الشورى ٣٣

إِنْ‌ يَشَأْ يُسْکِنِ‌ الرِّيحَ‌ فَيَظْلَلْنَ‌ رَوَاکِدَ عَلَى‌ ظَهْرِهِ‌ إِنَ‌ فِي‌ ذٰلِکَ‌ لَآيَاتٍ‌ لِکُلِ‌ صَبَّارٍ شَکُورٍ

ترجمه

اگر او اراده کند، باد را ساکن می‌سازد تا آنها بر پشت دریا بی‌حرکت بمانند؛ در این نشانه‌هایی است برای هر صبرکننده شکرگزار!

|اگر بخواهد باد را ساكن مى‌گرداند تا [كشتى‌ها] بر روى آب متوقف بمانند. قطعا در اين [امر] صابران شكر پيشه را عبرت‌هاست

اگر بخواهد باد را ساكن مى‌گرداند و [سفينه‌ها] بر پشت [آب‌] متوقف مى‌مانند. قطعاً در اين [امر] براى هر شكيباى شكرگزارى نشانه‌هاست.

اگر خدا بخواهد باد را سکون و آرامش دهد تا کشتیها بر پشت آب از جنبش بایستد. در این کار برای مردم با صبر شکر گزار ادلّه‌ای (از قدرت خدا) نمودار است.

اگر بخواهد باد را فرومی نشاند، در نتیجه کشتی ها به روی آب ساکن و بی حرکت می مانند؛ یقیناً در این واقعیت برای هر شکیبای سپاس گزاری نشانه هایی [بر قدرت و ربوبیت خدا] ست.

اگر بخواهد، باد را نگه مى‌دارد تا كشتيها بر روى دريا از رفتن بازمانند. هر آينه در اين براى صابران شكرگزار عبرتهايى است.

اگر خواهد باد را نگه دارد، آنگاه آنها بر روی آن [دریا] راکد مانند، در این برای هر شکیبای شاکری مایه‌های عبرت است‌

اگر خواهد باد را ساكن گرداند تا كشتيها بر روى آن- دريا- ايستاده بمانند. هر آينه در آن- روان‌شدن باد و كشتيها- براى هر شكيباى سپاسگزارى نشانه‌ها و عبرتهاست.

اگر خداوند بخواهد باد را از وزیدن می‌اندازد و کشتیها بر روی دریاها متوقّف می‌گردند. قطعاً در این (حرکت بادها، جریان کشتیها، آفرینش دریاها بدین وسعت و ویژگیهای آبها، و نظم و نظامی که بر امور حکمفرما است) دلائل روشنی (بر وجود خدا) است برای هر کس که بسیار شکیبا و بسیار سپاسگزار باشد.

اگر بخواهد باد را ساکن می‌گرداند، پس کشتی‌ها همچنان بر روی آن ]:دریا[ ساکن بمانند. همانا در این (امر) برای هر شکیبای بسیار شکرگزاری نشانه‌هاست.

اگر خواهد آرام گرداند باد را تا بمانند به جای ایستادگان بر پشتش همانا در این است آیتهائی برای هر شکیبائی سپاسگزار

الشورى ٣٢	آیه ٣٣	الشورى ٣٤
سوره : سوره الشورى نزول : ١ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١٥ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«یُسْکِنْ»: ساکن می‌کند. از وزیدن می‌اندازد. «یَظْلَلْنَ»: می‌مانند. می‌شوند. «رَوَاکِدَ»: جمع راکِدَة، ثابت. ساکن. برجای و بیحرکت.

تفسیر

---

• آيات ۲۷ - ۵۰ سوره شورى
• سنت الهى در روزى دادن به مردم : ((ينزل بقدر ما يشاء))
• شباهت رزق مادى با معارف حقه و شرايع آسمانى ، از نظرنزول و قسمت
• توضيحى راجع به ((قدير)) بودن خداى تعالى
• بررسى مفاد آيه ((و ما اصبكم من مصيبه فبما كسبت ايديكم ....)) كه وجود ارتباط بينگناهان و مصائب دنيوى را افاده مى كند
• سه مطلبى كه از سياق آيه شريفه بدست مى آيد
• تفسيرى بى پايه براى آيه و وجه بى پايگى آن
• بيان آيات ((و من آياته الجوار فى البحر...)) كه كشتى ها را به عنوان يكى از آياتخداوند به ياد مى آورد
• دو تفسير ديگر در معنا مى آيد كه هر دو بى مورد و داراى تكلف اند
• صفات نيك مؤ منين : اجتناب از كبائر و فواحش ، گذشت ، دفع ظلم از يكديگر و...))
• معناى مشورت و آيه ((و اءمرهم شورى بينهم ))
• وجه اينكه در جمله ((و جزاء سيئة سيئه مثلها))عمل متقابل مظلوم در برابر ظالم را ((سيئه )) ناميد
• سه وجه در بيان ((انه لا يحب الظالمين ))
• مظلوم حق مقابله به مثل دارد گو اينكه صبر و گذشت فضيلتى برتر است
• وصف حال غير مؤ منين در روبرو شدن با عذاب الهى
• معناى جمله ((ان الخاسرين الذين خسروا انفسهم و اهليهم )) و اينكه گوينده آن كيانند و دركجا آن را مى گويند
• مفاد جمله : ((يوم لا مرد له من الله )) درباره قيامت
• توبيخ انسان متنعم سرگرم به دنيا
• چند روايت درباره تقدير روزى از جانب خداوند سبحان
• بيان سه اشكال در رابطه با ((ما اءصابكم ...)). و مفاد روايات مربوط به آن
• بيان رواياتى در ارتباط با ((يهب لمن يشاء اناثا

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَواكِدَ عَلى‌ ظَهْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ «33»

اگر بخواهد باد را متوقف مى‌كند پس كشتى‌ها بر پشت آب راكد مى‌مانند.

همانا در اين امر براى هر صبر پيشه سپاسگزار، نشانه‌هايى (از قدرت خدا) وجود دارد.

نکته ها

«الْجَوارِ» جمع «جارية» به معناى كشتى در حال جريان و حركت است و مراد از «كَالْأَعْلامِ» يا كشتى‌هاى بزرگ و غول پيكر است و يا كوه‌هاى يخى در حال جريان.

از نقش باد در طبيعت نبايد غافل بود. تنفس موجودات زنده، حركت كشتى‌ها، انتقال ابرها، بارور شدن گياهان و تعديل سرما و گرما همه در گرو جريان باد است و امروزه باد از منابع انرژى به شمار مى‌رود.

جلد 8 - صفحه 407

در قرآن كريم چهار مرتبه كلمه‌ «صَبَّارٍ» بكار رفته كه به دنبال تمام آنها كلمه‌ «شَكُورٍ» آمده است و اين نشانه آن است كه صبر و شكر در كنار هم نقش ويژه‌اى دارند. در حديثى از رسول‌خدا صلى الله عليه و آله آمده است كه ايمان دوشاخه دارد يك شاخه صبر وشاخه ديگر شكر است. «1»

پیام ها

1- تناسب ميان آب دريا و كشتى از نظر وزن و حجم، از نشانه‌هاى قدرت الهى است. «وَ مِنْ آياتِهِ الْجَوارِ فِي الْبَحْرِ» (فرو نرفتن كشتى‌هاى غول‌پيكر در اعماق درياها، به خاطر تفاوت‌هايى است كه خدا ميان اجسام و اجرام نهاده است.)

2- زمانى قدر نعمت شناخته مى‌شود كه از دست برود. «إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ»

3- آنچه را ما يك نشانه و آيه مى‌بينيم در نزد محقّقان پر حوصله چندين نشانه است. «لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ»

4- طبيعت و مظاهر آن چون آب و باد، براى كسانى آيه و نشانه است كه بر سختى‌هاى دنيا صابر و بر رفاه آن شاكر باشند. «لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَواكِدَ عَلى‌ ظَهْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (33)

إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ‌: اگر خواهد خداى تعالى، ساكن گرداند بادى را كه سبب رفتن كشتى است؛ و چون آن باد ساكن شود، فَيَظْلَلْنَ رَواكِدَ: پس گرداند كشتيها را ايستادگان، عَلى‌ ظَهْرِهِ‌: بر پشت دريا، و اهل كشتى به سبب آن مضطرب شوند. إِنَّ فِي ذلِكَ‌: بدرستى كه در تسخير بادها و اجراى كشتيها و اسكان آن، لَآياتٍ‌: هر آينه دلالتهاى واضح است، لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ: براى هر

جلد 11 - صفحه 431

صبر كننده بر ايستادن كشتى و سپاسدارنده به وقت جريان، سپاس گزارنده بر نعمتهاى الهى يا هر حبس كننده نفس خود را بر نظر كردن در آيات خدا و هر شكر كننده بر آلاء سبحانى.

تبصره:

در وصف صبر و شكر كنايه است از مؤمن مخلص كه همت خود را مصروف داشته باشد بر صبر كردن بر مصائب و نوائب و شكر نمودن بر آلاء و ساير نعماء سبحانى، و لذا در حديث است: الايمان نصفان: نصف صبر و نصف شكر. ايمان در واقع نصف شود: نصفش صبر كردن بر حوادثات وارده، و نصف ديگر آن شكرگزارى بر نعمتهاى فايضه‌ «1».

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ (31) وَ مِنْ آياتِهِ الْجَوارِ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلامِ (32) إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَواكِدَ عَلى‌ ظَهْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (33) أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِما كَسَبُوا وَ يَعْفُ عَنْ كَثِيرٍ (34) وَ يَعْلَمَ الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِنا ما لَهُمْ مِنْ مَحِيصٍ (35)

ترجمه‌

و نيستيد شما عاجز كنندگان در زمين و نيست براى شما غير از خدا هيچ نگهدارى و نه يارى كننده‌اى‌

و از نشانه‌هاى قدرت او است كشتيهاى روان در دريا مانند كوهها

اگر بخواهد ساكن ميگرداند باد را پس ميگردند ايستاده بر پشت آن همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى هر صبر كننده سپاس گزارى‌

يا هلاك ميگرداند آنها را بآنچه كسب كردند و عفو ميكند از بسيارى‌

و براى آنكه بدانند آنانكه مجادله ميكنند در آيتهاى ما نيست براى آنها هيچ گريز گاهى.

تفسير

خداوند متعال باز روى سخن را معطوف بكفّار مكه فرموده ميفرمايد شما نميتوانيد بفرار در زمين يا غير آن خدا را عاجز از انزال عذاب و ايصال آن بخودتان نمائيد و كسى نيست كه شما را نگهدارى از عقاب او و يارى در دفع آن از شما نمايد و يكى از دلائل قدرت و رحمت خداوند كشتيهاى جارى و سارى در دريا است كه مانند كوههاى بزرگ است و الجوارى بياء نيز قرائت شده و در هر حال جمع جاريه است اگر بخواهد خدا باد را ساكن و قطع مينمايد پس كشتيها را كدو واقف ميشوند در وسط دريا روى آب چون باد بامر خدا ميوزد و كشتيها را بساحل ميرساند و در اين عنايت الهى بحال بندگان دلائلى است بر توحيد و قدرت و رحمت او كه واقف ميشود بر آن هر كسيكه صبر نمايد بنظر و تأمّل و تفكّر در دليل و شكر كند بر نجات از خطر دريا بعنايت خدا و اگر بخواهد باد را تند مينمايد كه گناهكاران بعقوبت معصيتشان گرفتار و غرق شوند ولى خدا بسيارى از گناهان را عفو ميفرمايد و بسيارى از بندگان را بگناهشان عقوبت نميكند لذا ممكن است بعضى را از غرق نجات دهد و بعضى را ندهد و محتمل است مراد از صبّار شكور مؤمن باشد چون روايت شده ايمان نيمى صبر و نيمى شكر است و در هر حال هلاكت و غرق براى انتقام خدا است از كفّار و براى آنستكه بدانند كسانيكه اشكالات بيجا بقرآن مينمايند و سخنان ناروا در اطراف اولياء خدا ميگويند ملجأ و مفرّى‌

---

جلد 4 صفحه 584

از عذاب خدا و انتقام الهى ندارند آنچه ذكر شد بنابر قرائت مشهور است كه يعلم بنصب خوانده‌اند و بايد عطف بر علّت مقدّر شود مانند لينتقم ولى بنا بر قرائت يعلم برفع احتياج بتقدير ندارد يعنى و ميدانند كسانيكه مجادله در آيات ما مينمايند مفرّى از حكم ما ندارند.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ مِن‌ آياتِه‌ِ الجَوارِ فِي‌ البَحرِ كَالأَعلام‌ِ (32) إِن‌ يَشَأ يُسكِن‌ِ الرِّيح‌َ فَيَظلَلن‌َ رَواكِدَ عَلي‌ ظَهرِه‌ِ إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِكُل‌ِّ صَبّارٍ شَكُورٍ (33)

و ‌از‌ جمله‌ آيات‌ الهي‌ كشتي‌هايي‌ ‌است‌ ‌در‌ دريا مثل‌ كوه‌هاي‌ بلند ‌اگر‌ مشيت‌ الهي‌ تعلق‌ بگيرد ‌که‌ باد ساكن‌ شود ‌پس‌ ‌اينکه‌ كشتي‌ها ‌در‌ ميان‌ دريا راكد ميماند و اهل‌ ‌آنها‌ راه‌ بجايي‌ ندارند محققا ‌در‌ ‌اينکه‌ قدرت‌نمايي‌ الهي‌ ‌هر‌ آينه‌ آياتي‌ ‌است‌ ‌براي‌ ‌هر‌ صبّار ‌که‌ صبر بسيار داشته‌ ‌باشد‌ شكور ‌که‌ شكر زيادي‌ داشته‌ ‌باشد‌.

توضيح‌ كلام‌ اينكه‌ سابقا ‌تا‌ چندي‌ قبل‌ كشتي‌ها بتوسط باد ‌در‌ دريا حركت‌ ميكرد و بسا كشتيهاي‌ بزرگ‌ ‌که‌ هزار دو هزار ‌در‌ ‌او‌ سكونت‌ داشتند ‌که‌ ‌اينکه‌ كشتيها بقدر كوه‌هاي‌ عظيم‌ ‌بود‌ و باد ‌هم‌ بايد موافق‌ ‌باشد‌ آنهم‌ باد شديدي‌ ‌که‌ كشتي‌ ‌را‌ حركت‌ دهد ‌به‌ ‌آن‌ طرفي‌ ‌که‌ اراده‌ دارند سير كنند ‌اگر‌ باد ساكن‌ شود كشتيها وسط آب‌ واقف‌ ميشدند و ‌اينکه‌

جلد 15 - صفحه 492

خطر بسيار بزرگي‌ ‌است‌ زيرا علاوه‌ ‌بر‌ اينكه‌ بجايي‌ نميرسند ‌اينکه‌ نهنگهاي‌ دريايي‌ كشتي‌ ‌را‌ متلاطم‌ مي‌كنند و اهلش‌ ‌را‌ غرق‌ ميكنند ‌ يا ‌ باد ‌بر‌ خلاف‌ ‌باشد‌ كشتي‌ ‌را‌ برميگرداند و بسا باد امواج‌ دريا ‌را‌ ‌که‌ مثل‌ كوه‌ بلند ميشود كشتي‌ ‌را‌ زير آب‌ فرو مي‌برد بالاخص‌ ‌اگر‌ چهار موجه‌ شود ‌که‌ ‌از‌ چهار طرف‌ موج‌ بيايد خداوند چه‌ قدرت‌ نماييهايي‌ بكار زده‌ اولا كشتيهاي‌ باين‌ ثقالت‌ ‌را‌ ‌از‌ چوب‌ روي‌ آب‌ نگه‌ داشته‌ فرو نرود و ثانيا باد ‌را‌ مسخّر فرموده‌ ‌که‌ كشتي‌ ‌را‌ بطرف‌ مقصد حركت‌ دهد و ثالثا ‌از‌ خطرات‌ امواج‌ دريا مصون‌ و محفوظ داشته‌ لذا ميفرمايد:

وَ مِن‌ آياتِه‌ِ الجَوارِ جمع‌ جاريه‌ كشتي‌ ‌است‌ و جاريه‌ گفتند چون‌ روي‌ آب‌ جريان‌ دارد.

فِي‌ البَحرِ ‌که‌ قدرت‌ نمايي‌ حق‌ اينكه‌ ‌اينکه‌ كره آب‌ ‌را‌ ‌با‌ كره زمين‌ ‌در‌ ميان‌ هوا نگاه‌ داشته‌.

كَالأَعلام‌ِ صفت‌ جوار ‌است‌ و اعلام‌ كوه‌هاي‌ عظيم‌ ‌است‌ اشاره‌ ‌به‌ بزرگي‌ و سعه كشتيها ‌است‌ مثل‌ كوه‌هاي‌ عظيم‌ چه‌ اندازه‌ شكر دارد ‌که‌:

إِن‌ يَشَأ يُسكِن‌ِ الرِّيح‌َ كشتي‌ ‌از‌ حركت‌ مي‌افتد و واقف‌ ميشود فَيَظلَلن‌َ رَواكِدَ ‌يعني‌ «تصير راكدا» متوقف‌ ميشود.

عَلي‌ ظَهرِه‌ِ روي‌ آب‌ ‌يعني‌ روي‌ دريا. سؤال‌: كشتيهاي‌ امروزه‌ ‌که‌ بتوسط مكينه‌ حركت‌ ميكند احتياج‌ ‌به‌ باد ندارد. جواب‌:

شدت‌ احتياج‌ ‌به‌ باد دارد ‌اگر‌ باد موافق‌ ‌باشد‌ سرعت‌ سيرش‌ بيشتر ميشود و ‌اگر‌ مخالف‌ ‌باشد‌ بسا مكينه‌ قوه دفع‌ ‌آن‌ ‌را‌ ندارد ‌ يا ‌ واقف‌ ميشود ‌ يا ‌ بطاء حركت‌ پيدا ميكند و جلوگيري‌ ‌از‌ امواج‌ دريا ‌هم‌ نميكند بالاخص‌

جلد 15 - صفحه 493

‌اگر‌ چهار موجه‌ شود و بالجمله‌ خطرات‌ زيادي‌ دارد بالاخص‌ ‌اگر‌ مكينه‌ خراب‌ شود و ‌از‌ حركت‌ بيفتد و بسا تلفات‌ زيادي‌ دارد چنانچه‌ ‌در‌ همين‌ ماشين‌ها ‌هم‌ بسا حريف‌ باد نميشوند.

إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِكُل‌ِّ صَبّارٍ شَكُورٍ ‌در‌ مخاطرات‌ صبر كند و ايمانش‌ ‌را‌ ‌از‌ دست‌ ندهد و ‌در‌ نجات‌ و وصول‌ ‌به‌ مقصد شكرگزار ‌باشد‌ ولي‌ امروزه‌ نه‌ ‌در‌ بلاء صابر هستند و نه‌ ‌در‌ نعم‌ شاكر.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 33)- سپس برای تأکید بیشتر می‌افزاید: «اگر خداوند اراده کند باد را ساکن می‌سازد تا کشتیها بر پشت دریا ساکن و متوقف شوند»! (إِنْ یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَواکِدَ عَلی ظَهْرِهِ).

و در پایان آیه برای نتیجه گیری اضافه می‌کند: «در این نشانه‌هایی است برای هرکس که دارای مقام صبر و شکر است» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ).

آری! در این حرکت بادها، و جریان کشتیها، و آفرینش دریاها، و نظام

ج4، ص346

و هماهنگی مخصوصی که بر این امور حکمفرماست نشانه‌های گوناگونی برای ذات پاک اوست.

تکیه بر دو وصف «صبّار» و «شکور» مجموعا ترسیم گویایی از حقیقت ایمان است، چرا که مؤمن در مشکلات و گرفتاریها صبور و در نعمتها شکور است.

لذا در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می‌خوانیم: «ایمان دو نیمه است، نیمی از آن صبر، و نیمی از آن شکر است».

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - رکود و سکون کشتى ها با جلوگیرى از وزش باد، امرى سهل و آسان براى خداوند است. (إن یشأ یسکن الریح فیظللن رواکد على ظهره)

۲ - وزش و سکون بادها، به خواست و اراده خداوند است. (إن یشأ یسکن الریح)

۳ - بادها، از منابع انرژى در زندگى انسان (إن یشأ یسکن الریح فیظللن رواکد على ظهره)

۴ - عوامل طبیعى، مجراى اراده الهى (إن یشأ یسکن الریح فیظللن رواکد على ظهره)

۵ - آشنایى مردم عصر بعثت، با کشتى هاى بزرگ بادى (و من ءایته ... إن یشأ یسکن الریح فیظللن رواکد) طرح کشتى هاى غول پیکر به عنوان آیات الهى، نشانگر این مطلب است که مردم عصر بعثت با این پدیده آشنا بودند.

۶ - انسان هاى صبور و شاکر، بهره مند از فهم و درک نشانه هاى قدرت الهى در حرکت و سکون کشتى ها (و من ءایته ... إنّ فى ذلک لأیت لکلّ صبّار شکور) با توجه به این که لام در «لکلّ صبّار شکور» لام انتفاع است، مطلب بالا استفاده مى شود.

۷ - ویژگى ها و خصایل اخلاقى (چون صبر و شکر)، مؤثر در فهم معارف توحیدى (إنّ فى ذلک لأیت لکلّ صبّار شکور) با توجه به این که صبر و شکر از فضایل اخلاقى مى باشد، از تعلیق فهم آیات الهى بر صبر و شکر استفاده مى شود که ویژگى هاى اخلاقى، داراى نقشى مهم و اساسى براى درک معارف است.

۸ - مطالعه قوانین طبیعت، زمینه ساز ره بردن انسان به قدرت الهى است. (و من ءایته الجوار ... إنّ فى ذلک لأیت لکلّ صبّار شکور)

۹ - مطالعه در اسرار آفرینش، نیازمند صبر و شکیبایى و برخوردارى از روحیه سپاس و قدردانى (و من ءایته ... إنّ فى ذلک لأیت لکلّ صبّار شکور)

موضوعات مرتبط

• آفرینش: زمینه فهم رازهاى آفرینش ۹
• آیات خدا: درک آیات خدا ۶
• اخلاق: آثار صفات اخلاقى ۷
• انرژى: منابع انرژى ۳
• باد: آثار توقف باد ۱; فواید باد ۳; منشأ وزش باد ۲
• خدا: آثار اراده خدا ۲; آثارمشیت خدا ۲; زمینه خدا شناسى ۸; قدرت خدا ۸; مجارى اراده خدا ۴; نشانه هاى قدرت خدا ۶
• دین: عوامل مؤثر در فهم دین ۷
• شاکران: فضایل شاکران ۶
• شکر: آثار شکر ۷، ۹
• صابران: فضایل صابران ۶
• صبر: آثار صبر ۷، ۹
• طبیعت: آثار مطالعه طبیعت ۸
• عوامل طبیعى: نقش عوامل طبیعى ۴
• کشتى: عوامل توقف کشتى ها ۱; کشتى هاى بادبانى در صدراسلام ۵; منشأ توقف کشتى ۶; منشأ حرکت کشتى ۶