البقرة ٢١١

سَلْ‌ بَنِي‌ إِسْرَائِيلَ‌ کَمْ‌ آتَيْنَاهُمْ‌ مِنْ‌ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَ مَنْ‌ يُبَدِّلْ‌ نِعْمَةَ اللَّهِ‌ مِنْ‌ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ‌ فَإِنَ‌ اللَّهَ‌ شَدِيدُ الْعِقَابِ‌

ترجمه

از بنی اسرائیل بپرس: «چه اندازه نشانه‌های روشن به آنها دادیم؟» (ولی آنان، نعمتها و امکانات مادی و معنوی را که خداوند در اختیارشان گذاشته بود، در راه غلط به کار گرفتند.) و کسی که نعمت خدا را، پس از آن که به سراغش آمد، تبدیل کند (و در مسیر خلاف به کار گیرد، گرفتار عذاب شدید الهی خواهد شد) که خداوند شدید العقاب است.

از بنى اسرائيل بپرس چه بسيار شواهد روشنى براى آنها فرستاديم. و هر كه نعمت خدا را بعد از آن كه سوى او آمد تغيير دهد [بداند كه‌] بى‌ترديد خدا سخت كيفر است

از فرزندان اسرائيل بپرس: چه بسيار نشانه‌هاى روشنى به آنان داديم و هر كس نعمت خدا را -پس از آنكه براى او آمد- [به كفران‌] بدل كند، خدا سخت‌كيفر است.

(ای پیغمبر) از بنی اسرائیل سؤال کن که ما چقدر آیات و ادلّه روشن بر آنها آوردیم! و هر کس پس از آنکه نعمت و هدایتی که خدا به او داد آن را به کفر مبدّل کند (بداند که) عقاب خدا بر کافران بسیار سخت است.

از بنی اسرائیل بپرس: چه بسیار نشانه های روشن به آنان عطا کردیم، و هرکس نعمتِ [هدایت] خدا را پس از آنکه به او رسید، تبدیل [به کفر] کند، [بداند] که یقیناً خدا سخت کیفر است.

از بنى اسرائيل بپرس كه ايشان را چه آيات روشنى داديم. هر كس كه نعمتى را كه خدا به او عنايت كرده است دگرگون سازد، بداند كه عقوبت او سخت است.

از بنی‌اسرائیل بپرس چه بسیار معجزه آشکار به آنان [نشان‌] دادیم و هرکس نعمت الهی را پس از آنکه نصیبش شد، دگرگون سازد [بداند] که خداوند سخت کیفر است‌

از فرزندان اسرائيل- يعقوب- بپرس كه چند از نشانه‌هاى روشن به آنان داديم و هر كه نعمت خدا را پس از آنكه به او رسيد ديگرگون سازد، پس [بداند كه‌] خدا سخت كيفر است.

(ای پیغمبر!) از بنی‌اسرائیل بپرس: چقدر معجزه‌های بزرگ و دلائل روشنی به آنان داده‌ایم؟ (لیکن ایشان نعمتهای خدا را نادیده گرفته و ناسپاسی کرده‌اند) و هر که نعمت خدای را دگرگونه کند (و به جای ایمان بدان و شکر بر آن، نسبت بدان کفر ورزد و ناسپاسی کند) پس از آن که به سویش آمد (و به دستش رسید و بر آن اطّلاع یافت، خدا چنین کسی را دچار عذاب سختی خواهد کرد) چه بی‌گمان خداوند شدیدالعقاب است.

از فرزندان اسرائیل بپرس (که) چه بسیار از نشانه‌های روشنی (که) به آنان دادیم. و هر کس نعمت خدا را - پس از آنکه برایش آمد - (به کفر یا کفران) تبدیل کند، پس خدا همواره سخت‌کیفر است.

بپرس بنی‌اسرائیل را چند آوردیمشان از آیتهای پدیدار و کسی که تبدیل کند نعمت خدا را پس از آنکه بیامدستش همانا خدا است سخت‌شکنجه‌

البقرة ٢١٠	آیه ٢١١	البقرة ٢١٢
سوره : سوره البقرة نزول : ٩ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٢١ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«سَلْ»: بپرس. «کَمْ»: چه اندازه. چه زیاد. «بَیِّنَةٍ»: روشن. «فَإِنَّ اللهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ»: این عبارت می‌تواند با تقدیر (لَهُ) در آخر، جواب شرط باشد. یا این که تعلیل جواب شرط بوده و به جای آن آورده شده باشد، که تقدیر آن چنین خواهد بود: وَ مَن یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللهِ، عاقَبَةُ أَشَدَّ عُقُوبَةِ، لاِنَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

أَ لَمْ‌ تَرَ إِلَى‌ الَّذِينَ‌... (۲)

جَهَنَّمَ‌ يَصْلَوْنَهَا وَ بِئْسَ‌... (۰) إِذْ تَسْتَغِيثُونَ‌ رَبَّکُمْ‌... (۰)

تفسیر

---

• آيات ۲۱۲ - ۲۱۱ ، سوره بقره
• عبرت گرفتن از سرگذشت و سرنوشت بنى اسرائيل و علت انحراف كفار
• زينت يافتن زندگى دنيا در نظر مردم سرچشمه تمامى انحرافات

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

«211» سَلْ بَنِي إِسْرائِيلَ كَمْ آتَيْناهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ‌

از بنى‌اسرائيل بپرس: چه بسيار از دلايل روشن به آنها داديم؟ و هركس نعمتِ (هدايت) خدا را پس از آنكه به سراغ او آمد، (كفران و) تبديل كند (بداند كه) همانا خداوند سخت كيفر است.

نکته ها

به گفته روايات، نزديك‌ترين تاريخ به مسلمانان در پيش آمدن حوادثِ گوناگون، تاريخ بنى‌اسرائيل است. خداوند به آنان، رهبرى همچون موسى و معجزات و الطاف خويش را مرحمت فرمود و آنان را از اسارت فرعون نجات داد. براى اداره زندگى آنان، قوانين آسمانى فرستاد و به لحاظ مادّى نيز زندگى خوبى براى آنان تأمين كرد. امّا كفران و تبديل نعمت‌ها از سوى آنان به حدّى رسيد كه به جاى هارون، پيروى سامرى كردند و به جاى خداپرستى به گوساله پرستى روى آوردند تا آنكه خداوند كه درباره‌ى آنان‌ «فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمِينَ» «1» فرموده بود، در اثر چنين رفتارهايى فرمود: «باؤُ بِغَضَبٍ» «2»

از سنّت‌هاى ثابت الهى آن است كه هر قوم و ملّتى، اعمّ از مسلمانان و غير مسلمان، اگر نعمت‌هاى الهى را تبديل و تغيير دهند، دچار قهر الهى خواهند شد. چنانكه امروزه دنياى پيشرفته به جاى بهره‌گيرى مفيد از تكنولوژى وصنعت، دنيا را به آتش و فساد كشانده است.

---

«1». بقره، 47.

«2». بقره، 61.

جلد 1 - صفحه 327

پیام ها

1- بررسى تاريخ وعبرت‌هاى آن لازم است. «سَلْ بَنِي إِسْرائِيلَ»

2- نعمت‌ها، مسئوليّت‌آورند وكوتاهى در آن كيفرآور. «مَنْ يُبَدِّلْ ... شَدِيدُ الْعِقابِ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

سَلْ بَنِي إِسْرائِيلَ كَمْ آتَيْناهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ (211)

سَلْ بَنِي إِسْرائِيلَ‌: (خطاب به حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و مراد امت است) بپرس از روى سرزنش اولاد يعقوب و يهود را، كَمْ آتَيْناهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ: چقدر عطا فرموديم پدران ايشان را از نشانه‌هاى روشن، يعنى معجزات آشكارا يا آيات بينه كه در كتب ايشان مسطور و شاهد است بر حقانيت پيغمبر آخر الزمان. آيه در مقام تسليت خاطر مبارك پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه يهود همين تو را تكذيب نكردند، بلكه سؤال كن يهود را چقدر آيات بينات به آنها مرحمت نموديم از عصا، يد بيضا، شكافتن دريا، جريان آب از سنگ، نزول منّ و سلوى؛ با وجود بر اين گروهى ايمان نياوردند.

عياشى- از ابى بصير از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده در اين آيه فرمود: چقدر عطا فرموديم ايشان را آيات بينه، پس بعضى ايمان آوردند و جمعى انكار كردند، و برخى اقرار نمودند و بعضى تبديل نمودند «1».

وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ‌: و هر كه تبديل نمايد نعمت خدا را، مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ‌: بعد از آنكه آمد او را يعنى ابلاغ به او شد و تمكن يافت از قبول، با وصف بر اين تبديل آن نمود در مقابل شكران كفران و در مقابل قبول رد و در مقابل ايمان كفر و در مقابل هدايت ضلالت و در مقابل اشاعه حق اضاعه و

---

«1» تفسير برهان، جلد اوّل، صفحه 209.

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 376

تحريف و تغيير آن نمود، فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ‌: پس بدرستى كه خداى تعالى شديد و سخت عقوبت است، پس چنين شخصى را به سخت‌ترين عقوبت عذاب فرمايد.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

سَلْ بَنِي إِسْرائِيلَ كَمْ آتَيْناهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ (211)

ترجمه‌

بپرس از بنى اسرائيل كه چه قدر داديم آن‌ها را از نشان روشن و كسى كه تبديل كند نعمت خدا را بعد از آنكه آمد او را پس همانا خداوند سخت عقوبت است..

تفسير

آيات بينات معجزات باهرات انبياء بنى اسرائيل يا آيات داله بر صدق محمد (ص) در دعوى نبوت است كه در تورية نازل شده است و نعمت خداوند آياتى است كه براى هدايت و نجات بشر نازل شده است و تبديل آنها آنستكه بعد از معرفت بآنها يا تمكن از آن منكر شوند و موجب مزيد گمراهى و پليدى خود قرار دهند كه در اين صورت باشدّ عقوبات الهى گرفتار شوند چون اشد جرائم را مرتكب شده‌اند اين بيان از صافى است ولى بنظر حقير تبديل نعمت اعم است از آنچه ذكر شد و آنكه صرف نمايد بنده اعضاء و جوارح و قواء ظاهرية و باطنيه خود را در غير آنچه خلق شده است براى آن چون در اينصورت تمام فوائد و منافع آن نعم مبدل بضرر و خسارت دنيا و آخرت خواهد شد مثلا نعمت چشم و فكر كه بايد صرف شود در مشاهده آثار قدرت حق‌

---

جلد 1 صفحه 266

و پى بردن از آنها بمؤثر نبايد بنده تبديل نمايد و صرف كند آنرا در نظر نمودن باجنبيه و نقشه كشى براى آزار و اذيت بندگان خدا كه بعقوبت شديده الهيه در دنيا و آخرت گرفتار خواهد شد.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

سَل‌ بَنِي‌ إِسرائِيل‌َ كَم‌ آتَيناهُم‌ مِن‌ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَ مَن‌ يُبَدِّل‌ نِعمَةَ اللّه‌ِ مِن‌ بَعدِ ما جاءَته‌ُ فَإِن‌َّ اللّه‌َ شَدِيدُ العِقاب‌ِ (211)

(‌از‌ بني‌ اسرائيل‌ بپرس‌ ‌که‌ چه‌ اندازه‌ نشانه‌ آشكارا بآنها داده‌ايم‌، و كسي‌ ‌که‌ نعمت‌ ‌خدا‌ ‌را‌ تغيير دهد ‌بعد‌ ‌از‌ آنكه‌ ‌بر‌ ‌او‌ بيايد ‌پس‌ محققا خداوند سخت‌ عذاب‌ كننده‌ ‌است‌) سَل‌ بَنِي‌ إِسرائِيل‌َ كَم‌ آتَيناهُم‌ مِن‌ آيَةٍ بَيِّنَةٍ خطاب‌ ‌به‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌از‌ فرزندان‌ يعقوب‌ بپرس‌، و ‌اينکه‌ استفهام‌ ‌براي‌ تقرير و توبيخ‌ ‌است‌ زيرا ‌اگر‌ بني‌ اسرائيل‌ نبوت‌ حضرت‌ ‌رسول‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و نبوت‌ حضرت‌ مسيح‌ ‌را‌ انكار كنند منكر آيات‌ باهرات‌ و معجزات‌ حضرت‌ موسي‌ ‌از‌ عصا و يد بيضاء و خروج‌ دوازده‌ چشمه‌ آب‌ ‌از‌ سنگ‌ و شكاف‌ دريا و نزول‌ من‌ّ و سلوي‌ و نحو اينها، نميشوند زيرا ‌آنها‌ ‌را‌ باعث‌ افتخار ‌خود‌ و موجب‌ عظمت‌ و مزيت‌ قومي‌ ميدانند و لذا بآنها اقرار و اعتراف‌ مي‌نمايند و وقتي‌ باين‌ آيات‌ الهي‌ ‌که‌ بآنها داده‌ شد اقرار نمودند مورد سرزنش‌ و توبيخ‌ قرار ميگيرند ‌که‌ ‌با‌ وجود اينها چرا بگوساله‌ پرستي‌ و نافرماني‌ حضرت‌ موسي‌ ‌در‌ زمان‌ ‌او‌، و ‌به‌ بت‌ پرستي‌ و شرك‌ و نافرماني‌ ‌خدا‌ و افروختن‌ خشم‌ الهي‌ ‌در‌ ادوار ‌بعد‌ ‌از‌ ‌او‌ گرائيديد.

وَ مَن‌ يُبَدِّل‌ نِعمَةَ اللّه‌ِ مِن‌ بَعدِ ما جاءَته‌ُ و البته‌ ‌بعد‌ ‌از‌ اقرار، باين‌ جمله‌ ملزم‌ خواهند شد ‌که‌ ‌هر‌ ‌که‌ نعمت‌ ‌خدا‌ ‌را‌ تغيير دهد و ‌در‌ محل‌ ‌خود‌ صرف‌ ننمايد و ‌از‌ ‌آن‌ استفاده‌ منعم‌ پسند نكند گرفتار عذاب‌ سخت‌ خواهد شد.

جلد 2 - صفحه 392

و بالجمله‌ قسمت‌ اول‌ ‌آيه‌ بمنزله‌ تمهيد و زمينه‌ سازي‌ ‌براي‌ شمول‌ حكم‌ كلي‌ درباره‌ آنهاست‌ ‌که‌ ‌در‌ قسمت‌ دوم‌ ‌آيه‌ متعرض‌ ميگردد.

فَإِن‌َّ اللّه‌َ شَدِيدُ العِقاب‌ِ البته‌ خداوند ‌در‌ موضع‌ نكال‌ و نقمه‌ اشد المعاقبين‌ ‌است‌ چنانچه‌ ‌در‌ موضع‌ عفو و رحمت‌ ارحم‌ الراحمين‌ ‌است‌ و يهود ‌را‌ ‌در‌ دنيا بعقاب‌ ‌خود‌ گرفتار فرمود و سكّه‌ ذلّت‌ و مسكنت‌ ‌بر‌ پيشاني‌ ‌آنها‌ زد و ‌در‌ آخرت‌ نيز بازگشت‌ ‌آنها‌ بعذاب‌ ابدي‌ و خلود ‌در‌ دوزخ‌ خواهد ‌بود‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

(آیه 211)- این آیه در حقیقت، یکی از مصادیق آیات گذشته است، چرا که در آیات گذشته سخن از مؤمنان و کافران و منافقان بود، کافرانی که بر اثر لجاجت، آیات و دلایل روشن را نادیده گرفته به بهانه جویی می‌پرداختند، و بنی اسرائیل یکی از مصادیق واضح این معنی هستند می‌فرماید: «از بنی اسرائیل بپرس، چه نشانه‌های روشنی به آنها دادیم؟» ولی آنها این نشانه‌های روشن را نادیده گرفتند، و نعمتهای الهی را در راه غلط صرف کردند (سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ).

سپس می‌افزاید: «کسی که نعمت خدا را بعد از آن که به سراغ او آمد تبدیل کند (و از آن سوء استفاده نماید، گرفتار عذاب شدید الهی خواهد شد) زیرا خداوند

---

(1) برای شرح بیشتر رجوع کنید به «تفسیر نمونه» ذیل آیه 103 سوره انعام و «پیام قرآن» جلد 4، صفحه 221 تا 250.

ج1، ص190

شدید العقاب است» (وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ).

منظور از تبدیل نعمت این است که انسان امکانات و منابع مادی و معنوی را که در اختیار دارد، در مسیرهای انحرافی و گناه به کار گیرد، مسأله تبدیل نعمت، و سرنوشت دردناک ناشی از آن منحصر به بنی اسرائیل نیست، هم اکنون دنیای صنعتی گرفتار این بدبختی بزرگ است زیرا با این که خداوند مواهب و نعمتها و امکاناتی در اختیار انسان امروز قرار داده که در هیچ دورانی از تاریخ سابقه نداشته، ولی بخاطر دوری از تعلیمات الهی پیامبران گرفتار تبدیل نعمت شده و آنها را به صورت وحشتناکی در راه فنا و نیستی خود به کار گرفته و از آن مخربترین سلاحها، برای ویرانی جهان ساخته و یا از قدرت مادی خویش برای توسعه ظلم و استعمار و استثمار بهره گرفته و دنیا را به جایگاهی ناامن از هر نظر مبدل کرده است.

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - تخلّف و انحراف بنى اسرائیل، على رغم ارائه آیات روشن و معجزات الهى به آنان (کم اتیناهم من ایة بیّنة و من یبدل نعمة اللّه)

۲ - سرنوشت بنى اسرائیل، باید مایه عبرتى براى مسلمانان باشد. (یا ایها الذین امنوا ادخلوا فى السلم کافة ... سَلْ بنى اسرائیل) به نظر مى رسد پندگیرى از سرنوشت بنى اسرائیل، هدف از امر الهى نسبت به تحقیق درباره آنهاست.

۳ - لزوم تحقیق در سرگذشت امّتهاى پیشین و پندآموزى از تاریخ آنان (سَلْ بنى اسرائیل کم اتیناهم ... فانّ اللّه شدید العقاب)

۴ - خداوند، آیات روشن و معجزه هاى فراوانى براى بنى اسرائیل فرستاد. (کم اتیناهم من ایة بیّنة)

۵ - جریان همیشگى سنّتها و قوانین تاریخ (سَلْ بنى اسرائیل کم اتیناهم من ایة بیّنة) با توجّه به اینکه امر به سؤال براى این است که هشدار دهد آنچه بر آنان گذشت، در صورتى که مؤمنان نیز همان کار را انجام دهند، مبتلا به همان کیفر خواهند شد و این بیانگر سنّت الهى است.

۶ - بنى اسرائیل، مصداق بارز تفرقه افکنان و تحریفگران دین خداوند و مشمول عذاب شدید الهى (ادخلوا فى السِلم کافة ... فان زللتم من بعد ما ... سَلْ بنى اسرائیل کم اتیناهم من ایة بیّنة) پس از امر به دخول در «سلم» (تسلیم در برابر خداوند و اتّحاد جامعه ایمانى)، و عدم تبعیّت از شیطان، بنى اسرائیل را به عنوان نمونه ذکر مى کند.

۷ - دستورات خداوند و معجزه هاى او، از نعمتهاى الهى هستند. (اتیناهم من ایة بیّنة و من یبدل نعمة اللّه)

۸ - انحراف، پس از آمدن آیات الهى، موجب کیفر سخت خداوند (و من یبدل نعمة اللّه ... فان اللّه شدید العقاب)

۹ - خداوند، شدیدالعقاب است. (فان اللّه شدید العقاب)

۱۰ - تحریفگران و تبدیل کنندگان دین و آیات روشن الهى، مستحق عذابى شدید (و من یبدل نعمة اللّه ... فان اللّه شدید العقاب) از مصادیق روشن و مورد نظر نعمتهاى الهى، دین و آیات خداوندى است. و مراد از تبدیل، تحریف است.

۱۱ - مسؤولیت خطیر انسان در برابر نعمتهاى خداوند (و من یبدّل نعمة اللّه ... فان اللّه شدید العقاب) شدت عقاب کفران نعمت، بیانگر مسؤولیّت خطیر، در برابر نعمت الهى است.

۱۲ - مسؤولیّت خطیر عالمان دینى (سَلْ بَنى اسرائیل کم اتیناهم من ایة بیّنة) چون تحریف و تبدیل از کسانى میسّر است که به آیات الهى، آگاهى داشته باشند.

۱۳ - پس از نزول آیات و اتمام حجّت، عذرى براى تمرّد نیست. (کم اتیناهم من ایة بیّنة ... و من یبدّل نعمة اللّه من بعد ما جاءته)

۱۴ - از سنّتهاى الهى، عذاب شدید تحریفگران و تبدیل کنندگان دین است. (و من یبدل نعمة اللّه ... فان اللّه شدید العقاب) «و من یبدّل نعمة اللّه» عام است و دربرگیرنده کلیّه کسانى است که آیات الهى را تحریف مى کنند; خصوصاً با توجّه به ضرورت پندگیرى دیگران از بنى اسرائیل تحریفگر.

موضوعات مرتبط

• آیات خدا: ۴، ۱۳ تحریف آیات خدا ۱۰
• اتمام حجت: ۱۳
• اختلاف: اختلاف دینى ۶ ; عوامل اختلاف ۶
• اسماء و صفات: شدید العقاب ۹
• انسان: مسؤولیت انسان ۱۱
• بنیخاسرائیل: تحریفگرى بنیخاسرائیل ۶ ; عصیان بنیخاسرائیل ۱ ; فرجام بنیخاسرائیل ۲ ; کیفر بنیخاسرائیل ۶ ; گمراهى بنیخاسرائیل ۱ ; معجزه در بنیخاسرائیل ۱، ۴
• پیشینیان: فرجام پیشینیان ۳
• تاریخ: سنّتهاى حاکم بر تاریخ ۵ ; عبرت از تاریخ ۲، ۳ ; فلسفه تاریخ ۲، ۵
• تحریفگران: کیفر تحریفگران ۱۰، ۱۴
• تحقیق: اهمیّت تحقیق ۳
• خدا: اوامر خدا ۷ ; سنّتهاى خدا ۱۴ ; عذاب خدا ۹ ; نعمتهاى خدا ۷، ۱۱
• دین: تحریف دین ۶، ۱۰ ; کیفر تحریف دین ۱۴
• عبرت: عوامل عبرت ۲، ۳
• عذاب: اهل عذاب ۶، ۱۰، ۱۴ ; مراتب عذاب ۶، ۸، ۱۰، ۱۴ ; موجبات عذاب ۸، ۱۴
• عذر خواهى: ۱۳
• علم: علم و تکلیف ۱۲ ; علم و کیفر ۸
• علما: مسؤولیت علما ۱۲
• گمراهى: آثار گمراهى ۸ ; عذر در گمراهى ۱۳
• معجزه: نعمت معجزه ۷