تفسیر:المیزان جلد۷ بخش۷

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۸۶

آيات ۳۶ - ۳۳، سوره انعام

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُك الَّذِى يَقُولُونَ فَإِنهُمْ لا يُكَذِّبُونَك وَ لَكِنَّ الظلِمِينَ بِئَايَتِ اللَّهِ يجْحَدُونَ(۳۳)

وَ لَقَدْ كُذِّبَت رُسلٌ مِّن قَبْلِك فَصبرُوا عَلى مَا كُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتى أَتَاهُمْ نَصرُنَا وَ لا مُبَدِّلَ لِكلِمَتِ اللَّهِ وَ لَقَدْ جَاءَك مِن نَّبَإِى الْمُرْسلِينَ(۳۴)

وَ إِن كانَ كَبرَ عَلَيْك إِعْرَاضهُمْ فَإِنِ استَطعْت أَن تَبْتَغِىَ نَفَقاً فى الاَرْضِ أَوْ سلَّماً فى السمَاءِ فَتَأْتِيهُم بِئَايَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلى الْهُدَى فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَهِلِينَ(۳۵)

إِنَّمَا يَستَجِيب الَّذِينَ يَسمَعُونَ وَ الْمَوْتى يَبْعَثهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ(۳۶)

«ترجمه آیات»

ما مى دانيم كه گفته هاى آنان تو را اندوهگين مى سازد، و اين حرفها در حقيقت تكذيب تو نيست ، و ليكن ستمكاران آيات خدا را انكار مى كنند(۳۳)

ما سرگذشت انبياى سلف را در قرآن براى تو شرح داده ايم ، و تو مى دانى كه آنان نيز به مثل تو تكذيب شدند، و در برابر تكذيب قوم خود آنقدر صبر كردند تا آنكه نصرت ما شامل حالشان شد، در باره تو نيز رفتار ما همين خواهد بود و كسى نمى تواند سنت ما را تغيير دهد(۳۴)

گر چه اعراض آنان بر تو خيلى گران مى آيد، و ليكن تو چه مى توانى كرد؟ آيا مى توانى زمين را سوراخ كرده و يا نردبانى بر آسمان گذاشته از آسمان و يا از شكم زمين آيه اى برايشان بياورى ؟ (حاشا) خدا است كه اگر بخواهد همه آنان را بر هدايت مجتمع مى سازد، پس زنهار كه از جاهلان نباشى (۳۵)

تنها كسانى دعوت تو را مى پذيرند كه داراى گوش شنوا باشند، و اما مردگان (همچنان مرده هستند تا آنكه) خدايشان محشور نموده و همه به سوى او بازگشت كنند(۳۶)

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۸۷ «بیان آیات»

اين آيات رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) را در لغزشهائى كه مشركين در باره امر دعوت وى داشتند تسليت داده و با وعده حتمى نصرتش ، دلخوش مى سازد، و بيان مى كند كه دعوت دينى دعوتى است كه بايد در محيط آزاد و با حفظ اختيار اشخاص صورت گيرد، تا هر كه مى خواهد ايمان آورد و هر كه مى خواهد كفر ورزد، و چون دعوت دينى اساسش بر اختيار است ، قدرت و مشيت حتمى الهى در آن دخالت نمى كند، و اشخاص را مجبور به قبول نمى سازد، و گرنه خداوند مى توانست تمامى افراد بشر را بر هدايت مجتمع سازد.

«قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُك الَّذِى يَقُولُونَ...»:

« قد » حرفى است كه اگر بر سر فعل ماضى (گذشته ) درآيد تحقيق آن فعل را مى رساند، و اگر بر سر مضارع (آينده ) درآيد افاده مى كند كه اين فعل كمتر اتفاق مى افتد، و چه بسا در مضارع هم به معناى تحقيق استعمال شود، از آن جمله همين آيه مورد بحث است.

معناى جمله: «فانهم لا يكذبونك و لكن الظالمين باياتنا يجحدون»

«حزنه كذا » و «أحزنه» به يك معنا است ، و لذا در اين آيه به هر دو قسم قرائت شده است. «فانهم لا يكذبونك» كلمه «يكذبونك» هم به تشديد باب تفعيل قرائت شده و هم به تخفيف ، و ظاهر اين است كه «فا» در «فانهم» براى تفريع است گويا مى خواهد بفرمايد كه:

به تحقيق ما مى دانيم سخنان مشركين تو را اندوهناك ساخته ، ليكن سزاوار نيست كه از اين سخنان ناراحت شوى ، براى اينكه تكذيب مشركين تكذيب تو نيست ؛ چون تو آنان را جز به سوى ما نمى خوانى ، و در اين امر جز يك رسول و پيغام آور نيستى ، پس ‍ تكذيب آنان تكذيب ما و ظلم به آيات ما است .

بنابراين مضمون اين آيه به ضميمه جمله آخر آن يعنى جمله «ثم اليه يرجعون» همان مضمونى است كه آيه «و من كفر فلا يحزنك كفره الينا مرجعهم فننبئهم بما عملوا ان الله عليم بذات الصدور» و آيه «فلا يحزنك قولهم انا نعلم ما يسرون و ما يعلنون» و آيات ديگرى كه درباره تسليت رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) نازل شده ، آنرا افاده مى كند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۸۸

البته اين وقتى است كه كلمه « يكذبونك » به تشديد قرائت شود، و اما بنا بر قرائت به تخفيف معنايش اين مى شود كه : غم مخور، زيرا اينان نمى توانند با اثبات دروغ بودن آنچه كه تو مردم را به آن دعوت مى كنى بر تو غلبه كرده و حجت تو را به وسيله حجتى ديگر ابطال نمايند، اينان كارى كه مى كنند اين است كه به آيات خدا ظلم نموده و آنرا انكار مى نمايند. و سرانجام به سوى خدا بازگشت خواهند نمود.

« و لكن الظالمين بآيات الله يجحدون » ظاهر سياق ، اقتضا داشت كه بفرمايد «و لكنهم» و اگر از ضمير به اسم ظاهر عدول نموده و فرمود: «و لكن الظالمين» براى اين بود كه بفهماند انكار آنان ناشى از ظلمشان بود، نه از قصور و جهل و امثال آن ، پس انكارشان جز ياغيگرى و ستم و طغيان چيز ديگرى نبوده ، و به زودى خداوند مبعوثشان نموده به سوى او بازگشت مى كنند، التفاتى هم كه در آيه از تكلم (قد نعلم) به غيبت (بآيات الله ) به كار رفته ، به همين منظور بوده كه دلالت كند بر اينكه انكارشان از باب ستيزه و معارضه با مقام الوهيت و استعلاى بر آن بوده است ، و حال آنكه اين مقام ، مقامى است كه هيچ چيزى را تاب مقاومت آن نيست ، و گرنه اگر افاده چنين معنائى منظور نبود جا داشت بفرمايد: «بآياتنا».

در تفسير معناى اين آيه ، وجوه ديگرى نيز گفته شده است :

يكى از آن وجوه ، وجهى است كه از بيشتر مفسرين نقل شده كه گفته اند معناى آيه اين است كه : اينان اگر تو را تكذيب مى كنند معتقد به گفته خود نيستند. بلكه از روى عناد و در عين اعتقاد به راستگوئى تو، به زبان تو را تكذيب مى كنند.

دوم اين است كه اينان تو را تكذيب نمى كنند، بلكه در حقيقت مرا تكذيب مى كنند زيرا برگشت تكذيب تو به تكذيب من است ، و تو تنها تكذيب نشده اى .

اين وجه بى شباهت به وجهى كه ما در معناى آيه ذكر كرديم نيست ، و ليكن عين آنهم نيست .

در هر صورت ، اين وجه و وجه اولى كه از اكثر مفسرين نقل شده وقتى صحيح است كه «يكذبونك» با تشديد قرائت شود.

سوم اينكه اينها هرگز مصادف با دروغ تو نشده و از تو دروغ نشنيده اند، چون عرب از اينگونه تعبيرات دارد مثلا در جائى كه مى خواهد بگويد: «ما صادفناهم جبناء : ما در نبردهائى كه با فلان قوم كرده ايم هرگز مصادف با جبن و بزدلى آنان نشده ايم» ، مى گويند: «قاتلناهم فما اجبناهم» وليكن وجه صحيح همان بود كه ما در معناى آيه بيان نموديم .

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۸۹

«وَ لَقَدْ كُذِّبَت رُسلٌ مِّن قَبْلِك فَصبرُوا عَلى مَا كُذِّبُوا...»:

رسول گرامى خود را به راهى كه انبياى گذشته پيمودند، هدايت مى كند، و آن راه عبارت است از صبر در راه پروردگار، همچنانكه در جاى ديگر مى فرمايد: « اولئك الذين هدى الله فبهديهم اقتده ».

و جمله « حتى اتيهم نصرنا » بيان نتيجه حسنه صبر انبيا (عليهم السلام ) و اشاره به وعده الهى به يارى آن جناب است . و در اينكه فرمود: « لا مبدل لكلمات الله » تاكيد نصرت و حتمى بودن آن است ، و نيز اشاره اى است به همان معنائى كه در آيه «كتب الله لاغلبن انا و رسلى» و آيه «و لقد سبقت كلمتنا لعبادنا المرسلين ، انهم لهم المنصورون» و اينكه مبدل در جمله «لا مبدل لكلمات الله» در سياق نفى واقع شده خود دليل بر اين است كه هيچ مغير مفروضى كلمات خدا را تغيير نمى دهد، چه مغيرى كه از ناحيه خود او باشد، مثلا مشيتش در خصوص كلمه اى تغيير يافته آنرا پس از اثبات ، محو يا پس از ابرام ، نقض كند، و چه از ناحيه غير او باشد، و غير او به كلمه خدا دست يافته و آنرا بر خلاف مشيت وى به وجهى از وجوه تغيير دهد، از اينجا معلوم مى شود: اين كلماتى كه خداى تعالى از آن چنين خبر داده كه قابل تبديل نيستند، امورى هستند كه از لوح محو، و از اثبات خارجند، در نتيجه مى توان گفت كه :

مراد از: « كلمة الله » ، « قول الله » و « وعد الله » در عرف قرآن مجيد. « كلمة الله » ، « قول الله » و « وعد الله » ، به طور كلى در عرف قرآن عبارتند از: « احكام حتميه اى كه تغيير و تبديل در آن راه ندارد » . از جمله آياتى كه در آن از اين گونه احكام به قول تعبير شده ، آيه « قال فالحق و الحق اقول » و آيه « و الله يقول الحق » است.

و از جمله آياتى كه از اينگونه امور به «وعد الله» تعبير فرموده ، آيه «الا ان وعد الله حق» و آيه «لا يخلف الله الميعاد» است و ان شاء الله تعالى به زودى بحث مفصلى درباره «كلمات الله و تعبيرات ديگرى كه در عرف قرآن مرادف آن است خواهد آمد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۹۰

و جمله (( و لقد جائك من نباء المرسلين » تثبيت و استشهاد است براى جمله « و لقد كذبت رسل من قبلك ... » از همين جمله ممكن است استفاده شود كه سوره انعام بعد از بعضى از سوره هاى مكى اى كه قصص انبيا (عليهم السلام ) را بيان مى كند مانند سوره شعراء و مريم و امثال آن نازل شده ، و از طرفى چون مى دانيم كه سوره انعام بعد از سوره هاى علق و مدثر و امثال آن نازل شده ، نتيجه مى گيريم كه اين سوره در طبقه سوم از سوره هائى است كه قبل از هجرت در مكه نازل شده (و خدا داناتر است ).

«وَ إِن كانَ كَبرَ عَلَيْك إِعْرَاضهُمْ...فَتَأْتِيهُم بِئَايَةٍ»:

راغب مى گويد: « نفق » به معنى تونل و راهى است كه از زير زمين برود، آنگاه آيه مورد بحث را كه مى فرمايد: «فان استطعت ان تبتغى نفقا فى الارض» ذكر كرده ، سپس مى گويد: و از همين باب است كه سوراخ و لانه موش صحرائى را «نافقاء» ناميده و مى گويند: «نافق و يا نفق اليربوع» ، يعنى موش صحرائى به سوراخ رفت ، و نيز از اين باب است كلمه «نفاق» يعنى دخول در دين از درى و خروج از آن از در ديگر خداى تعالى هم به همين معنا اشاره كرده و فرموده است: «ان المنافقين هم الفاسقون : منافقين خارج از دينند» و نيز منافقين را بدتر از كفار دانسته و فرموده: «ان المنافقين فى الدرك الاسفل من النار : منافقين در پستترين درجه و درك دوزخ اند» و «نيفق» زيرجامه و خشتك آن است.

و درباره « سلّم » مى گويد: « سلّم » در اصل لغت چيزى را گويند كه در مواقع خطر به وسيله آن مى توان به مكانهاى بلند برآمده و سلامت خود را حفظ نمود، آنگاه اين لفظ اسم شده براى هر چيزى كه آلت بالا رفتن و وسيله آن باشد. خداى تعالى فرموده: «ام لهم سلم يستمعون به» و نيز فرموده : «او سلما فى السماء».

شاعر هم گفته است : و لو نال اسباب السماء بسلم : و اگر چه به وسيله نردبان به اسباب آسمان دست مى يافت.

و چون جواب شرط (ان ) معلوم بوده ، لذا در كلام ذكر نشده ، و تقدير آيه چنين است : « فان استطعت ان تبتغى كذا و كذا فافعل : پس اگر مى توانى همچو كارى بكنى ، بكن » و مراد از آيه در « فتاتيهم باية ... » ، چيزى است كه مشركين را مجبور به ايمان كند نه صرف معجزه ،

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۹۱

زيرا اگر مشركين به صرف ديدن معجزه ، ايمان مى آوردند، خود اين خطاب يعنى جمله و «ان كان كبر عليك اعراضهم ...» خطابى است قرآنى ، و قرآن خود بهترين معجزه است براى دلالت بر حقانيت دعوت آن جناب ، معجزه اى است كه اتفاقا با فهم مشركين هم كه خود از بلغا و عقلاى عرب بودند نزديك است ، پس معلوم مى شود مراد از آيه صرف معجزه نيست ، بلكه چيزى است كه سلب اختيار از آنان كند، و اين هم با دعوت الهى سازگار نيست ،

دعوت به حق و قبول آن بايد در مجراى اختيار جريان يابد گو اينكه خداوند بر هدايت اجبارى و اضطرارى مردم قادر است .

پس حاصل معناى آيه اين است كه : جا ندارد تو اينقدر در مقابل اعراض ‍ آنان متاثر شوى ، زيرا دنيا دار اختيار است و دعوت به حق و قبول آن بايد در مجراى اختيار جريان يابد، و تو نمى توانى آيه اى تهيه كنى كه آنان را بر ايمان آوردن مضطر و بى اختيار سازى ، براى اينكه خداوند چنين ايمانى را از آنان نخواسته ، بلكه از آنان ايمان به طوع و رغبت و اختيار خواسته است .

از همين جهت آيه اى كه مردم را مجبور بر ايمان و اطاعت كند نيافريده ، و گرنه خودش مى توانست چنين كار را بكند، و جميع افراد بشر را به جبر، مجتمع بر ايمان سازد و در نتيجه اين كفار هم ، به مؤ منين به تو، ملحق شوند؛ پس ، از اينكه اينان اعراض كرده اند اينقدر جزع و ناشكيبى مكن ، تا در شمار كسانى كه نسبت به معارف الهى جاهل هستند قرار نگيرى .

و اينكه بعضى ها احتمال داده اند كه مراد از جمله «فتاتيهم بآية» اين باشد كه معجزه اى بالاتر از معجزه قرآن برايشان بياورى ، با سياق آيه مخصوصا جمله و «لو شاء الله لجمعهم على الهدى» سازگار نيست ، زيرا ظاهر اين جمله اين است كه مراد از اين هدايت ، هدايت اجبارى و اضطرارى است.

از اينجا ظاهر مى شود كه مراد از « شاء الله » هم ، مشيت تكوينى پروردگار است ، و معنايش اين است كه خداى تعالى به طورى هدايت را از آنان بخواهد كه مجبور به قبول شده و اختيارشان باطل گردد.

از ظاهر سياق آيه شريفه استفاده مى شود كه خداى تعالى چنين چيزى را نخواسته و ليكن خداى سبحان در آيات ديگرى كه مشابه با اين آيه است مانند آيه «و لو شئنا لاتينا كل نفس هديها و لكن حق القول منى لاملان جهنم من الجنة و الناس اجمعين» اين را هم نفرموده كه نخواستنش طورى است كه كفر كفار و گمراهى گمراهان بطور اجبار و اضطرار باشد، زيرا به طورى كه ملاحظه مى كنيد از آيه سابق الذكر و هم چنين از آيه «قال فالحق و الحق اقول لاملان جهنم منك و ممن تبعك منهم اجمعين» استفاده مى شود كه:

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۹۲

اگر مشيت خداى تعالى تعلق نگرفته باشد به اينكه جميع افراد بشر هدايت بيابند، از جهت حكمى بوده كه در برابر سوگند ابليس مبنى بر اينكه جميع بندگان خدا مگر مخلصين از آنان را گمراه خواهد نمود حتمى كرده ، بلكه در مواضع ديگرى از قرآن صريحا گمراهى گمراهان را به خود آنان نسبت داده ، و در داستان آدم و ابليس فرموده : «قال رب بما اغويتنى لازينن لهم فى الارض و لاغوينهم اجمعين ، الا عبادك منهم المخلصين قال هذا صراط على مستقيم ان عبادى ليس لك عليهم سلطان الا من اتبعك من الغاوين ، و ان جهنم لموعدهم اجمعين».

همچنانكه شيطان هم همين نسبت را به آنان داده ، و خداى تعالى گفتارى را كه در روز قيامت خطاب به گمراهان مى كند، چنين حكايت فرموده : «و قال الشيطان لما قضى الامر ان الله وعدكم وعد الحق و وعدتكم فاخلفتكم تا آنجا كه مى فرمايد انى كفرت بما اشركتمون من قبل» از اين آيات به طورى كه مى بينيد استفاده مى شود كه گناهان ، كه از جمله آنها شرك به خدا است ، همه منتهى به گمراهى خود انسان مى شود و گمراهى انسان هم مستند به نفس اوست ، منافاتى هم با ساير آياتى كه ظاهر است در اينكه آدمى نمى تواند چيزى را بخواهد مگر اينكه خدا بخواهد ندارد؛ مانند آيه «ان هذه تذكرة فمن شاء اتخذ الى ربه سبيلا، و ما تشاؤن الا ان يشاء الله» ،

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۹۳

و آيه «ان هو الا ذكر للعالمين ، لمن شاء منكم يستقيم و ما تشاؤ ن الا ان يشاء الله رب العالمين».

پس مشيت انسان گر چه در تحققش محتاج و متوقف بر مشيت خداى سبحان است ، الا اينكه خداى سبحان هم وقتى مشيتش به مشيت او تعلق گرفته و خواست او را مى خواهد كه او خود با داشتن حسن سريره ، استعداد و قابليت اين معنا را كسب كرده و از اين طريق متعرض رحمت او شده باشد، به شهادت اينكه مى فرمايد: «و يهدى اليه من اناب».

و اما فاسق كه دلش منحرف شده و به پستى و گمراهى متمايل گشته ، البته خداوند هدايتش را نخواسته و رحمتش او را فرا نمى گيرد، همچنانكه فرموده: «يضل به كثيرا و يهدى به كثيرا و ما يضل به الا الفاسقين» و نيز فرموده: «فلما زاغوا ازاغ الله قلوبهم» و نيز فرموده: «و لو شئنا لرفعناه بها و لكنه اخلد الى الارض و اتبع هويه» و كوتاه سخن اينكه ، دعوت دينى جز طريقه اختيار را سلوك ننموده ، و آيات الهى جز با مراعات آن نازل نشده ، و خداى سبحان هم به سوى خود هدايت نمى كند مگر آن كسى را كه به اختيار خود متعرض رحمت وى و مستعد هدايتش شده باشد.

چرا مشيت خداى تعالى بر هدايت همگانى انسانها با حفظ اختيار آنها، تعلق نگرفته است ؟

به همين بيان شبهه ديگرى هم كه خالى از پيچيدگى نيست ، حل مى شود، و آن شبهه اين است كه به فرض هم كه اين معنا را قبول كنيم كه نازل كردن آيه اى از طرف خداى تعالى كه كفار را هم مجبور به ايمان و قبول دعوت دينى سازد منافات با اختيارى دارد كه بناى آن دعوت ، بر آن اساس است ، ليكن چرا جايز نباشد كه خداوند ايمان جميع افراد مردم را بخواهد، همانطورى كه ايمان مؤ منين را خواسته ، و در نتيجه همه مردم ايمان آورند و چه عيبى داشت

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۹۴

كه خداى تعالى بخواهد همه افراد بشر هدايت و ايمان را بخواهند، همانطورى كه از مؤ منين خواست ، آنگاه علاوه بر مشيت و خواستش ‍ آيه اى را هم نازل كند تا آن آيه آنانرا به اختيار خودشان به هدايت سوق داده و به لباس ايمان متلبسشان سازد؟ و در نتيجه هم حريت و اختيار آنان محفوظ بماند و هم جميع افراد بشر هدايت يابند؟.

جواب اين سؤ ال و حل اين شبهه به طور اجمال از بيان قبلى ما استفاده مى شود، و اينك در توضيح آن مى گوئيم : گر چه هدايت دسته جمعى بشر همانطورى كه در شبهه گفته شد امر ممكنى است ، و ليكن با ناموس ‍ عمومى عالم اسباب و نظامى كه در استعداد قابل و افاضه فاعل است منافات دارد، چون هدايت تنها و تنها به كسى افاضه مى شود كه تقوا پيشه خود ساخته و نفس را تزكيه كند، « قد افلح من زكيها » و در مقابل ، ضلالت هم تنها نصيب كسى مى شود كه از ذكر پروردگارش ‍ اعراض نموده و نفس را آلوده سازد، « و قد خاب من دسيها » و اين اصابت ضلالت عبارت است از اينكه آدمى زير بار هدايت نرود.

خداى تعالى در اين باره مى فرمايد: «من كان يريد العاجلة عجلنا له فيها ما نشاء لمن نريد ثم جعلنا له جهنم يصليها مذموما مدحورا، و من اراد الاخرة و سعى لها سعيها و هو مؤمن فاولئك كان سعيهم مشكورا، كلا نمد هؤلاء و هؤلاء من عطاء ربك و ما كان عطاء ربك محظورا» «محظورا» به معناى ممنوع است.

پس خداى سبحان عطاى هر نفسى را به آن مقدارى كه استحقاق دارد به او مى رساند، اگر خير بخواهد به او مى دهد، و اگر شر بخواهد باز هم به او مى دهد، به اين معنا كه چنين كسى را از خير منع مى كند، و با اين حال اگر خداى تعالى بخواهد كه جميع مردم از صالح و طالح خير را بخواهند و همه آنان به اختيار خود ملازم ايمان و تقوا شوند معلوم است كه نظام عمومى عالم با اينكه عالم اسباب است تباه مى شود.

آيه « انما يستجيب الذين يسمعون ... » كه بعد از آيه مورد بحث ما است ، و به زودى معنايش خواهد آمد بيان ما را تاييد مى كند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۹۵

توصيف مؤ منين به وصف حيات و شنوايى و توصيف مشركين و معرضين به وصف مردگى ،كرى و كورى .

«انما يستجيب الذين يسمعون و الموتى يبعثهم الله ثم اليه يرجعون»:

اين آيه شريفه به منزله بيانى است براى جمله « و ان كان كبر عليك اعراضهم ... » زيرا حاصل جمله مزبور اين بود كه : تو نمى توانى كفار را از اين اعراضشان منصرف كنى ، و به معجزه اى كه آنان را سوق به ايمان دهد دست بيابى.

در اين آيه نيز همين معنا را توضيح داده مى فرمايد: به جهت اينكه اينان به منزله مرده اند، شعور ندارند و داراى گوش شنوا نيستند تا دعوت دعوت كننده اى را كه پيغمبر خدا است شنيده معناى دعوت دينى را بفهمند، اين هيكلها كه از مردم به چشم تو مى خورد، دو جور است : يكى زنده و شنوا كه البته چنين كسانى دعوت تو را اجابت مى كنند، و يكى مردگانى ناشنوا كه به ظاهر در صورت زندگانند، و اين طايفه شنوائيشان موقوف بر اين است كه خداوند پس از مرگ مبعوثشان كند، و به زودى خواهد كرد، آن وقت است كه مى شنوند آنچه را كه در دنيا قدرت شنيدنش را نداشتند.

خداى تعالى همين معنا را از خود آنان حكايت نموده مى فرمايد: «و لو ترى اذ المجرمون ناكسوا رؤ سهم عند ربهم ربنا ابصرنا و سمعنا فارجعنا نعمل صالحا انا موقنون».

در حقيقت سياق آيه مورد بحث سياق كنايه است ، و مراد از كسانى كه مى شنوند، مؤ منين و مراد از مردگان ، اعراض كنندگان از پذيرش ‍ دعوت الهى است ، چه مشركين و چه ديگران ، و اين كنايه تنها در اين آيه به كار برده نشده ، بلكه در كلام خداى تعالى مكرر مؤ منين به حيات و شنوائى و كفار به مردگى و كرى وصف شده اند، از آن جمله مى فرمايد: «او من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس كمن مثله فى الظلمات ليس بخارج منها» و نيز مى فرمايد: «انك لا تسمع الموتى و لا تسمع الصم الدعاء اذا ولو مدبرين ، و ما انت بهادى العمى عن ضلالتهم ان تسمع الا من يؤمن بآياتنا فهم مسلمون»

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۹۶

و همچنين آيات بسيارى ديگر. بيشتر مفسرين هم اينگونه اوصاف را حمل بر تشبيه و كنايه كرده اند، و ليكن ما در بعضى از مباحث گذشته خود مكررا بيان كرديم كه براى اينگونه اوصاف ، معنائى از حقيقت نيز هست به آن مباحث رجوع شود.

اين آيه دلالت مى كند بر اينكه به زودى در عالم آخرت خداى تعالى حقيقت را به كفار و مشركين فهمانيده و دعوت خود را به گوششان فرو خواهد كرد، همانطورى كه در دنيا به مؤ منين فهمانيده و شنوانيد. بنابراين ، انسان چه مؤ من و چه كافر ناگزير است از فهميدن حق در دنيا يا در آخرت.

بحث روايتى

قمى در تفسير خود مى گويد: و در روايت ابى الجارود است كه امام ابى جعفر (عليه السلام ) فرمود، رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) به اسلام آوردن حارث بن عامر بن نوفل بن عبد مناف بسيار علاقه داشت و او را به اسلام دعوت نموده خيلى سعى مى كرد بلكه قبول كند، ليكن بدبختى بر او غلبه كرده از قبول اسلام سرباز زد، اين معنا بر رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) گران آمد، لذا اين آيه نازل شد: «و ان كان كبر عليك اعراضهم تا آنجا كه مى فرمايد نفقا فى الارض».

مؤ لف : اين روايت علاوه بر ضعف سند و ارسالش با ظاهر روايات بسيارى كه دلالت دارد بر اينكه سوره انعام يكجا نازل شده سازگار نيست ، گر چه ممكن است آنرا چنين توجيه نمود كه اين واقعه قبل از نزول اصل سوره رخ داده و اين آيه به عنوان انطباق ، اشاره به آن فرموده است .

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۹۷

آيات ۵۵ - ۳۷، سوره انعام

وَ قَالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ ءَايَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قَادِرٌ عَلى أَن يُنزِّلَ ءَايَةً وَ لَكِنَّ أَكثرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ(۳۷)

وَ مَا مِن دَابَّةٍ فى الاَرْضِ وَ لا طئرٍ يَطِيرُ بجَنَاحَيْهِ إِلا أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطنَا فى الْكِتَبِ مِن شىْءٍ ثُمَّ إِلى رَبهِمْ يحْشرُونَ(۳۸)

وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِئَايَتِنَا صمُّ وَ بُكْمٌ فى الظلُمَتِ مَن يَشإِ اللَّهُ يُضلِلْهُ وَ مَن يَشأْ يجْعَلْهُ عَلى صرَطٍ مُّستَقِيمٍ(۳۹)

قُلْ أَ رَءَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَاب اللَّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ الساعَةُ أَ غَيرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِن كُنتُمْ صدِقِينَ(۴۰)

بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِف مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِن شاءَ وَ تَنسوْنَ مَا تُشرِكُونَ(۴۱)

وَ لَقَدْ أَرْسلْنَا إِلى أُمَمٍ مِّن قَبْلِك فَأَخَذْنَهُم بِالْبَأْساءِ وَ الضرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضرَّعُونَ(۴۲)

فَلَوْ لا إِذْ جَاءَهُم بَأْسنَا تَضرَّعُوا وَ لَكِن قَست قُلُوبهُمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشيْطنُ مَا كانُوا يَعْمَلُونَ(۴۳)

فَلَمَّا نَسوا مَا ذُكرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَب كلِّ شىْءٍ حَتى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسونَ(۴۴)

فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظلَمُوا وَ الحَْمْدُ للَّهِ رَب الْعَلَمِينَ(۴۵)

قُلْ أَ رَءَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سمْعَكُمْ وَ أَبْصرَكُمْ وَ خَتَمَ عَلى قُلُوبِكُم مَّنْ إِلَهٌ غَيرُ اللَّهِ يَأْتِيكُم بِهِ انظرْ كيْف نُصرِّف الاَيَتِ ثُمَّ هُمْ يَصدِفُونَ(۴۶)

قُلْ أَ رَءَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَاب اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَك إِلا الْقَوْمُ الظلِمُونَ(۴۷)

وَ مَا نُرْسِلُ الْمُرْسلِينَ إِلا مُبَشرِينَ وَ مُنذِرِينَ فَمَنْ ءَامَنَ وَ أَصلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيهِمْ وَ لا هُمْ يحْزَنُونَ(۴۸)

وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِئَايَتِنَا يَمَسهُمُ الْعَذَاب بِمَا كانُوا يَفْسقُونَ(۴۹)

قُل لا أَقُولُ لَكمْ عِندِى خَزَائنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَيْب وَ لا أَقُولُ لَكُمْ إِنى مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلا مَا يُوحَى إِلىَّ قُلْ هَلْ يَستَوِى الاَعْمَى وَ الْبَصِيرُ أَ فَلا تَتَفَكَّرُونَ(۵۰)

وَ أَنذِرْ بِهِ الَّذِينَ يخَافُونَ أَن يحْشرُوا إِلى رَبِّهِمْ لَيْس ‍ لَهُم مِّن دُونِهِ وَلىُّ وَ لا شفِيعٌ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ(۵۱)

وَ لا تَطرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَوةِ وَ الْعَشىِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْك مِنْ حِسابِهِم مِّن شىْءٍ وَ مَا مِنْ حِسابِك عَلَيْهِم مِّن شىْءٍ فَتَطرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظلِمِينَ(۵۲)

وَ كذَلِك فَتَنَّا بَعْضهُم بِبَعْضٍ لِّيَقُولُوا أَ هَؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّن بَيْنِنَا أَ لَيْس اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشكرِينَ(۵۳)

وَ إِذَا جَاءَك الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِئَايَتِنَا فَقُلْ سلَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَب رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنكُمْ سوءَا بجَهَلَةٍ ثُمَّ تَاب مِن بَعْدِهِ وَ أَصلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ(۵۴)

وَ كَذَلِك نُفَصلُ الاَيَتِ وَ لِتَستَبِينَ سبِيلُ الْمُجْرِمِينَ(۵۵)

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۹۸ «ترجمه آیات»

و گفتند: چرا علامتى از ناحيه پروردگارش بر او نازل نشد؟ بگو به درستى كه خدا قادر بر فرستادن معجزه و علامت هست ، و ليكن بيشتر كافران نمى دانند(۳۷)

و هيچ جنبده اى در زمين و پرنده اى كه با دو بال خود مى پرد نيست مگر اينكه آنها نيز مانند شما گروههائى هستند، و همه به سوى پروردگار خود محشور خواهند شد، ما در كتاب از بيان چيزى فروگذار نكرديم (۳۸)

و كسانى كه آيات ما را، تكذيب كردند كر و كورانى در ظلمتند، كسى را كه خدا بخواهد گمراه مى كند و كسى را كه بخواهد در راه راست قرارش ‍ مى دهد(۳۹)

بگو: اگر راست مى گوئيد به من خبر دهيد اگر بيايد شما را عذاب خدا و يا روز قيامت آيا غير خدا كسى را به فريادرسى خود مى خوانيد(۴۰)

(قطعا نه )، بلكه تنها همو را مى خوانيد، و او است كه اگر بخواهد آن گرفتارى را از شما مى برد و آنروز شركاى امروزتان را فراموش خواهيد كرد(۴۱)

و به تحقيق فرستاديم پيغمبرانى به سوى امتهائى كه قبل از تو مى زيستند پس به منظور اينكه شايد روى تضرع به درگاه ما آورند آنان را به سختيها و گرفتاريهاى گوناگون گرفتيم (۴۲)

پس چرا وقتى عذاب ما را ديدند تضرع نكردند، و ليكن دلهايشان سخت شد و شيطان عمل زشتشان را برايشان زينت داد(۴۳)

ترجمه تفسير الميزان جلد ۷ صفحه : ۹۹

پس وقتى عذاب ما را به كلى از ياد بردند درهاى همه لذائذ مادى را به رويشان گشوديم و وقتى سرگرم و شادمان به آن شدند بناگاه گرفتيمشان ، پس آنگاه ايشان فرومانده و خاموشانند(۴۴)

پس بريده شد دنباله گروهى كه ظلم كردند، و ستايش سزاوار خدائى است كه پروردگار عالميان است (۴۵)

بگو خبر دهيد مرا كه اگر روزى خداوند گوش و چشمهايتان را از شما گرفته و بر دلهايتان مهر نهد آيا كيست آن خداى ديگرى كه گوش و چشم و دل ديگرى به شما بدهد، ببين چگونه تكرار مى كنيم آيات خود را براى ايشان و با اين حال باز هم آنان اعراض مى كنند(۴۶)

بگو مرا خبر دهيد اگر عذاب خداوند به طور ناگهانى و يا آشكارا شما را بگيرد آيا جز گروه ستمكاران كسى هلاك مى شود؟(۴۷)

و ما نمى فرستيم پيغمبران را مگر براى بشارت و انذار، پس كسانى كه ايمان آورده عمل صالح كنند نه بيمى برايشان است و نه اندوهناك مى شوند(۴۸)

و آنانكه تكذيب كردند آيات ما را به جرم همين فسقى كه مرتكب شدند عذاب ما به آنان خواهد رسيد(۴۹)

بگو من نمى گويم خزينه هاى خداوند نزد من است ، و نيز نمى گويم علم غيب دارم ، و نمى گويم فرشته اى هستم ، من دنبال نمى كنم مگر همان چيزى را كه به سويم وحى مى شود، بگو آيا كور و بينا يكسان است ؟ (پس چرا تفكر نمى كنيد)(۵۰)

كسانى را كه در دل از محشور شدن در روزى كه جز خداوند ولى و شفيعى نيست ترس دارند با اين قرآن بترسان ، باشد كه بپرهيزند(۵۱)

و كسانى را كه در هر صبح و شام پروردگار خود را مى خوانند و جز رضاى او منظورى ندارند از خود طرد مكن و بدان كه از حساب ايشان چيزى بر تو و از حساب تو چيزى برايشان نيست كه آنان را از خود برانى ، و در نتيجه از ستمكاران بشوى (۵۲)

اين چنين بعضى از آنان را به دست بعضى ديگر آزموديم تا در قيامت (با يك دنيا تاسف ) از خود بپرسند آيا اينان بودند آن گروهى كه خداوند از ميان همه ما بر آنان نعمت داد؟ آنگاه در جواب خود بگويند آرى همين هايند، آيا خداوند به بندگان شكرگزار داناتر نيست ؟(۵۳)

و وقتى كه مؤ منين به آيات ما نزد تو مى آيند بگو سلام بر شما، پروردگار شما رحمت را بر خود واجب كرده كه هر كسى از شما از روى جهالت عمل زشتى مرتكب شود و سپس توبه كرده عمل صالح كند، خداوند هم آمرزنده و مهربان است (۵۴)

اينطور آيات را تفصيل مى دهيم تا شايد بندگان به آن عمل نموده و راه گنهكاران هم روشن گردد(۵۵)

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←