى جز «حق » در آن نيست ، و مطلبى جز حق در آن مشاهده نمى كنى از همين رو حق طلبان به دنبال آن مى روند و تشنه كامان وادى حقيقت در جستجوى محتواى آنند. و از آنجا كه هدف از نزول آن دادن دين خالص به انسانهاست در پايان آيه مى افزايد: اكنون كه چنين است خدا را پرستش كن در حالى كه دين خود را براى او خالص مى كنى (فاعبد الله مخلصا له الدين ). ممكن است منظور از «دين » در اينجا عبادت خداوند باشد، چرا كه قبل از آن با جمله «فاعبد الله » دستور به عبادت مى دهد، بنابراين دنباله آن كه «مخلصا له الدين » است شرط صحت عبادت يعنى اخلاص و خالى از هر گونه شرك و ريا و غير خدا بودن را بيان مى كند. با اين حال وسعت مفهوم «دين » و عدم هيچگونه قيد و شرط در آن ، معنى گسترده ترى را مى رساند كه هم عبادت را شامل مى شود و هم اعمال ديگر و هم اعتقادات را، به تعبير ديگر «دين » مجموعه حيات معنوى و مادى انسان را در بر مى گيرد، و بندگان خالص خدا بايد تمام شؤ ن زندگى خود را براى او خالص گردانند، غير او را از خانه دل و صحنه جان ، و ميدان عمل ، و دايره گفتار بزدايند، به او بينديشند و براى او دوست بدارند، از او سخن بگويند و به خاطر او عمل كنند، و هميشه در راه رضاى او گام بردارند كه «اخلاص دين » همين است . بنابراين محدود ساختن مفهوم آيه در شهادت «لا اله الا الله » يا خصوص «عبادت و اطاعت » نه لزومى دارد و نه دليل روشنى .

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۵

در آيه بعد بار ديگر روى مساءله «اخلاص » تاءكيد كرده مى گويد آگاه باشيد دين خالص از آن خدا است ! (الا لله الدين الخالص ). اين عبارت تاب دو معنى دارد: نخست اينكه : آنچه را خدا مى پذيرد تنها دين خالص است ، و تنها تسليم بيقيد و شرط در برابر فرمان او است و هر گونه شرك و رياء و آميختن قوانين الهى به غير آن مردود و مطرود است . ديگر اينكه : دين و آئين خالص را تنها از خدا بايد گرفت ، چرا كه هر چه ساخته و پرداخته افكار انسانها است نارسا است ، و آميخته با خطا و اشتباه است . ولى با توجه به آنچه در ذيل آيه سابق آمد معنى اول مناسبتر به نظر مى رسد، چرا كه در آنجا فاعل اخلاص ، بندگان هستند، بنابراين خلوص در آيه مورد بحث نيز بايد از ناحيه آنها رعايت شود. شاهد ديگر اين سخن حديثى است كه از پيغمبر گرامى (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نقل شده است كه مردى خدمتش آمد و عرض كرد: يا رسول الله ! انا نعطى اموالنا التماس الذكر فهل لنا من اجر؟ فقال رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) لا، قال يا رسول الله ! انا نعطى التماس ‍ الاجر و الذكر فهل لنا اجر؟ فقال رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) ان الله تعالى لا يقبل الا من اخلص له ، ثم تلا رسول الله (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) هذه الاية الا لله الدين الخالص : اى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) ما اموال خود را به ديگران مى بخشيم تا اسم و رسمى در ميان مردم پيدا كنيم آيا پاداشى داريم ؟ فرمود نه . مجددا عرض كرد: گاهى هم براى اجر الهى و هم به دست آوردن نام مى بخشيم آيا پاداشى داريم ؟ پيامبر فرمود: خداوند چيزى را قبول نمى كند مگر اينكه خالص براى او باشد، سپس اين آيه را تلاوت كرد «الا لله الدين الخالص ».

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۶

به هر حال اين آيه در حقيقت بيان دليل براى آيه قبل است ، در آنجا مى گويد: خدا را از روى اخلاص عبادت كن ، و در اينجا مى افزايد: بدانيد خدا تنها عمل خالص را مى پذيرد. در آيات قرآن و احاديث اسلامى روى مساءله اخلاص بسيار تكيه شده است ، شروع جمله مورد بحث با «الا» كه معمولا براى جلب توجه گفته مى شود نشانه ديگرى نيز بر اهميت اين موضوع است . سپس به ابطال منطق سست و واهى مشركان كه راه اخلاص را رها كرده و در بيراهه شرك سرگردان شده اند پرداخته ، چنين مى گويد: كسانى كه غير از خدا را اولياى خود پذيرفته اند و دليلشان اين است كه اينها را نمى پرستيم مگر به خاطر اينكه ما را به خداوند نزديك كنند، خداوند روز قيامت ميان آنها در آنچه اختلاف داشتند داورى مى كند و آنجا است كه فساد و تباهى اعمال و افكارشان بر همگان آشكار مى شود (و الذين اتخذوا من دونه اولياء ما نعبدهم الا ليقربونا الى الله زلفى ان الله يحكم بينهم فيما هم فيه يختلفون ). اين آيه در حقيقت تهديدى است قاطع براى مشركان كه در روز قيامت كه روز برطرف شدن اختلافات و آشكار شدن حقائق است در ميان آنها داورى مى كند، و آنان را به كيفر اعمالشان مى رساند، علاوه بر اينكه در صحنه محشر در برابر همگان رسوا مى شوند. در اينجا منطق بت پرستان به روشنى بيان شده است . توضيح اينكه : بعضى معتقدند يكى از سرچشمه هاى بت پرستى اين است كه گروهى به زعم خود ذات پاك خداوند را بزرگتر از آن مى دانستند كه عقل و فكر ما به آن راه يابد

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۷

و بر اين اساس او را منزه از اين مى دانستند كه ما مستقيما او را مورد عبادت خويش قرار دهيم ، بنابراين بايد به كسانى روى آوريم كه ربوبيت و تدبير اين عالم از سوى خداوند بر عهده آنها گذارده شده است ، و آنها را واسطه ميان خود و او قرار دهيم . آنها را به عنوان «ارباب » و خدايان بپذيريم و پرستش كنيم تا ما را به خدا نزديك كنند، آنها همان فرشتگان و جن و به طور كلى وجودات مقدس عالمند. سپس از آنجا كه دسترسى به اين مقدسين نيز امكان پذير نبود تمثال و سمبلى براى آنها مى ساختند و آنها را پرستش مى كردند، و اينها همان بتها بودند، و چون ميان اين تمثالها و وجود مقدسين يك نوع وحدت قائل بودند بتها را نيز «ارباب » و خدايان خود مى پنداشتند. به اين ترتيب خدايان در نزد آنها همان موجودات ممكنى بودند كه از سوى خداوند عالم آفريده شده بودند، و به زعم آنها مقربان درگاه حق و اداره كنندگان امور جهان به امر پروردگار بودند، و خدا را رب الارباب (خداى خدايان ) مى دانستند كه خالق و آفريدگار عالم هستى است ، و گرنه كمتر كسى از بت پرستان معتقد بود كه اين بتهاى سنگى و چوبى و يا حتى خدايان پندارى آنها يعنى فرشتگان و جن و مانند آن خالق و آفريدگار اين جهان مى باشد. البته بت پرستى سرچشمه هاى ديگرى نيز دارد از جمله اينكه احترام فوق العاده به انبياء و نيكان گاهى سبب مى شد كه تمثال آنها را بعد از مرگشان مورد احترام قرار دهند، و با گذشت زمان اين تمثالها جنبه استقلالى پيدا كرده ، و احترام نيز تبديل به پرستش مى شد، و به همين علت مساءله مجسمه سازى در اسلام شديدا نهى شده است .

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۸

اين امر نيز در تواريخ آمده است كه عرب جاهلى به خاطر احترام فوق العاده اى كه براى كعبه و سرزمين مكه قائل بود گاهى قطعات سنگى از آنجا را با خود به نقاط ديگر مى برد و مورد احترام و كم كم پرستش ‍ قرار مى داد. و در هر حال اينها منافاتى با آنچه در داستان «عمرو بن لحى » نقل شده ندارد كه او به هنگام سفر به شام صحنه هائى از بت پرستى را مشاهده كرد و براى اولين بار بتى را با خود از آنجا به حجاز آورد، و پرستش بتان از آن زمان معمول شد، چرا كه هر يك از آنچه گفتيم يكى از ريشه هاى بت پرستى را بيان مى كند و انگيزه شاميان در پرستش بتها نيز از همين امور يا مانند آن سرچشمه مى گرفت . اما در هر صورت اينها همه اوهام و خيالات بى اساسى بود كه از مغزهاى ناتوان تراوش مى كرد، و مردم را از جاده اصيل خداشناسى منحرف مى ساخت . قرآن مجيد مخصوصا روى اين نكته تاءكيد مى كند كه انسان بدون هيچ واسطه اى مى تواند با خداى خود تماس گيرد، با او سخن گويد، راز و نياز كند، حاجت بطلبد تقاضاى عفو و توبه كند، اينها همه از آن او و در اختيار و قدرت او است . سوره «حمد» بيانگر اين واقعيت است چرا كه بندگان با خواندن اين سوره به طور مداوم در نمازهاى روزانه مستقيما با پروردگار خود ارتباط برقرار مى كنند، او را مى خوانند و بدون هيچ واسطه اى از او تقاضا مى كنند و حاجات خويش را مى طلبند. طرز استغفار و توبه در برنامه هاى اسلامى و همچنين هر گونه تقاضا از خداوند بزرگ كه دعاهاى ماءثوره ما مملو از آن است همگى نشان مى دهد كه اسلام هيچگونه واسطه اى در اين مسائل قائل نشده است و اين همان حقيقت توحيد است . حتى مساءله شفاعت و توسل به اولياء الله نيز مقيد به اذن پروردگار و اجازه او است و تاءكيدى است بر همان مساءله توحيد.

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۹

و بايد هم چنين رابطه اى برقرار باشد، چرا كه او به ما از خود ما نزديكتر است ، چنانكه قرآن مى گويد: و نحن اقرب اليه من حبل الوريد: «ما به انسان از رگ گردن او نزديكتريم »! (ق - ۱۶) و اعلموا ان الله يحول بين المرء و قلبه : «بدانيد خداوند ميان انسان و دل او قرار دارد»! (انفال - ۲۴). با اين حال نه او از ما دور است ، و نه ما از او دوريم ، تا نيازى به واسطه باشد، او از هر كس ديگر به ما نزديكتر است ، در همه جا حضور دارد، و در درون قلب ما جاى او است . بنابراين پرستش واسطه ها، خواه فرشتگان و جن و مانند آنها باشند، و خواه پرستش بتهاى سنگى و چوبى ، يك عمل بى اساس و دروغين است ، به علاوه كفران نعمتهاى پروردگار محسوب مى شود، چرا كه بخشنده نعمت سزاوار پرستش است نه اين موجودات بى جان يا سراپا نياز. لذا در پايان آيه مى گويد: خداوند كسى را كه دروغگو و كفران كننده است هرگز هدايت نمى كند (ان الله لا يهدى من هو كاذب كفار) نه هدايت به راه مستقيم در اين جهان ، نه به سوى بهشت در جهان ديگر چرا كه خود مقدمات بسته شدن درهاى هدايت را فراهم ساخته است ، زيرا خداوند فيض هدايتش را به زمينه هائى مى فرستد كه لايق و آماده پذيرش آنند، نه دلهائى كه آگاهانه هر گونه آمادگى را در خود نابود كرده اند. نكته : فرق ميان «تنزيل » و «انزال » در نخستين آيه اين سوره تعبير به «تنزيل الكتاب » شده است ، و در آيه دوم تعبير به «انزلنا اليك الكتاب ».

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۷۰

در اينكه در ميان «تنزيل » و «انزال » چه تفاوتى است ؟ و اين اختلاف تعبير در اين آيات به چه منظور است ؟ آنچه از پاره اى از متون لغت استفاده مى شود اين است كه «تنزيل » معمولا در مواردى گفته مى شود كه چيزى تدريجا نازل شود در حالى كه «انزال » معنى عامى دارد كه هم شامل نزول تدريجى مى گردد، و هم نزول دفعى . بعضى نيز اين دو را در مقابل يكديگر دانسته اند و معتقدند «تنزيل » فقط نزول تدريجى و «انزال » فقط نزول دفعى است . بنابراين اختلاف تعبير فوق ممكن است به خاطر آن باشد كه قرآن داراى دو گونه نزول است ، يكى نزول دفعى كه در شب قدر و در ماه مبارك رمضان واقع شد كه يكجا بر قلب پيامبر گرامى اسلام نازل گشت چنانكه قرآن مى گويد: انا انزلناه فى ليلة القدر: «ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم » (قدر آيه ۱) - انا انزلناه فى ليلة مباركة : «ما آنرا در شب مباركى نازل كرديم » (دخان - ۳) - شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن «ماه رمضان همان ماهى است كه قرآن در آن نازل شده است » (بقره - ۱۸۵). در تمام اين موارد از ماده «انزال » استفاده شده كه اشاره به نزول دفعى قرآن است . و نزول ديگرى كه تدريجا در طى ۲۳ سال دوران نبوت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) صورت گرفت ، و در هر حادثه و ماجرائى آياتى متناسب آن نازل گرديد، و مسلمانها را مرحله به مرحله در مدارج كمال معنوى و اخلاقى و اعتقادى و اجتماعى سير داد،

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۷۱

چنانكه در آيه ۱۰۶ سوره اسراء مى خوانيم : و قرانا فرقناه لتقرأ ه على الناس على مكث و نزلناه تنزيلا: ما قرآنى بر تو نازل كرديم كه به صورت آياتى جدا از هم مى باشد تا آن را تدريجا و با آرامش بر مردم بخوانى (و جذب دلها شود) و به طور قطع اين قرآن را تدريجا ما نازل كرديم . جالب اينكه گاهى در يك آيه هر دو تعبير به دو منظور به كار رفته است چنانكه قرآن مجيد در آيه ۲۰ سوره محمد مى گويد: و يقول الذين آمنوا لو لا نزلت سورة فاذا انزلت سورة محكمة و ذكر فيها القتال رأ يت الذين فى قلوبهم مرض ينظرون اليك نظر المغشى عليه من الموت : «مؤ منان مى گويند چرا سوره اى نازل نشده ؟ هنگامى كه سوره محكمى نازل شود و يادى از جنگ در آن باشد منافقان بيمار دل را مى بينى آنچنان به تو نگاه مى كنند كه گوئى مى خواهند قبض روح شوند»! گوئى مؤ منان تقاضاى نزول تدريجى يك سوره را مى كنند تا با آن خو بگيرند، ولى از آنجا كه گاه نزول يك سوره به طور تدريجى در مورد مسائلى همچون جهاد سبب سوء استفاده منافقان مى شد تا مرحله به مرحله از آن شانه خالى كنند در اينگونه موارد سوره يكجا نازل مى گشت . اين آخرين چيزى است كه در تفاوت اين دو تعبير مى توان گفت ، و بر طبق آن آيات مورد بحث اشاره به هر دو گونه نزول كرده است ، و از اين نظر جامعيت كامل دارد. ولى با اين حال موارد استثنائى نيز براى تفسير و تفاوت فوق وجود دارد از جمله در آيه ۳۲ فرقان مى خوانيم : و قال الذين كفروا لو لا نزل عليه القران جملة واحدة كذلك لنثبت به فؤ ادك و رتلناه ترتيلا: «كافران گفتند چرا قرآن يكجا بر او نازل نشده ؟ اين به خاطر آنست كه قلب تو را محكم داريم ، و آن را تدريجا بر تو فرو خوانديم ».

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۷۲

البته هر يك از اين دو نزول فوائد و آثارى دارد كه در جاى خود به آن اشاره شده است .

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۷۳

آيه و ترجمه

لَّوْ أَرَادَ اللَّهُ أَن يَتَّخِذَ وَلَداً لاصطفَى مِمَّا يخْلُقُ مَا يَشاءُ سبْحَنَهُ هُوَ اللَّهُ الْوَحِدُ الْقَهَّارُ(۴) خَلَقَ السمَوَتِ وَ الاَرْض بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ الَّيْلَ عَلى النهَارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلى الَّيْلِ وَ سخَّرَ الشمْس وَ الْقَمَرَ كلُّ يجْرِى لاَجَلٍ مُّسمًّى أَلا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّرُ(۵) ترجمه : ۴ - اگر (به فرض محال ) خدا مى خواست فرزندى انتخاب كند از ميان مخلوقاتش آنچه را مى خواست بر مى گزيد منزه است ، (از اينكه فرزندى داشته باشد) او خداوند واحد قهار است . ۵ - آسمانها و زمين را به حق آفريد، شب را بر روز مى پيچد، و روز را بر شب ، و خورشيد و ماه را مسخر فرمان خويش قرار داد، هر كدام تا سرآمد معينى به حركت خود ادامه مى دهند، آگاه باشيد او قادر بخشنده است . تفسير: او حاكم بر همه چيز است ، چه نيازى به فرزند دارد؟! مشركان علاوه بر اينكه بتها را واسطه و شفيعان نزد خدا مى دانستند كه در آيات گذشته از آن سخن بود، عقيده ديگرى درباره بعضى از معبودان خود مانند فرشتگان داشتند كه آنها را دختران خدا مى پنداشتند، نخستين آيه مورد

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۷۴

بحث به پاسخ اين پندار زشت پرداخته مى گويد: اگر خدا مى خواست فرزندى انتخاب كند از ميان مخلوقاتش آنچه را مى خواست بر مى گزيد (لو اراد الله ان يتخذ ولدا لاصطفى مما يخلق ما يشاء). «پاك و منزه است از اينكه فرزندى داشته باشد، او خداوند واحد قهار است » (سبحانه هو الله الواحد القهار). در تفسير جمله اول مفسران تفسيرهاى گوناگونى دارند: بعضى گفته اند: منظور اين است كه اگر خدا مى خواست فرزندى انتخاب كند چرا دختران را برگزيند كه به زعم و پندار شما انسانهائى هستند كم ارزش ؟ چرا پسران را برنگزيند؟، و اين در حقيقت يكنوع استدلال بر طبق ذهنيات طرف مقابل است تا بى پايه بودن گفتار خودش ‍ را دريابد. بعضى ديگر گفته اند منظور اين است كه اگر خدا مى خواست فرزندى داشته باشد مخلوقاتى برتر و بهتر از فرشتگان مى آفريد. اما با توجه به اينكه ارزش وجودى دختران در پيشگاه خدا از پسران كمتر نيست ، و با توجه به اينكه فرشتگان و يا حضرت عيسى كه به اعتقاد منحرفان فرزند خداست موجوداتى بسيار شريف و شايسته اند هيچيك از اين دو تفسير مناسب به نظر نمى رسد. بهتر اين است كه گفته شود آيه در صدد بيان اين مطلب است كه فرزند لابد براى «كمك » يا «انس روحى » است ، به فرض محال كه خداوند نياز به چنين چيزى داشت فرزند لزومى نداشت ، بلكه از ميان مخلوقات شريف خود كسانى را برمى گزيد كه اين هدف را تامين كنند چرا فرزند انتخاب كند؟ ولى از آنجا كه او واحد و يگانه و قاهر و غالب بر همه چيز و ازلى و ابدى است نه نيازى به كمك كسى دارد، و نه وحشتى در او تصور مى شود كه از طريق انس گرفتن با چيزى بر طرف گردد و نه احتياج به ادامه نسل دارد، بنابراين او منزه

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۷۵

و پاك است از داشتن فرزند خواه فرزند حقيقى باشد و يا فرزند انتخابى . بعلاوه چنانكه قبلا هم گفته ايم اين سبك مغزان بيخبر كه گاه فرشتگان را فرزندان خدا مى پنداشتند و گاه در ميان او و جن نسبتى قائل مى شدند و گاه «مسيح » يا «عزير» را پسر خدا معرفى مى كردند از اين واقعيت روشن بيخبر بودند كه اگر منظور از فرزند، فرزند حقيقى است ، اولا لازمه آن جسم بودن است ، ثانيا تجزيه پذيرفتن (چرا كه فرزند جزئى از وجود پدر است كه از او جدا مى شود). ثالثا لازمه آن داشتن شبيه و نظير است (چرا كه فرزند هميشه شباهت به پدر دارد). و رابعا: لازمه آن نياز به همسر است . و خداوند از همه اين امور پاك و منزه مى باشد. و اگر منظور فرزند انتخابى و به اصطلاح تبنى است ، آن نيز يا به خاطر نياز به كمك جسمانى و يا انس اخلاقى و مانند آن است ، و خداى قادر و قاهر از همه اين امور بى نياز است . بنابراين توصيف به «واحد» و «قهار» پاسخ فشرده اى به تمام اين احتمالات است . به هر حال انتخاب تعبير «لو» كه معمولا در موارد شرطهاى محال به كار مى رود اشاره به اين است كه اين يك فرض محال است كه خدا فرزندى برگزيند، و به فرض محال كه نيازى داشت نيازى به آنچه آنها مى گويند نداشت ، بلكه مخلوقات برگزيده اش اين منظور را تامين مى كردند. سپس براى تثبيت اين واقعيت كه خدا هيچ نيازى به مخلوقات ندارد، و نيز براى بيان نشانه هائى از توحيد و عظمتش مى فرمايد: خداوند همه آسمانهاو زمين را به حق آفريد (خلق السموات و الارض ‍ بالحق ).

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۷۶

حق بودن آنها دليل بر اين است كه هدفى بزرگ در كار بوده كه آن چيزى جز تكامل موجودات ، و در پيشاپيش آنها انسان ، و سپس منتهى شدن به رستاخيز نيست . بعد از بيان اين آفرينش بزرگ به گوشه اى از تدبير عجيب و تغييرات حساب شده و نظامات شگرف حاكم بر آنها اشاره كرده مى گويد: «او شب را بر روز مى پيچد و روز را بر شب » (يكور الليل على النهار و يكور النهار على الليل ). چه تعبير جالبى ؟ اگر انسانى بيرون كره زمين ايستاده باشد و به منظره حركت وضعى زمين به دور خودش و پيدايش شب و روز بر گرد آن نگاه كند، مى بيند كه گوئى به طور مرتب از يكسو نوار سياه رنگ شب بر روشنائى روز پيچيده مى شود و از سوى ديگر نوار سفيد رنگ روز بر سياهى شب ، و با توجه به اينكه «يكور» از ماده «تكوير» به معنى پيچيدن است و مخصوصا ارباب لغت پيچيدن عمامه و دستار را به دور سر نمونه اى از آن مى شمارند، نكته لطيفى كه در اين تعبير قرآنى ، نهفته است روشن مى شود، هر چند بسيارى از مفسران بر اثر عدم توجه به اين نكته مطالب ديگرى ذكر كرده اند كه چندان مناسب با مفهوم «تكوير» نيست ، نكته اين است كه زمين كروى است و به دور خود گردش مى كند، و بر اثر اين گردش ، نوار سياه شب ، و نوار سفيد روز، دائما گرد آن مى گردند، گوئى از يكسو نوار سفيد بر سياه و از سوى ديگر نوار سياه بر سفيد پيچيده مى شود. به هر حال قرآن مجيد در مورد نظام نور و ظلمت و پيدايش شب و روز تعبيرات گوناگونى دارد كه هر كدام به نكته اى اشاره مى كند و از زاويه خاصى به آن مى نگرد: گاه مى گويد: يولج الليل فى النهار و يولج النهار فى الليل : شب را در روز تدريجا وارد مى كند، و روز را در شب (فاطر - ۱۳).

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۷۷

در اينجا سخن از ورود مخفيانه و بى سر و صداى شب در روز و روز در شب است . و گاه مى گويد: يغشى الليل النهار: خداوند پرده هاى ظلمانى شب را بر روز مى پوشاند (اعراف - ۵۴) و در اينجا شب به پرده اى ظلمانى تشبيه شده كه گوئى بر روشنائى روز مى افتد و آن را پنهان مى سازد. و در آيات مورد بحث سخن از «تكوير» و پيچيده شدن اين دو بر يكديگر است كه آن نيز نكته اى دارد كه در بالا به آن اشاره شد. سپس به گوشه ديگر از تدبير و نظم اين جهان پرداخته مى گويد: او خورشيد و ماه را مسخر فرمان خويش قرار داد كه هر كدام تا سرآمد معينى به حركت خود ادامه مى دهند (و سخر الشمس و القمر كل يجرى لاجل مسمى ). نور خورشيد در حركتى كه به گرد خود دارد، يا حركتى كه با مجموع منظومه شمسى به سوى نقطه خاصى از كهكشان پيش مى رود كمترين بى نظمى از خود نشان مى دهد، و نه ماه در حركت خود به دور زمين و به دور خودش ، و در همه حال سر بر فرمان او دارند، مسخر قوانين آفرينش ‍ اويند، و تا سرآمد عمرشان به وضع خود ادامه مى دهند. اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور از تسخير خورشيد و ماه مسخر شدن آنها براى انسان به اذن پروردگار باشد، چنانكه در آيه ۳۳ سوره ابراهيم آمده است و سخر لكم الشمس و القمر دائبين : «او خورشيد و ماه كه دائما در حركتند مسخر شما قرار داده ». ولى با توجه به جمله هاى قبل و بعد در آيه مورد بحث ، و نيز با توجه به اينكه تعبير به «لكم » در آيه مورد بحث وجود ندارد اين معنى بعيد به نظر مى رسد. در پايان آيه به عنوان تهديد مشركان در عين گشودن راه بازگشت و لطف

تفسير نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۷۸

و عنايت مى فرمايد: بدانيد او عزيز غفار است ! (الا هو العزيز الغفار). به مقتضاى عزت و قدرت بى انتهايش هيچ گنهكار و مشركى نمى تواند از چنگال عذابش بگريزد، و به مقتضاى غفاريتش پرده بر روى عيوب و گناهان توبه كاران مى افكند و آنها را در سايه رحمتش قرار مى دهد. «غفار» صيغه مبالغه از ماده غفران است كه در اصل به معنى پوشيدن چيزى است كه انسان را از آلودگى نگه دارد، و هنگامى كه در مورد خداوند به كار مى رود مفهومش اين است كه عيوب و گناهان بندگان نادم را مى پوشاند و آنها را از عذاب و كيفر حفظ مى كند، آرى او در عين عزت و قدرت «غفار» است و در عين رحمت و غفران «قهار»، و ذكر اين دو وصف در پايان آيه براى ايجاد حالت خوف و رجاء در بندگان است كه عامل اصلى هر گونه حركت تكاملى است .

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←