الشورى ٢٩

وَ مِنْ‌ آيَاتِهِ‌ خَلْقُ‌ السَّمَاوَاتِ‌ وَ الْأَرْضِ‌ وَ مَا بَثَ‌ فِيهِمَا مِنْ‌ دَابَّةٍ وَ هُوَ عَلَى‌ جَمْعِهِمْ‌ إِذَا يَشَاءُ قَدِيرٌ

ترجمه

و از آیات اوست آفرینش آسمانها و زمین و آنچه از جنبندگان در آنها منتشر نموده؛ و او هرگاه بخواهد بر جمع آنها تواناست!

|و از نشانه‌هاى [قدرت‌] او آفرينش آسمان‌ها و زمين و آنچه از [انواع‌] جنبندگان در ميان آن دو پخش نموده است، و او هرگاه بخواهد برگردآوردن آنها قادر است

و از نشانه‌هاى [قدرت‌] اوست آفرينش آسمانها و زمين و آنچه از [انواع‌] جنبنده در ميان آن دو پراكنده است، و او هرگاه بخواهد بر گردآوردن آنان تواناست.

و از جمله آیات (قدرت) او خلقت آسمانها و زمین است و هم آنچه در آنها از انواع جنبندگان پراکنده است، و او بر جمع آوری موجوداتی که (در آسمانها و کرات بی‌شمار عالم) پراکنده است هر وقت بخواهد قادر است.

و از نشانه های [ربوبیت و قدرت] او آفرینش آسمان ها و زمین است و [نیز] آنچه از جنبنده میان آن دو پراکنده است، و او هرگاه بخواهد بر جمع کردنشان تواناست.

و از نشانه‌هاى قدرت او آفرينش آسمانها و زمين و پراكندن جنبندگان در آن دوست. و هرگاه بخواهد، بر گردآوردنشان تواناست.

و از آیات او آفرینش آسمانها و زمین است و جانورانی که در آنها پراکنده است، و او هرگاه بخواهد بر گردآوردن آنها تواناست‌

و از نشانه‌هاى او آفريدن آسمانها و زمين است و آنچه در آنها از جنبندگان پراكنده كرده است و او بر فراهم‌آوردن آنها هر گاه بخواهد تواناست.

برخی از نشانه‌های (پی بردن به خدا و قدرت) او، آفرینش آسمانها و زمین و همه‌ی جنبندگانی است که در آن دو پدیدار و پراکنده کرده است، و او هر وقت که بخواهد می‌تواند آنها را گرد آورد.

و از نشانه‌های (ربوبیتِ) اوست آفرینش آسمان‌ها و زمین و آنچه از جنبندگان در آن دو پراکند و او هرگاه می‌خواهد بر گردآوردنِ (عاقلان)شان بسی تواناست.

و از آیتهای او است آفرینش آسمانها و زمین و آنچه گسترانید در آنها از جنبندگان و او است بر گردآوردن آنان گاهی که خواهد توانا

الشورى ٢٨	آیه ٢٩	الشورى ٣٠
سوره : سوره الشورى نزول : ١ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٢٠ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«خَلْقُ»: آفرینش. آفریده‌ها. «بَثَّ»: پخش و پراکنده کرده است. مراد پدید آوردن و افزایش و پراکندن است. «دَآبَّةٍ»: جنبنده. این واژه شامل انسانها و موجودات ریز ذرّه‌بینی و حیوانات غول‌پیکر و تمام چیزهای زنده می‌باشد. (نگا: بقره / انعام / ، فاطر / ). «مَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَآبَّةٍ»: این آیه و آیه سوره نحل، با صراحت بیان می‌دارند که در پهنه آسمان نیز جنبندگان زنده موجود و فراوانند. «جَمْعِهِمْ»: گرد آوردن ذوی‌العقول، یعنی انسانها، برای حساب و کتاب قیامت. مراد گرد آوردن انسانها (نگا: نساء / ، انعام / ، مرسلات / ) و سایر حیوانات (تکویر / در هنگامه قیامت است. «هُوَ عَلَی جَمْعِهِمْ إذَا یَشَآءُ قَدِیرٌ»: برخی این جمله را دالّ بر این می‌دانند که چه بسا روزی و روزگاری، موجودات ذوی‌الشعور آسمانها و زمین با یکدیگر تماس حاصل کنند و جهانیان با یکدیگر ارتباط پیدا نمایند.

تفسیر

---

• آيات ۲۷ - ۵۰ سوره شورى
• سنت الهى در روزى دادن به مردم : ((ينزل بقدر ما يشاء))
• شباهت رزق مادى با معارف حقه و شرايع آسمانى ، از نظرنزول و قسمت
• توضيحى راجع به ((قدير)) بودن خداى تعالى
• بررسى مفاد آيه ((و ما اصبكم من مصيبه فبما كسبت ايديكم ....)) كه وجود ارتباط بينگناهان و مصائب دنيوى را افاده مى كند
• سه مطلبى كه از سياق آيه شريفه بدست مى آيد
• تفسيرى بى پايه براى آيه و وجه بى پايگى آن
• بيان آيات ((و من آياته الجوار فى البحر...)) كه كشتى ها را به عنوان يكى از آياتخداوند به ياد مى آورد
• دو تفسير ديگر در معنا مى آيد كه هر دو بى مورد و داراى تكلف اند
• صفات نيك مؤ منين : اجتناب از كبائر و فواحش ، گذشت ، دفع ظلم از يكديگر و...))
• معناى مشورت و آيه ((و اءمرهم شورى بينهم ))
• وجه اينكه در جمله ((و جزاء سيئة سيئه مثلها))عمل متقابل مظلوم در برابر ظالم را ((سيئه )) ناميد
• سه وجه در بيان ((انه لا يحب الظالمين ))
• مظلوم حق مقابله به مثل دارد گو اينكه صبر و گذشت فضيلتى برتر است
• وصف حال غير مؤ منين در روبرو شدن با عذاب الهى
• معناى جمله ((ان الخاسرين الذين خسروا انفسهم و اهليهم )) و اينكه گوينده آن كيانند و دركجا آن را مى گويند
• مفاد جمله : ((يوم لا مرد له من الله )) درباره قيامت
• توبيخ انسان متنعم سرگرم به دنيا
• چند روايت درباره تقدير روزى از جانب خداوند سبحان
• بيان سه اشكال در رابطه با ((ما اءصابكم ...)). و مفاد روايات مربوط به آن
• بيان رواياتى در ارتباط با ((يهب لمن يشاء اناثا

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلى‌ جَمْعِهِمْ إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ «29»

و از نشانه‌هاى قدرت او آفرينش آسمان‌ها و زمين است و جنبندگانى كه در آن دو پراكنده‌اند و او هرگاه بخواهد بر گردآورى آنها تواناست.

نکته ها

«غيث» به باران مفيد گفته مى‌شود. امّا «مطر» به هر نوع باران گفته مى‌شود (خواه مفيد و خواه مضرّ). چنانكه مى‌فرمايد: «أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ» «1»

---

«1». فرقان، 40.

جلد 8 - صفحه 404

«قَنُوطٌ» به معناى يأس و «بَثَّ» به معناى پراكنده كردن است.

پیام ها

1- در نوميدى بسى اميد است، پايان شب سيه سپيد است. «يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا»

2- تنها پناهگاه انسان در مشكلات و نااميدى‌ها خداست. وَ هُوَ الَّذِي‌ ... مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا

3- باران، نمودى از رحمت الهى است. يُنَزِّلُ الْغَيْثَ‌ ... وَ يَنْشُرُ رَحْمَتَهُ‌

4- كمى باران در مواردى براى جلوگيرى از طغيان انسان‌هاست. وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا ... يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا

5- ولايت پسنديده و دائمى، تنها به خداوند اختصاص دارد. «وَ هُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ»

6- آفرينش آسمان‌ها و زمين و جنبنده‌ها، گوشه‌اى از آيات الهى است. «مِنْ آياتِهِ»

7- قدرت خداوند در آفرينش ابتدايى، نشانه قدرت او بر برپايى قيامت است.

خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‌ ... وَ هُوَ عَلى‌ جَمْعِهِمْ‌ ... قَدِيرٌ

8- در آسمان‌ها نيز موجودات زنده است. «بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ»

9- پراكندگى حيوانات در مناطق مختلف زمين، يكى از نعمت‌هاست. (اگر همه گوسفندها در يك منطقه و همه گاوها در جاى ديگر بودند زندگى براى انسان بسيار سخت و گران بود.) «بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ»

10- تعيين زمان قيامت تنها در اختيار اوست. «إِذا يَشاءُ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلى‌ جَمْعِهِمْ إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ «29»

وَ مِنْ آياتِهِ‌: و از جمله نشانه‌هاى قدرت و دلايل حكمت، خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‌: ايجاد آسمانها و زمينهاست، چه آنها به ذات و صفات دلالت صريح دارند بر وجود صانع قادر حكيم. وَ ما بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ: و آنچه پراكنده است در آسمانها و زمينها از جنس جنبنده. مراد جميع آفريدگان است (از قبيل اطلاق سبب بر مسبب) پس شامل ملائكه و جن و انس و ساير حيوانات باشد. وَ هُوَ عَلى‌ جَمْعِهِمْ‌: و او سبحانه بر جمع كردن آنان در عرصه محشر بعد از اماته ايشان، إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ: در وقتى كه خواهد توانست، و قدرت دارد و غير او عاجزند و ناتوان؛ زيرا ذاتى كه ايجاد فرمود آنان را، البته قادر خواهد بود بر اعاده آنان براى جزا و پاداش.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ الْكافِرُونَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ «26» وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ «27» وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ يَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ «28» وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِيهِما مِنْ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلى‌ جَمْعِهِمْ إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ «29» وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ (30)

ترجمه‌

و اجابت مينمايد آنانرا كه گرويدند و كردند كارهاى شايسته و زياده ميدهد ايشانرا از فضل خود و كافران براى آنها عذابى سخت است‌

و اگر وسعت دهد خدا روزى را براى بندگانش هر آينه ستم كنند در زمين ولى فرو ميفرستد باندازه آنچه ميخواهد همانا او بر بندگانش مطّلع بينا است‌

و او است كه فرو ميفرستد باران را بعد از آنكه نوميد شدند و منتشر ميگرداند رحمتش را و او صاحب اختيار ستوده است‌

و از نشانه‌هاى قدرت او است آفريدن آسمانها و زمين و آنچه پراكنده كرد در آن دو از جنبنده و او بر جمع كردنشان وقتى كه بخواهد توانا است‌

و چيزيكه برسد بشما از مصيبت پس براى امرى است كه كسب كرده است دستهاى شما و ميگذرد از بسيارى از آنها.

تفسير

خداوند متعال دعاى اهل ايمان و اعمال صالحه را در باره خودشان و برادران دينيشان در صورتى كه صلاح باشد اجابت ميفرمايد و اعمال ايشانرا قبول ولدى الاقتضاء زيادتر از آنچه خواستند و استحقاق داشتند تفضّلا بايشان عطا خواهد فرمود ولى كفّار از اينمعانى بهره ندارند و براى آنها عذاب سخت در قيامت است در كافى از امام باقر عليه السّلام در ذيل اين آيه نقل نموده كه فرمود آن مؤمن است كه دعا ميكند براى برادر مؤمن خود در غيابش پس ملائكه آمين مى‌گويند و خدا ميفرمايد براى تو دو برابر آنست كه طلب نمودى براى او و مسئول تو را اجابت نمودم براى دوست داشتن تو او را و در مجمع از پيغمبر صلى اللّه عليه و اله نقل نموده كه زياد ميكند خدا براى ايشان از فضلش شفاعت را از كسيكه واجب شده است براى او آتش از كسانيكه نيكى كردند بايشان در دنيا و معلوم است كه تفضّل بر بندگان بايد بر وفق مصلحت آنها باشد و اگر خداوند وسعت دهد روزى را بر بندگانش و هر چه بخواهند بآنها عطا فرمايد هر آينه از حدّ خود تعدّى و تجاوز نمايند و زياد خوشحال و سرگرم شوند بدنيا و از آخرت غفلت نمايند و بيكديگر ظلم كنند ولى خداوند هر كس را بميزان صلاح دنيوى و اخروى او روزى و مال و عزّت ميدهد و او از ضمائر و مقدار قابليّت و استعداد ثروت و اقتضاء حال و وسعت مجال بندگان‌

---

جلد 4 صفحه 582

خود با خبر است مى‌داند و ميبيند مصالح و مفاسد امور آنها را در حديث قدسى است كه همانا بعضى از بندگان من كسى است كه اصلاح نميكند او را مگر غنا و بى‌نيازى و اگر فقير نمايم او را فاسد ميكند فقر او را و همانا بعضى از بندگان من كسى است كه اصلاح نميكند او را مگر فقر و ندارى و اگر بى‌نياز كنم او را فاسد ميكند او را دارائى و اين براى آنستكه من تدبير مينمايم امور بندگان خود را با علمى كه بباطن آنها دارم و آن خداوند ذات مقدسى است كه نازل ميكند از آسمان باران نافع بموقع لازم را كه غيث خوانده ميشود بعد از آنكه نااميد شده باشند از آن بندگان كه بيشتر موجب مسرّت و خوشحالى و مقتضى براى شكرگزارى است و منتشر مينمايد و پراكنده ميكند رحمت خود را در كوه و دشت و صحرا و دريا و بهره مى‌برند از آن انسان و حيوان و اشجار و گل و گياه و او است مدير امور و مالك رقاب و صاحب اختيار بندگان و ستوده و مستحق پرستش و ستايش است و از دلائل قدرت او است خلقت آسمانها و زمين با اين عظمت و وسعت و تمام موجودات جاندار از ملائكه و جن و انس و انواع حيوانات كه در آسمانها و زمين پراكنده فرموده و او بر جمع و حشر و اعدام و ايجاد آنها هر وقت بخواهد قادر و مقتدر است و آنچه برسد از مصيبت بر بندگان گناه‌كار كه مخاطب در آيه اخيره‌اند بقرينه نسبت كسب معصيت بآنها براى گناهى است كه از آنها سرزده با آنكه خداوند از بسيارى از معاصى آنها ميگذرد در كافى از امام صادق عليه السّلام در ذيل اين آيه نقل نموده است كه نيست براى كسى پيچ و تاب رگى و صدمه سنگى و لغزش پائى و خراش بدن از چوبى مگر بسبب گناه و امّا آنچه خدا عفو مينمايد بيشتر است از آنچه تعجيل ميفرمايد در عقوبت آن در دنيا و خدا اجلّ و اكرم است از آنكه باز او را در آخرت عقوبت نمايد و در مجمع قريب به اين معنى از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام در جواب كسيكه سؤال نموده از مصائب وارده بر اهل بيت عصمت و طهارت نقل نموده كه خداوند اولياء خود را مخصوص بمصائبى ميفرمايد براى مزيد اجرشان بدون گناه و ظاهرا اختصاص باولياء ندارد مصائب وارده بر اطفال و اشخاص بيگناه ديگر هم موجب اجر خواهد بود و اللّه اعلم.

---

جلد 4 صفحه 583

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ مِن‌ آياتِه‌ِ خَلق‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ ما بَث‌َّ فِيهِما مِن‌ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلي‌ جَمعِهِم‌ إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ «29»

و ‌از‌ جمله‌ آيات‌ الهيه‌ خلقت‌ آسمانها و زمين‌ ‌است‌ و آنچه‌ پهن‌ كرده‌ و پراكنده‌ كرده‌ ‌در‌ ‌آنها‌ ‌از‌ جنبنده‌ ذي‌ حيات‌ و ‌او‌ ‌بر‌ جمع‌ آوري‌ ‌آنها‌ زماني‌ ‌که‌ مشيتش‌ تعلق‌ بگيرد قادر و توانا ‌است‌.

وَ مِن‌ آياتِه‌ِ ‌من‌ تبعيضيه‌ ‌است‌ ‌يعني‌ بعض‌ آيات‌ ‌او‌ و الا آيات‌ الهيه‌ بسيار ‌است‌ و ‌از‌ حد و حصر بيرون‌ ‌است‌.

خَلق‌ُ السَّماوات‌ِ طبقات‌ هفت‌گانه‌ و كرسي‌ و عرش‌ و كرات‌ جويه‌ مثل‌ شمس‌ و قمر و ساير كواكب‌ و نجوم‌ و ستارگان‌ و بيت‌ المعمور و سدرة المنتهي‌ و جنة المأوي‌ و لوح‌ و قلم‌ و ‌غير‌ اينها.

وَ الأَرض‌ِ ‌از‌ جبال‌ و براري‌ و شهرستانها و قري‌ و مزارع‌، و معادن‌ و اشجار و فواكه‌ و حبوبات‌ و ‌غير‌ اينها.

وَ ما بَث‌َّ فِيهِما مِن‌ دابَّةٍ اما ‌در‌ آسمانها ملائكه‌ و ارواح‌ و حور و غلمان‌ و ‌در‌ زمين‌ جن‌ و انس‌ و انواع‌ حيوانات‌ ‌از‌ طيور و وحوش‌ و هوام‌ الارض‌ و انعام‌ و اشرف‌ همه‌ ‌آنها‌ انسان‌.

وَ هُوَ عَلي‌ جَمعِهِم‌ إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ يوم القيمة ‌که‌ يوم الجمع‌ ‌است‌ تمام‌ وحوش‌ طيور انعام‌ جن‌ انس‌ ملك‌ ‌در‌ صحراي‌ محشر مجتمع‌ ميشوند ‌حتي‌ كرات‌ جويه‌ بهم‌ نزديك‌ ميشوند ‌که‌ شرحش‌ مكرر بيان‌ ‌شده‌ احتياج‌ بتكرار ندارد.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 29)- و باز به همین مناسبت در این آیه از یکی از مهمترین آیات علم و قدرت پروردگار سخن به میان آورده، می‌گوید: «و از آیات و نشانه‌های اوست آفرینش آسمانها و زمین و آنچه از جنبندگان در آنها خلق و پراکنده ساخته است» (وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِیهِما مِنْ دابَّةٍ).

و در پایان آیه می‌فرماید: «او هر گاه بخواهد قادر بر جمع کردن آنهاست» (وَ هُوَ عَلی جَمْعِهِمْ إِذا یَشاءُ قَدِیرٌ).

منظور از «جمع کردن تمام جنبندگان» در این آیه را بسیاری از مفسران به معنی جمع برای حساب و جزای اعمال در قیامت دانسته‌اند این احتمال نیز وجود دارد که منظور از «جمع» نقطه مقابل «بث» (پراکندن) باشد، به این معنی که «بث» اشاره به آفرینش و گسترش انواع موجودات زنده و جنبندگان است، سپس می‌فرماید هرگاه خدا بخواهد آنها را «جمع» کرده و نابود یا منقرض می‌سازد.

همان گونه که در طول تاریخ تا کنون بسیاری از انواع جنبندگان در روی زمین گسترش عجیبی پیدا کرده، و در زمانی بعد از آن منقرض و جمع شده‌اند، هم گسترش آنها به دست خداست و هم جمع آنها.

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - آفرینش آسمان ها و زمین و جانداران، از نشانه هاى روشن خدا و قدرت او است. (و من ءایته خلق السموت و الأرض و ما بثّ فیهما من دابّة)

۲ - آفرینش آسمان ها مقدم بر آفرینش زمین* (و من ءایته خلق السموت و الأرض)

۳ - جهان آفرینش، داراى آسمان هاى متعدد (السموت)

۴ - آسمان ها، دربردارنده موجودات زنده و جاندار (و ما بثّ فیهما من دابّة) برداشت یاد شده با توجه به معناى «دابّة» است که به موجود زنده و داراى حرکت، اطلاق مى شود.

۵ - جانداران موجود در آسمان ها، فراوان و گسترده اند; نه اندک و استثنایى (و ما بثّ فیهما من دابّة) با توجه به واژه «بثّ» - که به معناى پراکندگى است - فراوانى موجودات زنده در آسمان هارا مى توان استفاده کرد; زیرا با توجه به فراخناى آسمان ها، اگر موجودات زنده اندک باشند، تعبیر «بثّ» مناسب نمى باشد.

۶ - اندیشه و مطالعه در آفرینش طبیعت، از راه هاى خدا شناسى است. (و من ءایته خلق السموت و الأرض و ما بثّ فیهما من دابّة)

۷ - آفرینش آسمان ها، زمین و موجودات زنده، تنها بخشى از آیات الهى است. (و من ءایته) با توجه به معناى «من» - که براى تبعیض است - به دست مى آید که جهان هستى سرشار از آیات خداوند است و آفرینش آسمان ها و زمین تنها بخشى از آنها مى باشد.

۸ - خداوند، توانا بر گردآورى موجودات زنده جهان، هر زمان که مشیتش بدان تعلق گیرد. (و هو على جمعهم إذا یشاء قدیر)

۹ - تعیین زمان برپایى قیامت، در اختیار خداوند و در گرو مشیت او است. (و هو على جمعهم إذا یشاء قدیر) با توجه به این که زمان جمع آورى موجودات روز قیامت است، از آیه شریفه استفاده مى شود که تعیین زمان آن وابسته به اراده و مشیت خداوند است.

۱۰ - تولد و مرگ موجودات، وابسته به مشیت الهى است. (و من ءایته خلق السموت ... و هو على جمعهم إذا یشاء قدیر) ممکن است منظور از جمع - به قرینه «بثّ» - نابودى و انقراض تمامى موجودات باشد; همان گونه که آفرینش و پراکندگى آنها به دست خداوند است.

۱۱ - تمامى موجودات زنده در قیامت، محشور خواهند شد. (و هو على جمعهم إذا یشاء قدیر) با توجه به ضمیر «هم» در «جمعهم» - که به همه موجودات (ما بثّ فیهما) بر مى گردد - مطلب بالا استفاده مى شود.

۱۲ - شعورمندى و تکلیف تمامى موجودات زنده هستى * (و هو على جمعهم إذا یشاء قدیر) چنانچه «دابّة» بر همه جنبندگان اطلاق شود و آیه شریفه محشور گشتن تمامى آنان در قیامت را متذکر گردد، این احتمال قوت مى گیرد که عقل، شعور و تکلیف اختصاص به انسان ندارد.

۱۳ - برپایى قیامت براى آفریننده هستى، امرى سهل و آسان است. (و من ءایته ... و هو على جمعهم إذا یشاء قدیر)

موضوعات مرتبط

• آسمان: تاریخ خلقت آسمان ها ۲; تعدد آسمان ها ۳; خلقت آسمان ها ۱، ۷; کثرت موجودات آسمان ها ۵; موجودات زنده آسمان ها ۴، ۵
• آیات خدا: ۱، ۷
• تفکر: تفکر در آفرینش ۶
• حیات: منشأ حیات ۱۰
• خدا: آثار مشیت خدا ۸، ۹; اختصاصات خدا ۹; دلایل خدا شناسى ۶; قدرت خدا ۸، ۱۳; مشیت خدا ۱۰; نشانه هاى قدرت خدا ۱
• زمین: تاریخ خلقت زمین ۲; خلقت زمین ۱، ۷
• قیامت: سهولت قیامت ۱۳; وقت قیامت ۹; ویژگیهاى قیامت ۱۱
• مرگ: منشأ مرگ ۱۰
• موجودات: تجمع موجودات ۸; تکلیف موجودات ۱۲; حشر اخروى موجودات ۱۱; خلقت موجودات ۱، ۷; شعور موجودات ۱۲