الأنفال ١

يَسْأَلُونَکَ‌ عَنِ‌ الْأَنْفَالِ‌ قُلِ‌ الْأَنْفَالُ‌ لِلَّهِ‌ وَ الرَّسُولِ‌ فَاتَّقُوا اللَّهَ‌ وَ أَصْلِحُوا ذَاتَ‌ بَيْنِکُمْ‌ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ‌ وَ رَسُولَهُ‌ إِنْ‌ کُنْتُمْ‌ مُؤْمِنِينَ‌

کپی متن آیه
يَسْأَلُونَکَ‌ عَنِ‌ الْأَنْفَالِ‌ قُلِ‌ الْأَنْفَالُ‌ لِلَّهِ‌ وَ الرَّسُولِ‌ فَاتَّقُوا اللَّهَ‌ وَ أَصْلِحُوا ذَاتَ‌ بَيْنِکُمْ‌ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ‌ وَ رَسُولَهُ‌ إِنْ‌ کُنْتُمْ‌ مُؤْمِنِينَ‌

ترجمه

از تو درباره انفال [= غنایم، و هرگونه مال بدون مالک مشخص‌] سؤال می‌کنند؛ بگو: «انفال مخصوص خدا و پیامبر است؛ پس، از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید! و خصومتهایی را که در میان شماست، آشتی دهید! و خدا و پیامبرش را اطاعت کنید اگر ایمان دارید!

از تو در باره‌ى غنيمت‌ها مى‌پرسند، بگو: غنيمت‌ها از آن خدا و رسول است. پس از خدا پروا داريد و روابط خود را اصلاح كنيد و از خدا و رسولش اطاعت كنيد اگر مؤمن هستيد

[اى پيامبر،] از تو در باره غنايم جنگى مى‌پرسند. بگو: «غنايم جنگى اختصاص به خدا و فرستاده [او] دارد. پس از خدا پروا داريد و با يكديگر سازش نماييد، و اگر ايمان داريد از خدا و پيامبرش اطاعت كنيد.

(ای رسول ما) امت از تو حکم انفال را سؤال کنند (یعنی غنایمی که بدون جنگ از دشمنان به دست مسلمانان آید و زمینهای خراب بی‌مالک، معادن، بیشه‌ها، فراز کوهها، کف رودها، ارث کسی که وارث ندارد، قطایع ملوک، خلاصه ثروتی که بی‌رنج مردم حاصل شود) جواب ده که انفال مخصوص خدا و رسول است (که رسول و جانشینانش به هر کس و هر قدر صلاح دانند ببخشند) پس شما مؤمنان باید از خدا بترسید و در رضایت و مسالمت و اتحاد بین خودتان بکوشید و خدا و رسول او را اطاعت کنید اگر اهل ایمانید.

از تو درباره انفال] یعنی غنایم جنگی و هر گونه مالی که مالک معینی ندارد [می پرسند، [که مالک آنها کیست و چگونه باید تقسیم شود؟] بگو: [مالکیّتِ حقیقیِ] انفال ویژه خدا وپیامبر است، پس اگر مؤمن هستید [نسبت به انفال] از خدا پروا کنید و [اختلاف و نزاع] بین خود را اصلاح نمایید، و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.

تو را از غنايم جنگى مى‌پرسند، بگو: غنايم جنگى متعلق به خدا و پيامبر است. پس اگر از مؤمنان هستيد، از خداى بترسيد و با يكديگر به آشتى زيست كنيد و از خدا و پيامبرش فرمان بريد.

از تو درباره [تقسیم‌] انفال می‌پرسند، بگو [حکم تقسیم‌] انفال مختص به خدا و رسول [او] است، پس از خداوند پروا کنید و بین خودتان آشتی کنید، و اگر به راستی مؤمن هستید از خداوند و پیامبر او اطاعت کنید

تو را از انفال- غنيمتهاى جنگى- مى‌پرسند، بگو: آن غنيمتها از آن خدا و پيامبر است. پس، از خدا پروا داشته باشيد و ميان خود آشتى و سازش كنيد، و خداى و پيامبر او را فرمان بريد اگر ايمان داريد.

از تو درباره‌ی غنائم می‌پرسند (و می‌گویند که غنائم جنگ بدْر چگونه تقسیم می‌گردد و به چه کسانی تعلّق می‌گیرد؟) بگو: غنائم از آن خدا و پیغمبر است (و پیغمبر به فرمان خدا تقسیم آن را به عهده می‌گیرد.) پس از خدا بترسید و (اختلاف را کنار بگذارید و) در میان خود صلح و صفا به راه اندازید، و اگر مسلمانید از خدا و پیغمبرش فرمانبرداری کنید.

(ای پیامبر!) تو را از انفال [:اموال همگانی افزون بر کوشش‌هاشان] می‌پرسند. بگو: «این اموال اختصاص به خدا و فرستاده‌(ی او) دارد. پس از خدا پروا بدارید و میان یکدیگر سازش دهید و اگر ایمان داشته‌اید از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.»

پرسندت از بهره‌های جنگ بگو آنها از آن خدا و پیمبر است پس بترسید خدا را و اصلاح کنید میانه خویش را و فرمان برید خدا و پیمبرش را اگر هستید مؤمنان‌

They ask you about the bounties. Say, “The bounties are for Allah and the Messenger.” So be mindful of Allah, and settle your differences, and obey Allah and His Messenger, if you are believers.

ترتیل:

ترجمه:

سوره الأنفال	آیه ١	الأنفال ٢
سوره : سوره الأنفال نزول : ١ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٢٢ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«الأنفَال»: جمع نَفْل، غنائم. «ذَاتَ»: حالت. صاحب. «بَیْن»: این واژه از اضداد است و به معنی وصلت و فُرقت آمده است. «ذَاتَ بَیْنِکُمْ»: حالتی که مایه پیوند شما می‌گردد. حالتی که مایه جدائی شما می‌شود.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ‌ مِنْ‌... (۵)

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ‌ آمَنُوا إِنَّمَا... (۱) وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ‌... (۲)

نزول

«شیخ طوسى» در سبب نزول آیه اختلاف نموده اند، عده اى گویند: درباره غنائم جنگ بدر نازل شده زیرا رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود هر که در جنگ زحمات زیادى را متحمل شود. داراى نفل خواهد بود و روى همین اصل عده اى جانفشانى کرده و بلیاتى را متحمل گشتند و عده اى نیز از پیامبر حفاظت می‌نمودند ولى مانند دیگران با بلیات زیادى روبرو نشده بودند.

وقتى که جنگ به پایان رسید، اختلاف نمودند. بعضى گفتند: ما باید غنائم زیادترى بدست آوریم زیرا عده اى از دشمن را کشته ایم. دیگران گفتند: غنائم زیادتر نصیب و بهره ما مى باشد زیرا از رسول خدا صلى الله علیه و آله حفاظت کردیم و اگر می‌خواستیم مانند دیگران عده زیادى از دشمن را مى کشتیم عده دیگر به پیامبر گفتند: ما چون در پشت جبهه از شما نگهدارى می‌کردیم. غنائم زیادتر از آن ما خواهد بود سپس این آیة نازل گردید و به آن‌ها فهمانید که آنچه پیامبر اسلام تصمیم بگیرد کارى است گذشته چنان که ابن عباس و عکرمة و عبادة بن الصامت گفته اند، برخى گویند: درباره یکى از اصحاب پیامبر نازل گردیده که از غنائم قبل از آن که تقسیم بشود، سؤال کرد در صورتى که هنوز پیامبر به کسى از غنائم عطا نکرده بود و منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله این بود که در میان همه لشکریان تقسیم نماید و خداوند با نزول این آیه غنائم را به رسول خویش متعلق نمود چنان که از سعد بن مالک نقل گردیده است و صحابى مزبور که این سؤال را از رسول اکرم کرده بود، سعد بن ابى‌وقاص بوده است که گوید در جنگ بدر سعید بن العاص را کشته بودم و او داراى شمشیرى بود که به آن ذوالکثیفه مى گفتند. خواستم آن شمشیر را تصاحب کنم لذا نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدم و شمشیر مزبور را درخواست نمودم.

پیامبر فرمود: این شمشیر نه مال من است و نه مال تو است. من نیز چشم پوشیدم و در موقع تقسیم غنائم متعلق به پیامبر گردید و پیامبر هم آن را به من بخشید و این آیه نازل گردید و بنا به نقل از قتادة و ابن عباس و مجاهد و عثمان این سوره در مدینه نازل گردیده و مدنى است و نیز گویند: اولین سوره اى است که در مدینه به پیامبر اسلام نازل شده است.

تفسیر

---

• آيات ۶ - ۱، سوره انفال
• معناى (( انفال )) ، (( ذات )) و مراد از اصلاح طلبى ذات البين
• اختلاف مفسرين در قرائت (( يسئلونك عن الانفال ))
• معنى و ترتيبى كه از ضميمه ساختن آيات ساختن آيات مربوط به انفال استفاده مى شود
• بيان عدم منافات بين آيات مربوط به غنيمت و خمس با آيه : (( قل الانفال لله والرسول ))
• پنج صفت براى مؤ منين حقيقى
• مراد از درجات در: (( لهم درجات عند ربهم )) مراتب قرب به خدا است
• معناى (( حق )) و (( جدال ))
• (معناى انفال ، شاءن نزول آيات مربوط به انفال ...)

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ «1»

(اى پيامبر!) از تو درباره‌ى انفال (غنائم جنگى و اموال عمومى) مى‌پرسند (كه از آن كيست؟) بگو: انفال، از آنِ خدا و پيامبر است. پس، از خداوند پروا كنيد و (روابط) ميان خودتان را اصلاح كنيد و اگر ايمان داريد، از خدا و رسولش اطاعت كنيد.

نکته ها

در قرآن حدود 130 بار واژه‌ى سؤال و مشتقّات آن، از جمله 15 بار عبارت‌ «يَسْئَلُونَكَ» آمده است.

«انفال» جمع «نَفل»، به معناى زياده و عطيّه است. چنانكه به زيادتر از نمازهاى واجب، نافله گفته مى‌شود و عطاى فرزند به حضرت ابراهيم «نافله» به حساب آمده است. «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ نافِلَةً» «1»

در روايات و كتب فقهى، منابع طبيعى و ثروت‌هاى عمومى، غنائم جنگى، اموال بى‌صاحب مثل: زمينى كه صاحبش آن را رها كرده، اموال مردگان بى‌وارث، جنگل‌ها، درّه‌ها، نيزارها،

---

«1». انبياء، 72.

جلد 3 - صفحه 265

زمين‌هاى موات، معادن و ... از انفال شمرده شده‌اند. «1»

چون قبل از اسلام، نحوه‌ى توزيع غنائم بر اساس تبعيضات بود، پس از جنگ بدر كه اوّلين جنگ مسلمانان و همراه با غنائم بسيار بود، در اين‌كه غنائم را چه بايد كرد و به چه كسانى مى‌رسد و چه كسانى اولويّت دارند، نظرهاى مختلفى وجود داشت. سرانجام با سؤال و درخواست مردم از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، خود آن حضرت به تقسيم غنائم پرداخت و بطور عادلانه و يكسان ميان مردم تقسيم كرد تا تبعيضات موهوم دوره‌ى جاهلى را از ميان برداشته و از مستضعفان حمايت كند، هر چند برخى، از اين برابرى رنجيدند. «2»

گرچه آيات اين سوره درباره‌ى جنگ بدر است و اين آيه نيز بيشتر نظر به غنائم جنگى دارد، ولى اختصاص به آن ندارد. «3»

امام صادق عليه السلام فرمود: «انفال به چند سهم تقسيم مى‌شود كه يكى از سهام براى خداوند است، سهم خداوند از انفال، زير نظر رسول خدا مصرف مى‌شود». «4»

پاداش اصلاح و آشتى ميان مردم، از يك سال نماز و روزه‌ى مستحبّى هم بيشتر است. «5»

امام صادق عليه السلام به شاگرد خود مفضّل فرمود: «اگر ميان دو نفر از طرفداران ما نزاعى درگرفت، از مال من خرج كن و ميان آنان آشتى بده». «6»

در اسلام، تقويت و تحكيم پيوندها و از بين بردن اسباب تفرقه و نفاق به قدرى اهميّت دارد كه در بعضى مراحل نه تنها اصلاح ذات البين واجب است، بلكه از سهم امام نيز مى‌توان براى آن استفاده كرد. «7»

پیام ها

1- سؤال مردم درباره‌ى انفال و پاسخ پيامبر صلى الله عليه و آله به آنان، نشان‌دهنده‌ى دخالت اسلام در شئون اقتصادى جامعه است. يَسْئَلُونَكَ‌ ...

---

«1». تفسير نورالثقلين؛ بحار، ج 93، ص 205 وكافى، ج 1، ص 539.

«2». تفسير نمونه؛ فروغ ابديّت، ج 1، ص 423.

«3». تفاسير الميزان و نمونه.

«4». تفسير نمونه.

«5». تفسير اطيب‌البيان.

«6». كافى، ج 2، ص 209.

«7». تفسير نمونه.

جلد 3 - صفحه 266

2- مرجع بيان احكام و مسائل اقتصادى، رهبر الهى است. يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ‌ ...

3- هدف از جهاد در اسلام، پيروزى حقّ بر باطل است. غنائم، مسأله‌ى فرعى و اضافى است. ( «انفال»، به معناى «زياده» است.)

4- حكومت اسلامى پشتوانه‌ى اقتصادى مى‌خواهد و انفال، پشتوانه‌ى نظام اسلامى است. «الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ»

5- اسلام براى منابع طبيعى و ثروت‌هاى عمومى نيز قانون دارد. «الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ»

6- تمام مصارف رسول‌اللّه، در راستاى اهداف الهى است. «لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ»

7- حفظ اموال عمومى، پاكى و پروا لازم دارد. «فَاتَّقُوا اللَّهَ» (زيرا بيت‌المال و اموال عمومى، مى‌تواند بسترى براى سوءاستفاده باشد.)

8- كسى كه قصد اصلاح دارد، بايد خودش اهل تقوا باشد. «فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا»

9- حفظ وحدت واصلاح ميان مردم، بر همگان لازم است. «أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ»

10- مؤمن بايد در ميدان‌هاى اخلاق، جامعه و سياست، به دستورات الهى عمل كند تا مشروعيّت داشته وبه موفقيّت برسد. «فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»

11- ايمان تنها در قلب نيست، بلكه جلوه‌ى خارجى و اطاعت عملى هم مى‌خواهد. أَطِيعُوا ... إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ‌

12- ممكن است كسانى در آزمايش جانفشانى و حضور در جبهه قبول شوند، ولى در آزمايش مالى و تقسيم غنائم و انفال مردود گردند. «إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ»

13- جبهه رفتن به تنهايى نشانه‌ى ايمان كامل نيست، طمع نداشتن به غنائم، حفظ اخوّت و تسليم بودن در برابر رهبرى هم لازم است. (كلّ آيه)

تفسير نور(10جلدى)، ج‌3، ص: 267

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ «1»

چون حق سبحانه و تعالى در سوره اعراف ذكر قصص انبياء و ختم آن به ذكر پيغمبر ما صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، افتتاح سوره انفال نيز ذكر آن سرور، و بعد بيان آنچه ميان او و قوم گذشت.

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ‌: سؤال مى‌كنند تو را اى پيغمبر مكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از حكم غنيمتهاى كفار كه بر امّت حلال است يا نه؟ و تسميه غنيمت به «نفل» جهت آن است كه آن عطيه و فضلى است از حق تعالى به مجاهدان. و از نفل مشتق است به معنى زيادتى و در آن خلاف است:

1- نزد ابن عباس و مجاهد و قتاده ضحاك و ابن زيد، مراد غنائم بنى است روز بدر.

2- حسن بن صالح گفته: مراد اسراء است.

3- آنچه عبد و جاريه مسلمين از مشركين بگيرند بدون جنگ.

4- آنچه باقى مانده از غنايم بعد قسمت.

در تهذيب- روايت از باقر و صادق عليهما السّلام: فى‌ء و انفال عبارت است از آنچه از زمين كه بدون قتال از كفار بگيرند، يا اهل آن صلح نموده و تقديم كنند به دستهاى خود، و اراضى مخروبه و بطون رودخانه‌ها تمام از فى‌ء و انفال است و همه متعلق به خدا و رسول است و سهم الهى هم به رسول عطا و صرف فرمايد به هر طور كه خواهد، پيغمبر. «1» در روايت ديگر آمده كه آنها خاصه امام‌

---

«1» تهذيب الاحكام، جلد 4، صفحه 133، حديث 4- تفسير عياشى، جلد 2، صفحه 47، حديث 7.

---

جلد 4 صفحه 288

عليه السّلام است. «1» ايضا عياشى از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده فرمود: خاصه ما باشد انفال. عرض كردند: انفال چيست؟ فرمود: از انفال است معادن و نى زارها (بيشه‌ها) و هر زمينى كه بى صاحب است و هر زمينى كه اهل آن هلاك شده‌اند، پس آن مخصوص ما باشد و فرمود خصايص ملوك نيز از انفال است. «2» در منهج- ابن عباس نقل نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در غزوه بدر تهيه حرب مى‌ديد، و مى‌فرمود هر كه در حرب، فلان و فلان را بكشد او را از غنايم چندين بدهم، و هر كه اسير بياورد او را چندين عطا كنم. قوم متصدى جنگ و جوانان بشتافتند، و پيران معروف ملازم رسول بودند. چون حق تعالى فتح و ظفر را به مسلمانان مرحمت فرمود، آمدند، و آنچه حضرت تقبل نموده بود طلب كردند. اكابر گفتند: ما به جهت حراست وجود نبوى مسارعت به حرب ننموديم، و الّا ما را شجاعت هست، پس ما را از غنايم حصه‌اى باشد. أبو اليسر انصارى برخاست گفت: يا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمودى هر كه مردى بكشد يا اسيرى بياورد من او را چقدر عطا كنم، من هفتاد نفر قتل و هفتاد اسير آورده‌ام. سعد گفت: مرا نيز نصيبى باشد، زيرا ظهير و معين تو بودم، و اگر آنچه وعده دادى مرحمت كنى به سبب كثرت جمعيت و قلت غنيمت به ما چيزى نرسد. رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ساكت، آيه شريفه نازل شد كه سؤال كنند انفال را اينكه عطا كنى ايشان را. در مجمع- شيخ فرمايد مصحّح آمده كه قرائت اهل بيت عليهم السلام، يسئلونك الانفال است. «3» قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ‌: بگو اى پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم غنيمتها مختص به خدا و رسول او است، به هر كه خواهد عطا كند. عبادة بن صامت رضوان اللّه عليه گويد: اين آيه در باب ما و اهل بدر نازل شد كه در غنايم اختلاف و اخلاق ما از حد اعتدال منحرف شده بود حق تعالى حكم آن را به‌

---

«1» همان مدرك، حديث 7.

«2» تفسير عياشى، جلد 2، صفحه 48، حديث 11.

«3» تفسير مجمع البيان، جلد دوّم، صفحه 516.

---

جلد 4 صفحه 289

رسول خود تفويض فرمود.

فَاتَّقُوا اللَّهَ‌: پس بترسيد از خداى تعالى در مخالفت و منازعت، وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ‌: و اصلاح كنيد حالى كه ميان شما است از خصومت و منازعت به مواسات و مودت با يكديگر و تسليم امر خدا و رسول. يا به صلاح آريد نفوس هم را در ميان خود، وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ‌: و اطاعت كنيد خدا و رسول را در آنچه فرمايد در غنايم و غيره، إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ‌: اگر هستيد شما مؤمنان، چه ايمان مقتضى طاعت و تقوى و مستوجب امتثال در اوامر و نواهى است.

تنبيه: صدر كلام امر به اطاعت خدا و عطف رسول بر آن بدون تكرار امر، دال است بر آنكه ملازمه باشد بين اطاعت رسول و با اطاعت خدا و مفارقتى ميان آن دو نخواهد بود به نص قرآن مجيد. بنابراين كسانى كه اكتفا به قرآن فقط نمايند بدون اطاعت فرمايش رسول، هر آينه مخالفت نص قرآن و تفرقه بين فرمان خدا و رسول و منافى با ايمان خواهد بود، زيرا خود قرآن امر فرمايد به اطاعت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم. يا اگر كامل الايمان هستيد، چه كمال ايمان به طاعت و امتثال اوامر و اتقاء از معاصى و اصلاح ذات بين است به عدل و احسان و رأفت.

در كافى- هشام بن سالم از ابى عبد اللّه عليه السّلام قال: لان اصلح بين اثنين احبّ الىّ من ان اتصدّق بدينارين‌ «1» معاويةبن عمّار از ابى عبد اللّه قال عليه السّلام: المصلح ليس بكاذب. «2» حضرت صادق عليه السّلام فرمود: اگر هر آينه اصلاح كنم بين دو نفر، محبوبتر است نزد من از اينكه تصدق كنم به دو دينار. و ايضا فرمود: مصلح دروغگو نيست.

بيان: علامه مجلسى رضوان اللّه عليه فرمايد: مصلح كاذب نيست، هر گاه نقل نمايد كلامى را كه يكى به ديگرى نگفته باشد، يا ذكر فعلى نمايد كه او نكرده باشد به جهت اصلاح، نيست از كذب حرام، بلكه آن مستحسن است و

---

«1» اصول كافى، جلد 2، كتاب الايمان و الكفر، صفحه 209، حديث 2.

«2» اصول كافى، جلد 2، كتاب الايمان و الكفر، صفحه 209، حديث 5.

---

جلد 4 صفحه 290

اين قول كذب اصطلاحى نباشد اگرچه كذب لغوى است، زيرا كذب در شرع آنست كه عدم مطابقه با واقع، و قائلش مذموم باشد، و در اينجا قائل مذموم نيست شرعا.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ «1»

ترجمه‌

سؤال ميكنند تو را از انفال بگو انفال از آن خدا و پيغمبر است پس بپرهيزيد از خدا و اصلاح كنيد ما بين خودتان و اطاعت كنيد خدا و پيغمبرش را اگر هستيد گروندگان.

تفسير

نفل در لغت بمعنى زياده و عطيّه است و جمع آن انفال است و آن شرعا اموالى است كه مخصوص به پيغمبر (ص) بوده و بعد از او مخصوص بامام (ع) است براى رياست الهيّه ايشان كه از آن جمله است اراضى كفار كه بتصرف مسلمانان در آمده بدون آنكه لشگركشى براى تصرّف آنزمين نموده باشند خواه كفار از ترس فرار كرده باشند خواه باختيار واگذار نموده باشند كه آنرا فى‌ء نيز ميگويند و از آن جمله است اراضى بائره كه قابل استفاده نباشد مگر بآبادى و عمران خواه مالكى نداشته مانند بيابان يا داشته و بعد مخروبه شده و فعلا مالكش معلوم نيست و اين اراضى را موات گويند و نيز از آن جمله است سواحل درياها و شط هاورؤس كوهها و درّه‌ها و جنگل‌ها و اشياء نفيس غنائمى كه از كفار بدست مسلمانان مى‌آيد در صورتى كه جنگ با آنها باذن امام (ع) باشد و الّا تمام آن غنائم و معادنيكه صاحب معيّنى ندارد وارث كسيكه وارث ندارد اجمالا اموالى كه معمولا سلاطين از آن خود ميدانند و تصرف آنها در زمان غيبت امام براى شيعيان مباح است با اذن نوّاب عام مسلّما و احكام آن در كتب فقهيّه ذكر شده است و رواياتش زياد است كه مجال نقل آنها نيست خلاصه آنكه در صدر اسلام مسلمانان از پيغمبر (ص) سؤال نمودند از حكم اين اموال يا آنكه سؤال نمودند پاره از آنرا بآنها عطا فرمايد و اين آيه نازل شد كه دلالت دارد بر آنكه اينها از مختصات آنحضرت است و مؤيّد احتمال دوّم كه سؤال از اعطاء باشد نه حكم آنستكه در مجمع از ابن مسعود و حضرت سجّاد و امام باقر و امام صادق عليهم السلام نقل نموده كه يسئلونك الانفال قرائت فرموده‌اند و نيز مؤيد اين معنى است امر بتقوى و اصلاح‌

---

جلد 2 صفحه 511

ذات البين و اطاعت خدا و پيغمبر و اشتراط ايمان بآنها كه كاشف از آنستكه حضرات كاملا علاقه‌مند بتقسيم آنها بين خودشان بوده‌اند و اختلاف داخلى در كم و زيادش هم داشتند و خداوند مأيوسشان فرموده است و مادّه نزاع را از ميان برداشته و اختيار آنرا به پيغمبر (ص) و امام واگذار فرموده است و ذات در ذات بينكم اشاره بحقيقت و حال است يعنى از خدا بترسيد و طمع نكنيد در اموال مختصّه بخدا و پيغمبر و حقيقت و حال خودتان را اصلاح كنيد تا نزاع و خلاف از ميان شما رفع شود و در مقام اطاعت خدا و پيغمبر تسليم و بسهم خودتان از غنائم قانع باشيد كه اين مقتضاى ايمان است.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِيم‌ِ

يَسئَلُونَك‌َ عَن‌ِ الأَنفال‌ِ قُل‌ِ الأَنفال‌ُ لِلّه‌ِ وَ الرَّسُول‌ِ فَاتَّقُوا اللّه‌َ وَ أَصلِحُوا ذات‌َ بَينِكُم‌ وَ أَطِيعُوا اللّه‌َ وَ رَسُولَه‌ُ إِن‌ كُنتُم‌ مُؤمِنِين‌َ «1»

سؤال‌ ميكنند ‌از‌ تو ‌از‌ انفال‌ بگو انفال‌ مختص‌ بخداوند و ‌رسول‌ ‌او‌ ‌است‌ ‌پس‌ بپرهيزيد ‌از‌ مخالفت‌ خداوند و اصلاح‌ كنيد ميان‌ خودتان‌ و اطاعت‌ كنيد ‌خدا‌ و ‌رسول‌ ‌او‌ ‌را‌ ‌اگر‌ ‌شما‌ ايمان‌ داريد يَسئَلُونَك‌َ سائل‌ بعض‌ مسلمين‌ هستند ‌که‌ شرفياب‌ حضور ‌آن‌ حضرت‌ شدند و پرسيدند عَن‌ِ الأَنفال‌ِ ‌يعني‌ ‌از‌ حكم‌ انفال‌ ‌که‌ راجع‌ بكيست‌، و انفال‌ جمع‌ نفل‌ ‌است‌ بمعني‌ زيادتي‌ و لذا صلوات‌ مندوبه‌ ‌را‌ نافله‌ گفتند ‌که‌ زائد ‌بر‌ فريضه‌ ‌است‌ و ‌در‌ موضوع‌ انفال‌ اختلافي‌ ‌است‌ ‌بين‌ فقهاء و ‌بين‌ عامه‌ و خاصه‌ و معروف‌ و مشهور ‌بين‌ علماء ‌ما بده‌ چيز تعلق‌ ميگيرد:

1‌-‌ اراضي‌ موات‌ چه‌ اينكه‌ ‌از‌ اول‌ موات‌ بوده‌ ‌ يا ‌ محيات‌ بوده‌ و بواسطه‌ فقدان‌ آب‌ ‌ يا ‌ طغيان‌ آب‌ اهلش‌ ‌از‌ ‌بين‌ رفته‌ ‌ يا ‌ ببلايي‌ هلاك‌ ‌شده‌ باشند و جزو موات‌ ‌شده‌ 2‌-‌ آباديهايي‌ ‌که‌ ‌در‌ يد كفار بوده‌ و اهلش‌ ‌از‌ ‌آن‌ بيرون‌ رفته‌ و مخروبه‌ ‌شده‌ چنانچه‌ گفتند بابل‌ و كوفه‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ قبيل‌ بوده‌ و اما ‌اگر‌ ‌در‌ يد مسلمين‌ بوده‌ اختلاف‌ ‌است‌ ‌که‌ جزو انفال‌ ‌است‌ ‌ يا ‌ بملك‌ مالكين‌ باقيست‌ مقتضي‌ استصحاب‌ قول‌ ثاني‌ ‌است‌ و اما ‌اگر‌ ‌در‌ يد كفار بوده‌ ولي‌ مخروبه‌ و موات‌ نشده‌ جزو مفتوح‌ العنوه‌ ‌است‌ و ملك‌ مسلمين‌ ‌است‌ ‌الي‌ يوم القيمة و احكام‌ مفتوحة العنوة ‌بر‌ ‌او‌ جاري‌ ميشود مشروط ‌بر‌ اينكه‌ حين‌ الفتح‌ معموره‌ ‌باشد‌ و اما ‌اگر‌ مخروبه‌ و موات‌ بوده‌ جزو انفال‌ ‌است‌

جلد 8 - صفحه 73

3‌-‌ قطايع‌ و صفاياي‌ ملوك‌ مثل‌ تاج‌ و تخت‌ و شمشير قيمتي‌ و لباس‌ سلطنتي‌ و امثال‌ اينها ‌که‌ ‌از‌ خصائص‌ سلاطين‌ ‌است‌ مشروط ‌به‌ اينكه‌ ‌از‌ راه‌ غصب‌ دست‌ نياورده‌ باشند ‌که‌ بايد رد شود بصاحبانش‌ (المغصوب‌ مردود) 4‌-‌ كنار درياها و نهرها ‌که‌ قابل‌ انتفاع‌ هست‌ و يد كسي‌ ‌بر‌ ‌او‌ تعلق‌ نگرفته‌ و همچنين‌ جزيره‌ها ‌که‌ ‌در‌ وسط دريا ظاهر ميشود.

5‌-‌ جنگلها و نيزارها و بيشه‌ها مشروط ‌بر‌ اينكه‌ سابقه‌ ‌آنها‌ ملك‌ احدي‌ نبوده‌ 6‌-‌ رؤس‌ جبال‌ و بطون‌ اوديه‌ و آنچه‌ ‌در‌ ‌آنها‌ ‌است‌ ‌از‌ احجار و نباتات‌ 7‌-‌ معادن‌ ‌که‌ ‌در‌ كوه‌ها و بيابانها ‌است‌ و اما ‌اگر‌ ‌در‌ املاك‌ شخصي‌ ‌است‌ تابع‌ ملك‌ ‌است‌ و همچنين‌ گنجها ‌که‌ ‌در‌ زير زمين‌ ظاهر ميشود مشروط ‌بر‌ اينكه‌ زمين‌ مالك‌ نداشته‌ ‌باشد‌ والا تابع‌ زمين‌ ‌است‌ و ‌ يا ‌ ‌در‌ ته‌ درياها و حيوانات‌ دريايي‌ ‌ يا ‌ صحرايي‌ و امثال‌ اينها 8‌-‌ اشياء نفيسه‌ ‌که‌ ‌در‌ غنائم‌ دار الحرب‌ بدست‌ ميآيد مثل‌ اسب‌ نجيبي‌ ‌ يا ‌ كنيز جميله‌ ‌ يا ‌ لباس‌ قيمتي‌ ‌ يا ‌ شمشير ممتازي‌ ‌ يا ‌ درع‌ فاخري‌ و امثال‌ اينها 9‌-‌ غنائمي‌ ‌که‌ بدون‌ اذن‌ امام‌ ‌ يا ‌ نايب‌ خاص‌ ‌در‌ باب‌ جهاد ‌ يا ‌ ‌در‌ باب‌ دفاع‌ بدون‌ حكم‌ مجتهد جامع‌ الشرائط ‌باشد‌ 10‌-‌ ارث‌ ‌من‌ ‌لا‌ وارث‌ ‌له‌.

قُل‌ِ الأَنفال‌ُ لِلّه‌ِ وَ الرَّسُول‌ِ و ‌بعد‌ ‌از‌ رحلت‌ حضرت‌ رسالت‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ مختص‌ بامام‌ وقت‌ ‌است‌ و امروز ‌از‌ مختصات‌ حضرت‌ بقيّة اللّه‌ ‌است‌ لكن‌ ‌در‌ اخبار بسياري‌ داريم‌ ‌که‌ ائمه‌ ‌عليهم‌ ‌السلام‌ ‌براي‌ شيعيان‌ مباح‌ فرموده‌ ‌هر‌ كس‌ استخراج‌ كرد ‌ يا ‌ حيازت‌ كرد ‌ يا ‌ احياء نمود مالك‌ ميشود بلكه‌ ‌از‌ بعض‌ اخبار و فتاوي‌ استفاده‌ ميشود ‌که‌ ‌غير‌ ‌از‌ شيعه‌ ‌هم‌ مالك‌ ميشود و احتياط ‌در‌ بعض‌ اقسامش‌ اذن‌ مجتهد لازم‌ دارد فَاتَّقُوا اللّه‌َ ‌در‌ مخالفت‌ دستورات‌ الهي‌ و تصرف‌ ‌در‌ امور امام‌ ‌عليه‌ السّلام‌ بدون‌ وجه‌ شرعي‌ وَ أَصلِحُوا ذات‌َ بَينِكُم‌ ‌که‌ ‌اگر‌ ميان‌ دو نفر ‌از‌ مؤمنين‌ اختلاف‌

جلد 8 - صفحه 74

و تنازع‌ و تشاجر و بغضاء واقع‌ شد مثل‌ زن‌ و شوهر، پدر و فرزند، برادر و برادر، و بايع‌ و مشتري‌ و شريكين‌ و ‌غير‌ اينها ‌بين‌ ‌آنها‌ ‌را‌ اصلاح‌ كنيد و رفع‌ اختلاف‌ نمائيد گفتند ‌در‌ خبر ‌است‌

(اصلاح‌ ذات‌ البين‌ افضل‌ ‌من‌ عامة الصلاة و الصيام‌)

وَ أَطِيعُوا اللّه‌َ وَ رَسُولَه‌ُ گفتيم‌ امر باطاعت‌ ‌خدا‌ و ‌رسول‌ ارشادي‌ ‌است‌ و وجوب‌ ‌آن‌ عقلي‌ ‌است‌ و همچنين‌ اطاعت‌ امام‌ و نايب‌ امام‌ چه‌ نائب‌ خاص‌ ‌باشد‌ و چه‌ عام‌ ‌که‌ مجتهد جامع‌ الشرائط ‌است‌ ‌در‌ غيبت‌ إِن‌ كُنتُم‌ مُؤمِنِين‌َ ‌از‌ ‌اينکه‌ جمله‌ ممكن‌ ‌است‌ دو استفاده‌ نمود يكي‌ آنكه‌ ‌غير‌ مؤمن‌ تصرف‌ ‌در‌ انفال‌ ميكند و مختص‌ بامام‌ نميداند و ‌از‌ مخالفت‌ ‌خدا‌ پروا ندارد و زير بار اطاعت‌ نميرود، ديگر آنكه‌ ‌هر‌ ‌که‌ چنين‌ ‌باشد‌ مؤمن‌ نيست‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

اشاره

(آیه 1)-

شأن نزول:

از «ابن عباس» چنین نقل شده که: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در روز جنگ «بدر» برای تشویق جنگجویان اسلام جوایزی برای آنها تعیین کرد، هنگامی که جنگ «بدر» پایان پذیرفت، جوانان برای گرفتن پاداش افتخارآمیز خود به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شتافتند. در این موقع میان دو نفر از انصار مشاجره لفظی پیدا شد و راجع به غنائم جنگ با یکدیگر گفتگو کردند، آیه نازل شد و صریحا غنائم را متعلق به پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله معرفی کرد که هرگونه بخواهد با آن رفتار کند.

تفسیر:

آیه پیرامون غنائم جنگی صحبت می‌کند و به صورت قانون کلی، یک حکم وسیع اسلامی را بیان می‌دارد، خطاب به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می‌گوید: «از تو در باره انفال سؤال می‌کنند» (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ).

«بگو: انفال مخصوص خدا و پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله) است» (قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ).

بنابراین «تقوا را پیشه کنید و در میان خود اصلاح کنید و برادرانی را که با هم ستیزه کرده‌اند آشتی دهید» (فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ).

«و اطاعت خدا و پیامبرش کنید، اگر ایمان دارید» (وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

یعنی، تنها ایمان با سخن نیست، بلکه جلوه‌گاه ایمان، اطاعت بی‌قید و شرط در همه مسائل زندگی از فرمان خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است.

انفال چیست؟ مفهوم اصلی انفال نه تنها غنائم جنگی بلکه همه اموالی را که مالک خصوصی ندارد- مثل بیشه‌زارها، جنگلها، درّه‌ها و سرزمینهای موات- شامل می‌شود و تمام این اموال متعلق به خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و قائم مقام اوست، و به تعبیر دیگر متعلق به حکومت اسلامی است و در مسیر منافع عموم مسلمین مصرف می‌گردد.

ج2، ص129

نکته دیگر این که در شأن نزول خواندیم در میان بعضی از مسلمانان مشاجره‌ای در مورد غنائم جنگی واقع شد و برای قطع این مشاجره نخست ریشه آن که مسأله غنیمت بود زده شد و بطور دربست در اختیار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قرار گرفت، سپس دستور اصلاح میان مسلمانان و افرادی که با هم مشاجره کردند، به دیگران داد.

اصولا «اصلاح ذات البین» و ایجاد تفاهم و زدودن کدورتها و دشمنیها و تبدیل آن به صمیمیت و دوستی، یکی از مهمترین برنامه‌های اسلامی است.

و در تعلیمات اسلامی به اندازه‌ای به این موضوع اهمیت داده شده که به عنوان یکی از برترین عبادات معرفی گردیده است.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام در آخرین وصایایش به هنگامی که در بستر شهادت بود به فرزندانش فرمود: «من از جدّ شما پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که می‌فرمود: اصلاح رابطه میان مردم از انواع نماز و روزه مستحب هم برتر است».

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- تعیین مالک انفال و بیان چگونگى تقسیم آن، پرسش مکرر مسلمانان از پیامبر(ص) (یسئلونک عن الأنفال) از جمله «قل الأنفال للّه و الرسول» که تعیین کننده مالک انفال است و در پاسخ مسلمانان ایراد شده، معلوم مى شود که پرسش آنان درباره مالک انفال و طبعاً از چگونگى تقسیم آن بوده است.

۲- تعیین مالک غنایم جنگ و چگونگى تقسیم آن، مایه اختلاف و مشاجره مسلمانان صدر اسلام (یسئلونک عن الأنفال قل الأنفال للّه و الرسول ... و أصلحوا ذات بینکم) با توجه به آیات بعد که سخن از نبرد و مبارزه با دشمن دارد، و نیز شأن نزولهاى نقل شده درباره آیه، معلوم مى شود مراد از انفال در جمله «یسئلونک عن الأنفال» اموالى بوده که در معرکه نبرد از دشمن به جاى مانده و به دست مسلمانان افتاده بود. و توصیه خداوند به ترک مشاجره پس از بیان حکم انفال مى رساند که آن اموال به جاى مانده منشأ اختلاف مسلمانان بوده است.

۳- غنایم جنگ و اموال به جاى مانده از دشمن، از جمله انفال (یسئلونک عن الأنفال قل الأنفال للّه و الرسول) مراد از «انفال» در «یسئلونک عن الأنفال» غنایم جنگ است. تکرار این کلمه در پاسخ بیانگر این است که معناى اراده شده از «انفال» در «قل الانفال» معنایى گسترده تر از غنایم جنگ مى باشد که با توجه به ریشه لغوى آن، یعنى «نفل» (زیاده)، مى توان گفت مراد از انفال در «قل الانفال» مطلق اموالى است که زاید محسوب مى شود و مالک بخصوصى ندارد.

۴- مسلمانان در جنگ بدر به غنایمى چشمگیر دست یافتند. (یسئلونک عن الأنفال) حساس شدن مسلمانان نسبت به انفال و غنایم جنگى و پرسش مکرر آنان و بازتاب آن در آیه نشانگر فراوانى غنایم بوده است.

۵- بیان احکام و پاسخگویى به پرسشهاى اقتصادى اجتماعى از شؤون پیامبر(ص) (یسئلونک عن الأنفال قل الأنفال للّه و الرسول)

۶- انفال به تمامى از آن خدا و رسول اوست. (قل الأنفال للّه و الرسول)

۷- احکام خداوند و قوانین دین، فراگیر امور مادى و مسائل اجتماعى انسانها (قل الأنفال للّه و الرسول)

۸- لزوم رعایت احکام الهى در مورد انفال و غنایم جنگى (قل الأنفال للّه و الرسول فاتقوا اللّه)

۹- انفال و غنایم جنگى، زمینه لغزش و ابتلاى مردم به سوء استفاده و بى تقوایى است. (قل الأنفال للّه و الرسول فاتقوا اللّه) هشدار خداوند با امر به تقوا پس از بیان حکم انفال، حاکى از برداشت فوق است.

۱۰- مؤمنان وظیفه دارند براى از میان بردن کدورتها، درگیریها و اختلافات خویشتن تلاش کنند. (و أصلحوا ذات بینکم)

۱۱- رعایت تقوا با عمل به احکام خداوند عاملى نیرومند براى حفظ وحدت جامعه ایمانى و زدودن کدورتها و اختلافات آن (فاتقوا اللّه و أصلحوا ذات بینکم) امر به تقوا پیش از الزام اهل ایمان به زدودن کدورتها، رهنمودى است به راهى اساسى براى دستیابى به این تکلیف اجتماعى.

۱۲- لزوم اطاعت از تمامى دستورات خدا و رسول وى (و أطیعوا اللّه و رسوله)

۱۳- اطاعت از خدا و رسول او، تلاش براى رفع اختلافات جامعه ایمانى و رعایت تقوا، لازمه ایمان به خدا و رسول اوست. (فاتقوا اللّه و أصلحوا ... و أطیعوا اللّه و رسوله إن کنتم مؤمنین)

۱۴- ایمان و اعتقاد راسخ، زیربناى موضعگیریهاى مثبت و اعمال ارزشى انسان (فاتقوا اللّه و أصلحوا ... و أطیعوا اللّه و رسوله إن کنتم مؤمنین)

روایات و احادیث

۱۵- عن داود بن فرقد قال: قلت لأبى عبداللّه(ع): ... و ما الأنفال؟ قال: بطون الاودیة و رؤوس الجبال و الاجام و المعادن و کل أرض لم یوجف علیها خیل و لا رکاب و کل أرض میتة قد جلا أهلها و قطایع الملوک. داود بن فرقد گوید به امام صادق(ع) گفتم: ... انفال چیست؟ فرمود: کف دره ها و سر کوهها و جنگلها و معادن و هر زمینى که بدون جنگ از دشمن به دست آید و هر زمین مرده اى که اهل آن کوچ کرده باشند و زمینهاى ملى که سلاطین به خود اختصاص داده اند.

۱۶- اسحاق بن عمار قال: سألت ابا عبداللّه (ع) عن الأنفال قال: ... ما کان للملوک ... و کل أرض لا ربّ لها ... و من مات و لیس له مولى فماله من الأنفال ... . اسحاق بن عمار گوید: از امام صادق (ع) درباره انفال پرسیدم، فرمود: ... اموالى که از سلاطین بوده ... و زمینهاى بدون صاحب ... و مال کسى که از دنیا رفته و وارث ندارد، از انفال است.

۱۷- عن أبى عبداللّه(ع): ... لما کان یوم بدر ... فلما هزم اللّه المشرکین و جمعت غنائمهم ... فأنزل اللّه عز و جل: «یسألونک عن الأنفال» و الأنفال اسم جامع لما اصابوا یومئذ. از امام صادق() روایت شده است: ... هنگام جنگ بدر ... آنگه که خداوند مشرکان را شکست داد و غنایم جنگى آنان جمع آورى شد ... خداى عز و جل آیه «یسالونک عن الأنفال ... » را نازل کرد. انفال، اسم جامعى است که همه چیزهایى را که آن روز به دست آوردند، شامل مى شود.

۱۸- عن أبى عبداللّه(ع) قال: الأن-فال ... لرسول اللّه (ص) و هو للامام من بعده یضعه حیث یشاء. از امام صادق(ع) روایت شده است: انفال ... براى رسول خدا(ص)، و پس از ایشان براى امام است. به هر مصرفى که بخواهد مى رساند.

موضوعات مرتبط

• اتحاد: عوامل اتحاد ۱۱
• احکام: تبیین احکام ۵ ; عمل به احکام ۱۱
• اختلاف: اهمیت رفع اختلاف ۱۰ ; رفع اختلاف اجتماعى ۱۳ ; عوامل اختلاف ۲ ; عوامل رفع اختلاف ۱۱
• ارزشها:۱۲
• اسلام: تاریخ صدراسلام ۴
• اقتصاد: پرسش از اقتصاد ۵
• امکانات دنیوى: آثار امکانات دنیوى ۹
• انحراف: عوامل انحراف ۹
• انسجام اجتماعى:۱۰ عوامل انسجام اجتماعى ۱۰ ۱۱
• انفال: آثار انفال ۹ ; احکام انفال ۳، ۶، ۸ ; پرسش از انفال ۱ ; تقسیم انفال ۱ ; مالک انفال ۱، ۶ ; موارد انفال ۳
• ایمان: آثار ایمان ۱۳ ; اهمیت ایمان ۱۴ ; ایمان به خدا ۱۳ ; ایمان به محمد(ص) ۱۳
• بی‌تقوایى: زمینه بی‌تقوایى ۹
• تقوا: آثار تقوا ۱۱ ; اهمیت تقوا ۱۳
• خدا: اختصاصات خدا ۶ ; اطاعت از خدا ۱۲، ۱۳ ; اوامر خدا ۱۲
• دشمنان: اموال دشمنان ۳
• دین: و جامعه ۷ ; دین و اقتصاد ۷ ; محدوده تعالیم دین ۷ ; نظام تعالیم دین ۷
• رهبرى: مسؤولیت اجتماعى رهبرى ۵
• سوءاستفاده: زمینه سوءاستفاده ۹
• عقیده: اهمیت عقیده ۱۴
• عمل: منشأ عمل پسندیده ۱۴
• غزوه بدر: غنایم غزوه بدر ۴ ; قصه غزوه بدر ۴ ; مسلمانان در غزوه بدر ۴
• غنایم: آثار غنایم ۹ ; احکام غنایم ۳، ۸ ; تقسیم غنایم ۲ ; مالک غنایم ۲
• کنترل اجتماعى:۱۰
• کینه: اهمیت رفع کینه ۱۰ ; عوامل رفع کینه ۱۱
• لغزش: زمینه لغزش ۹
• مؤمنان: مسؤولیت مؤمنان ۱۰
• محمد(ص): اختصاصات محمد(ص) ۶ ; اطاعت از محمد(ص) ۱۲، ۱۳ ; اوامر محمد(ص) ۱۲ ; پرسش از محمد(ص) ۱ ; مسؤولیت محمد(ص) ۵
• مسلمانان: اختلاف مسلمانان صدر اسلام ۲
• موضعگیرى: منشأ موضعگیرى پسندیده ۱۴