روایت:الکافی جلد ۱ ش ۳۲۲

آدرس: الكافي، جلد ۱، كِتَابُ التَّوْحِيدِ

عده من اصحابنا عن احمد بن ابي عبد الله عن محمد بن عيسي عن يونس بن عبد الرحمن عن الحسن بن السري عن جابر بن يزيد الجعفي قال :

سَأَلْتُ‏ أَبَا جَعْفَرٍ ع‏ عَنْ شَيْ‏ءٍ مِنَ اَلتَّوْحِيدِ فَقَالَ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَتْ أَسْمَاؤُهُ‏ اَلَّتِي يُدْعَا بِهَا وَ تَعَالَى فِي‏ عُلُوِّ كُنْهِهِ‏ وَاحِدٌ تَوَحَّدَ بِالتَّوْحِيدِ فِي تَوَحُّدِهِ‏ ثُمَّ أَجْرَاهُ‏ عَلَى خَلْقِهِ‏ فَهُوَ وَاحِدٌ صَمَدٌ قُدُّوسٌ‏ يَعْبُدُهُ كُلُّ شَيْ‏ءٍ وَ يَصْمُدُ إِلَيْهِ كُلُّ شَيْ‏ءٍ وَ وَسِعَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ عِلْماً

ترجمه

کمره ای, اصول کافی ترجمه کمره ای جلد ۱, ۳۵۷

جابر بن يزيد جعفى گويد: از امام باقر (ع) فرمود: پرسيدم از حقيقت توحيد، فرمود: به راستى خدائى كه اسمائش مبارك است و با آنها وى را خوانند و علو ذاتش برتر است، يگانه است، در يگانگى و تنهائى او را يگانه شناسند، توحيد خود را در خلقش مجرى ساخت، او است يگانه و صمد و قدوس، هر چيز او را پرستد و هر چيز نيازمند او است و دانش او به همه چيز رسا است. معنى درست صمد همين است نه آنچه مشبّهه گفتند كه: (خدا جسمى ميان پر است) زيرا اين وصف منحصر به جسم است و خداى جل ذكره از آن برتر است، او بزرگتر و والاتر است از اينكه وهم به وصفش رسد يا كنه عظمتش درك شود. و اگر معنى صمد در وصف خداى عز و جل تو پر باشد مخالف قول خداى عز و جل گردد كه لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ زيرا اين معنى از صفات اجسام است كه ميان پرند و جوف ندارند چون سنگ و آهن و اجسام ميان پر و بى‏جوف ديگر تعالى اللَّه عن ذلك علوا كبيرا، و اما آنچه در اخبار آمده است به اين مضمون بايد گفت: امام‏ به مقصود از آن داناتر است كه چه فرموده است و اينكه فرموده است صمد آن آقائى است كه نياز بدو برند معنى درستى است و موافق گفته خداى عز و جل است كه: لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ، و معنى (مصمود اليه) در لغت: كسى است كه قصد او كنند، ابو طالب در ضمن اشعار خود در مدح پيغمبر (ص) گفته است:

        و بالجمرة القصوى اذا صمدوا لها             يؤمّون قذفا رأسها بالجنادل‏
يعنى سوگند به جمره دور (ستونى كه حاجيان بدان رمى جمره كنند) گاهى كه قصد آن نمايند و آهنگ كنند سر آن را با سنگ ريز بكوبند، صمدوا به معنى قصدوا است يعنى قصد كنند و به جانب آن روند و آن را با سنگها بزنند يعنى سنگهاى ريز كه آنها را جمار نامند. يكى از شاعران جاهليت گفته است:
        ما كنت احسب ان بيتا ظاهرا             للَّه في اكناف مكة يصمد
يعنى من گمان ندارم كه خانه آشكار خدا در اطراف مكه مورد توجه باشد. يصمد يعنى يقصد. ابن زبرقان هم گفته است: و هراس آورى نيست جز سيد صمد (صمد را صفت سيد آورده است). شداد بن معاويه در باره حذيفة بن بدر گفته است:
        علوته بحسام ثم قلت له             خذها حذيف فانت السيد الصمد
تيغ بر سر او زدم و به او گفتم: اى حذيفه، بگير كه تو سيد صمدى.

و مانند اين استعمال براى لفظ صمد به معنى مقصود بسيار است و خداى عز و جل همان سيدى است كه همه خلق از جن و انس بدو روى نياز دارند در حوائج خود و بدو پناه برند در سختى‏ها و از او اميد فراوانى و دوام نعمت دارند تا سختى‏ها را از آنان رفع كند.

مصطفوى‏, اصول کافی ترجمه مصطفوی جلد ۱, ۱۶۷

جابر گويد: از امام باقر (ع) مطلبى از توحيد پرسيدم، فرمود: خدائى كه اسماءش كه بآنها خوانندش، پرخير و بركت است و در علو حقيقتش تعالى دارد، يكتاست، در حال يكتائى خودش (كه چيزى با او نبود) بيگانه دانستن خود منفرد بود [در يكتائى منفرد است، يكتاى ديگرى چون او نيست‏] سپس اين توحيد را ميان خلقش جارى ساخت پس او، يكتا، صمد، قدوس است، همه چيز پرستشش كند و بسوى او نياز برد و علمش همه چيز را فرا گرفته است.

(كلينى فرمايد:) اينست معنى صحيح در تاويل صمد نه آنچه مشبهه معتقد شده‏اند كه تاويل صمد: توپرى است كه جوف ندارد، زيرا كه توپرى صفت جسم است و خداى جل ذكره از آن برتر است او بزرگتر و والاتر است از اينكه اوهام بوصفش رسد يا حقيقت عظمتش درك شود و اگر تأويل صمد كه صفت خداى عز و جل است توپر باشد بر خلاف گفته خداى عز و جل است كه فرموده: چيزى مانند او نيست، زيرا توپرى صفت اجساميست كه پرند و جوف ندارند مثل سنگ و آهن و ساير چيزهاى توپر بى‏جوف، مقام خداى از اين صفت بسيار بلند است.

اما اخبارى كه در اين باره وارد شده است خود امام (ع) داناتر است بگفته خويش و اينكه (در دو روايت مزبور) فرمود صمد بمعنى سيد مورد نياز است معنائيست صحيح و موافق گفتار خداى عز و جل «چيزى مانند او نيست» و در لغت هم مصمود بمعنى مقصود است. ابو طالب در بعضى اشعارش كه پيغمبر (ص) را مدح نموده گفته است (معنى شعر): سوگند بجمره عقبه، زمانى كه براى پرانيدن سنگها بسر او متوجهش شوند، «صمد و الها» يعنى بسوى او متوجه شوند و سنگش زنند، مراد بجنادل سنگهاى كوچكى است كه جمار ناميده شود. يكى از شعراء جاهليت گويد: (معنى شعر) گمان ندارم در اطراف مكه خانه آشكارى براى خدا باشد كه متوجهش شوند، و ابن زبرقان گويد: رهيبة جز سيد صمد نيست (رهيبة نام مرديست و صمد شاهد مثال است كه بمعنى مورد توجه آمده). و شداد بن معاويه در باره حذيفة بن بدر گويد (معنى شعر) شمشيرى روى سرش بلند كردم و گفتم اى حذيفة آن را بگير كه تو سيد و مورد توجهى، و مانند اين مثالها زياد است، و خداى عز و جل سيد صمديست كه تمام مخلوق از جن و انس در حوائج باو متوجه شوند و در گرفتاريها باو پناه برند و از او اميد گشايش و دوام نعمت دارند كه گرفتاريها را از آنها بردارد.

محمدعلى اردكانى, تحفة الأولياء( ترجمه أصول كافى) - جلد ۱, ۳۹۳

چند نفر از اصحاب ما روايت كرده‏اند از احمد بن ابو عبداللَّه، از محمد بن عيسى، از يونس بن عبدالرحمان، از حسن بن سَرى، از جابر بن يزيد جُعفى كه گفت: از امام محمد باقر عليه السلام سؤال كردم از چيزى از توحيد خدا. حضرت فرمود: «به درستى كه خدا مبارك و مطهر است، نام‏هاى او، كه مردم او را به آنها مى‏خوانند و برتر است از آن‏كه كسى غير از آن جناب به بلندىِ كُنه و حقيقت او برسد و آن را دريابد. يكى است كه در وجود ذاتى، دوم ندارد و ذات و صفات او را كثرتى نيست. و به توحيد خود در حال توحد و تفرد، متفرد و تنها بود (چه در ازل پيش از ايجاد و خلق، خويش را به يگانگى ياد مى‏فرمود، بى آن‏كه شريكى داشته باشد در وجود). بعد از آن، توحيد را بر خلائق جارى نمود كه او را به وحدانيت بشناسند. پس اوست كه يگانه است و پناه نيازمندان و در نهايت نزاهت از شوب نقص و عيب. و هر چيزى او را مى‏پرستد، و همه چيز به سوى او قصد مى‏كنند، و علمش به همه چيز رسيده و به آن احاطه فرموده». و كلينى رضى الله عنه فرموده: و اين‏كه همان معنى درست است در تفسير و بيان صمد، نه آنچه فرقه مشبهه به سوى آن رفته و گفته‏اند كه تفسير صمد، توپر است كه اندرون ندارد؛ زيرا كه اين تفسير كه ايشان مى‏گويند نمى‏باشد، مگر از صفت و حالت جسم. و خداى- جلّ ذكره- برتر است از اين عيب و نقص، و آن جناب بزرگ‏تر و بزرگوارتر است از اين‏كه خيال‏ها بر صفتش واقع شوند كه آن را بفهمند، يا اين‏كه كسى به كُنه عظمت و بزرگى او تواند رسيد. و اگر تفسير صمد در صفت خداى عزّوجلّ، توپر باشد يا فرموده خداى عزّوجلّ «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ» «۱»، كه ترجمه آن اين است كه: «هيچ چيز در ذات و صفات مانند او نيست». مخالفت دارد؛ زيرا كه اين، از صفت اجسام توپر است كه جوف ندارند، چون سنگ و آهن و ساير چيزهاى توپر كه آنها را جوفى نيست. و خدا برتر است از اين نقص؛ برترى بزرگ (و اما آنچه در اخبار وارد شده از آن‏كه معنى صمد، توپر است، عالم كه مراد از آن، يكى از حضرات ائمه معصومين- عليه و عليهم السلام- است به آنچه فرموده داناتر است و آن حضرت معنى آن را بهتر __________________________________________________

(۱). شورا، ۱۱.

مى‏داند) و اين‏كه حضرت امام محمد تقى عليه السلام فرمود كه: صمد، سيد مصمود اليه است (و ترجمه آن در اول باب مذكور گرديد)، معنى درستى است كه به فرموده خداى عزّوجلّ «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ» موافقت دارد. و مصمود اليه، در لغت عرب، به معنى مقصود است و ابوطالب پدر امير المؤمنين عليه السلام در بعضى از اشعار خويش كه پيغمبر صلى الله عليه و آله را به آن مدح فرموده، مى‏فرمايد:

         و بالجمرة القصوى اذا صمدوا لها             يؤمّون قذفا رأسها بالجنادل‏

يعنى «و به جمره دورتر از همه جمرات ثلاث كه در منى است-/ يعنى جمره عقبه-/ چون قصد آن نمايند، سر آن را مى‏شكنند، يا قصد سر آن مى‏كنند و به سنگ‏ها كه به سوى آن مى‏افكنند» (و در بعضى از نسخ كافى، به جاى قذفا، و رَضْخَا واقع شده و رَضَخْ به فتح اول و سكون دوم، سنگ بر چيزى انداختن و كوفتن و شكستن است). و كلينى در بيان شرح اين بيت، فرموده كه: يعنى جانب آن را قصد كردند و آن را به سنگ‏ها مى‏زدند، يعنى: سنگ ريزه‏هاى كوچك كه آنها را جِمار مى‏نامند. «۱» و بعضى از شعراى جاهليت، گفته است كه:

         ما كنت أحسب ان بيتاً ظاهراً             اللَّه فى أكناف مكَّة يصمد

يعنى «نبودم كه بپندارم كه خدا را خانه‏اى است هويدا در نواحى مكّه، كه مصمود- يعنى مقصود- باشد كه مردم، قصد آن كنند و به زيارت آن روند. و مراد از آن، خانه كعبه است- رزقنا اللَّه و ايّاكم زيارتها-). وزبرقان گفته كه:

         و لا رهيبة الا سيّد صمد.

يعنى: «و نيست رهيبه كه اسم ممدوح اوست، مگر بزرگى كه مردم قصد او مى‏كنند، در حوائجى كه دارند». و شدّاد بن معاويه در باب حذيفة بن بدر گفته كه:

         عَلَوتُهُ بِحُسامٍ ثمّ قلت له             خذها حذيف فأنت السيّد الصمد.

باب در بيان امتناع حركت و انتقال خدا __________________________________________________

(۱). و جِمار به كسر ميم، جمع جَمره به فتح جيم و سكون ميم است و آن در اصل لغت، به معنى سنگ‏ريزه است. (مترجم)

يعنى: «بلند نمودم او را شمشيرى جان‏ستان، پس به او گفتم كه: اين ضربت را بگير اى‏حذيفه كه تويى بزرگى كه مردم در حاجات خويش قصد تو مى‏كنند» (و شدّاد اين را از روى استهزا و ريشخند به حذيفه گفت؛ چنانچه فرشتگان به فرموده خدا به گناه‏كار بعد از آن‏كه به قهر و عنف، او را گرفته و در ميان جهنم كشيده و آب جوش بر سر او ريخته‏اند كه بدنش به آن گداخته شود، از روى ريشخند مى‏فرمايند كه «ذُقْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيمُ» «۱»، يعنى: «بچش و اين عذاب را بكش. به درستى كه تويى عزيز و بزرگوار»). بعد از آن كلينى فرموده كه: و مثل اين- يعنى اشعارى كه در باب صمد مذكور شد- بسيار است و خداى عزّوجلّ، سيد صمد است كه تمام خلق از جن و انس به سوى او قصد مى‏كنند، در جميع حوائج و به او در سختى‏ها و پناه مى‏برند (كه آنها را از ايشان دفع و رفع نمايد)، و فراخى خوشحالى و دوام نعمت‏ها را از او اميد دارند. __________________________________________________

(۱). دخان، ۴۹.