النساء ٨٢

أَ فَلاَ يَتَدَبَّرُونَ‌ الْقُرْآنَ‌ وَ لَوْ کَانَ‌ مِنْ‌ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ‌ لَوَجَدُوا فِيهِ‌ اخْتِلاَفاً کَثِيراً

کپی متن آیه
أَ فَلاَ يَتَدَبَّرُونَ‌ الْقُرْآنَ‌ وَ لَوْ کَانَ‌ مِنْ‌ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ‌ لَوَجَدُوا فِيهِ‌ اخْتِلاَفاً کَثِيراً

ترجمه

آیا درباره قرآن نمی‌اندیشند؟! اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در آن می‌یافتند.

آيا در قرآن تدبر نمى‌كنند؟ اگر از جانب غير خدا بود قطعا در آن اختلاف فراوان مى‌يافتند

آيا در [معانىِ‌] قرآن نمى‌انديشند؟ اگر از جانب غير خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسيارى مى‌يافتند.

آیا در قرآن از روی فکر و تأمل نمی‌نگرند؟ و اگر از جانب غیر خدا بود در آن اختلافی بسیار می‌یافتند.

آیا به قرآن [عمیقاً] نمی اندیشند؟ چنانچه از سوی غیر خدا بود، همانا در آن اختلاف و ناهمگونی بسیاری می یافتند.

آيا در قرآن نمى‌انديشند؟ هرگاه از سوى ديگرى جز خدا مى‌بود در آن اختلافى بسيار مى‌يافتند.

آیا در [معانی‌] قرآن نمی‌اندیشند؟ و اگر از نزد کسی غیر از خدا بود، در آن اختلاف بسیار می‌یافتند

آيا در قرآن نمى‌انديشند؟ و اگر از نزد غير خدا مى‌بود در آن ناسازگارى و ناهمگونى بسيار مى‌يافتند.

آیا (این منافقان) درباره‌ی قرآن نمی‌اندیشند (و معانی و مفاهیم آن را بررسی و وارسی نمی‌کنند تا به وجوب طاعت خدا و پیروی امر تو پی ببرند و بدانند که این کتاب به سبب ائتلاف معانی و احکامی که در بر دارد و این که بخشی از آن مؤیّد بخش دیگری است، از سوی خدا نازل شده است؟) و اگر از سوی غیرخدا آمده بود در آن تناقضات و اختلافات فراوانی پیدا می‌کردند.

پس آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند و اگر (بر فرض محال، قرآن) از نزد غیر خدا بود همواره در آن اختلاف بسیاری می‌یافتند.

آیا تدبّر (بررسی) نمی‌کنند قرآن را و اگر می‌بود از نزد غیر از خدا همانا می‌یافتند در آن اختلافی بسیار

Do they not ponder the Quran? Had it been from any other than Allah, they would have found in it much discrepancy.

ترتیل:

ترجمه:

النساء ٨١	آیه ٨٢	النساء ٨٣
سوره : سوره النساء نزول : ٨ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١٥ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ»: آیا بررسی نمی‌کنند و نمی‌اندیشند؟

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

هُوَ الَّذِي‌ أَنْزَلَ‌ عَلَيْکَ‌... (۱) أَ فَلاَ يَتَدَبَّرُونَ‌ الْقُرْآنَ‌... (۲)

هُوَ الَّذِي‌ أَنْزَلَ‌ عَلَيْکَ‌... (۱)

تفسیر

---

• تفسیر آیات

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً «82»

چرا در معانى قرآن تدّبر نمى‌كنند؟ در حالى كه اگر اين قرآن، از طرف غيرخدا بود قطعاً اختلاف‌هاى بسيارى در آن مى‌يافتند.

نکته ها

از تهمت‌هايى‌كه به پيامبر اسلام مى‌زدند، آن بود كه قرآن را شخص ديگرى به او ياد داده است: «يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ» «1» اين آيه در پاسخ آنان نازل شده است.

معمولًا در نوع سخنان و نوشته‌هاى افراد بشر در دراز مدّت تغيير، تكامل و تضادّ پيش مى‌آيد. امّا اين كه قرآن در طول 23 سال نزول، در شرايط گوناگون جنگ و صلح، غربت و شهرت، قوّت و ضعف، و در فراز و نشيب‌هاى زمان آن هم از زبان شخصى درس نخوانده، بدون هيچ گونه اختلاف و تناقض بيان شده، دليل آن است كه كلام خداست، نه آموخته‌ى بشر.

فرمان تدبّر در قرآن براى همه و در هر عصر ونسلى، رمز آن است كه هر انديشمندى هر زمان، به نكته‌اى خواهد رسيد. حضرت على عليه السلام درباره‌ى بى‌كرانگى مفاهيم قرآن فرموده است: «بَحراً لا يُدرك قَعره» «2» قرآن، دريايى است كه تهِ آن درك نمى‌شود.

پیام ها

1- انديشه نكردن در قرآن، مورد توبيخ و سرزنش خداوند است. «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ»

2- تدبّر در قرآن داروى شفابخش نفاق است. وَ يَقُولُونَ طاعَةٌ ... أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ‌ ... 3- راه گرايش به اسلام و قرآن، انديشه و تدبر است نه تقليد. «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ»

4- قرآن همه را به تدبّر فراخوانده است و فهم انسان به درك معارف آن مى‌رسد.

«أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ»

---

«1». نحل، 103.

«2». نهج‌البلاغه، خطبه 198.

جلد 2 - صفحه 117

5- پندار وجود تضاد و اختلاف در قرآن، نتيجه‌ى نگرش سطحى و عدم تدبّر و دقّت است. «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ»

6- قرآن، دليل حقّانيت رسالت پيامبر است. لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ‌ ...

7- يكدستى و عدم اختلاف در آيات نشان آن است كه سرچشمه‌ى آن، وجودى تغيير ناپذير است. «لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ»

8- هرچه از طرف خداست حقّ و ثابت و دور از تضاد و پراكندگى و تناقض است. لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا ...

9- در قوانين غير الهى همواره تضاد و تناقض به چشم مى‌خورد. لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا ...

10- اختلاف، تغيير وتكامل، لازمه‌ى نظريات انسان است. «لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً»

11- براى ابطال هر مكتبى، بهترين راه كشف و بيان تناقض‌هاى آن است.

«لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً (82)

بعد از آن بر سبيل تقريع و توبيخ مى‌فرمايد:

أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ‌: آيا پس تأمل و تدبر نمى‌نمايند اين منافقان در معانى قرآن، و تفكر نمى‌كنند در الفاظ آن تا آثار اعجاز بر ايشان ظاهر گردد كه اين كلام الهى است. وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ‌: و اگر بودى اين قرآن از جانب غير خدا، يعنى كلام مخلوق بود، چنانچه زعم اهل كفر و نفاق است، لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً: هر آينه يافتندى ارباب عقل و فهم، در آن اختلاف بسيار از تناقض معنى و تفاوت نظم و فصاحت بعضى و ركاكت برخى ديگر، و صعوبت بعضى در معارضه و سهولت برخى ديگر، و مطابقه قسمتى از اخبار مستقبله دون قسمتى ديگر، و موافقت بعضى احكام آن با عقل، دون بعضى ديگر؛ زيرا به حسب استقراء و تتبع، كلام بشر خالى از خلل نيست، خواه از حيث فصاحت يا بلاغت.

در «مجمع» فرمايد: در اين كلام چند قول است: اول- «قتاده» گويد كه: معنى آنست كه هر آينه يافتندى در آن تناقض از جهت حق و باطل. دوم- «زجاج» گفته: مراد اختلاف در اخبار است. سيّم- «ابى على» گفته:

اختلاف بر وجه بلاغت و عدم آنست. چهارم- «ابن عباس» گفته: تناقض بسيار است چه كلام بشر در حينى كه به طول انجاميد، خالى از تناقض در معنى و اختلاف در لفظ نيست. و همه اين از قرآن منتفى است، كما قال سبحانه: لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ‌ (الخ).

تبصره: اختلاف در كلام از سه نوع است: اختلاف تناقض، و اختلاف‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 520

تفاوت، و اختلاف تلاوت.

أمّا اختلاف تناقض معلوم السلب است.

و أما اختلاف تفاوت در حسن و قبح و خطا و ثواب است و مانند آن از آنچه حكمت داعى آن باشد و يا صارف از آن و اين جنس اختلاف در قرآن يافت نميشود، مانند اختلاف تناقض.

و اما اختلاف تلاوت آن استكه متلايم باشد در حسن چون اختلاف وجوه قرآن و اختلاف مقادير آيات و سور، و اختلاف احكام ناسخ و منسوخ، و اين در قرآن هست و همه آن حق است و صواب، و الله اعلم.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً (82)

ترجمه‌

آيا پس تأمل نمى‌كنند در قرآن و اگر بود از نزد غير خدا هر آينه يافته بودند در آن اختلاف بسيارى..

تفسير

يكى از امور مهمه لازمه تدبّر و تأمل و تفكر در الفاظ و معانى قرآن است كه هر كس از روى انصاف در اين وادى قدم نهد يقين حاصل مينمايد كه آن كلام خداوند و خارج از قدرت بشر است و حق مطلب آنستكه اين قبيل امور قابل توصيف و بيان نيست و بايد بذوق الهى ادراك شود نميتوان گفت از حيث فصاحت و بلاغت است يا از حيث اسلوب و نهج يا از جهت اشتمال بر مصالح و حكم فوق ادراك بشر يا از جهت اخبار از غيب يا از جهت لحن وعظ و ارشاد اگر چه از تمام اين جهات است ولى از هيچ يك از اين جهات نيست بلكه از جهت آنستكه از ابتداء تا انتهاء با آنكه فصيح و بليغ است تمام در اعلى درجه فصاحت و بلاغت است و با آنكه داراى اسلوب و نهج مخصوصى است كه نه نثر معمولى است و نه نظم و نه خطبه است و نه مقامه همه بيك منوال است و اين اسلوب و نهج خاص با آنكه خارج از انواع متعارفه كلام فصيح است هيچ از دست داده نشده و اختلافى در آن روى نداده است و با آنكه مشتمل بر معانى و علوم دقيقه و حكم و مصالح عامه است كه ادراك بشر از نيل بعشرى از اعشار آن عاجز است و هر قدر بشر در علم و صنعت كامل شود اعتراف آن بعجز از فهم اسرار و معانى و رموز و اشارات قرآنيه بيشتر ميشود اين خصوصيّت در هيچ موضع تخلف پيدا نكرده و اين طريقت هميشه مطابق با حقيقت و حقيقت موافق با اين طريقت است و اخبار غيبيه آن بشهود رسيده بلكه غيب بآن مشهود شده است و هيچ جا تخلف ننموده و از همه بالاتر آن لحن جان گداز است كه براى وعظ و ارشاد برگ و ساز شده و ابدا تغييرى پيدا نكرده كه اگر قصّه است در عين حال موعظه است و اگر حكمت است در حقيقت ارشاد است و اگر مصلحت عامه است نصيحت تامه است و اگر اخبار از غيب است پند بلا ريب است و ابدا اختلافى در آن روى نداده و البته چنين كتابى با اين تفصيل اتيانش از بشر محال عادى است و تصور نشود كه اختلاف از حيث عموم و خصوص و اجمال و تبيين و اطلاق و تقييد و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه منافى با اين معنى است زيرا كه اين اختلافات بدوى است و بعد از تدبر رفع ميشود و وجه جمع عرفى بدست ميآيد و شايد بهمين سبب‌

---

جلد 2 صفحه 91

امر بتدبّر شده است تا معلوم شود كه اختلافى نيست و ايتلاف ظاهر است و كلام بشر عادة از بسيارى از اين اختلافات مأمون نيست لذا ميبينيم هر قدر گوينده فصيح و بليغ باشد گاهى كلامش خارج از حد بلاغت ميشود و هر قدر عالم و حكيم باشد گاهى در منطقش خلل روى ميدهد و هر قدر داراى حدس و فراست باشد گاهى خطا ميكند و هر قدر لحنش جانسوز و جانگداز باشد گاهى تغيير ميكند و در مطالبش تعارض و تناقض و تنافى پيدا ميشود و در سى جزو قرآن ابدا اختلافى از هيچ يك از اين وجوه پيدا نشده و اين دليل است بر آنكه از نزد خدا است.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

أَ فَلا يَتَدَبَّرُون‌َ القُرآن‌َ وَ لَو كان‌َ مِن‌ عِندِ غَيرِ اللّه‌ِ لَوَجَدُوا فِيه‌ِ اختِلافاً كَثِيراً (82)

آيا تدبر نميكنيد قرآن‌ ‌را‌ و ‌اگر‌ ‌از‌ جانب‌ ‌غير‌ خداوند ‌بود‌ ‌هر‌ آينه‌

جلد 5 - صفحه 149

مييافتيد ‌در‌ ‌او‌ اختلاف‌ بسياري‌.

‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ‌در‌ مقام‌ بيان‌ يك‌ جهة ‌از‌ جهات‌ معجزه‌ قرآن‌ ‌است‌ ‌که‌ سلامتي‌ ‌از‌ تناقضات‌ و اختلافات‌ ‌باشد‌ و ‌ما ‌در‌ مجلد اول‌ ‌اينکه‌ كتاب‌ ‌در‌ باب‌ معجزه‌ بودن‌ قرآن‌ ‌در‌ مقدمه‌ ‌اينکه‌ جهة ‌را‌ ششمي‌ جهات‌ معجزه‌ بيان‌ كرده‌ايم‌ صفحه‌ 57‌-‌ 59، و خلاصه‌ كلام‌ اينكه‌ ‌ما ‌در‌ كتب‌ بزرگان‌ ‌از‌ حكماء مثل‌ ‌إبن‌ سينا و ملا صدري‌ و بزرگان‌ ‌از‌ علماء مثل‌ علامه‌ حلي‌ و خواجه‌ نصير الدين‌ طوسي‌ و ساير بزرگان‌ ‌با‌ اينكه‌ ‌در‌ يك‌ فن‌ ‌از‌ فنون‌ علمي‌ ‌است‌ چقدر اختلاف‌ و تناقض‌ مشاهده‌ ميكنيم‌ و ‌در‌ انجيل‌ مسيحيان‌ ‌با‌ اينكه‌ يك‌ تاريخچه‌ ‌از‌ مسيح‌ ‌است‌ چه‌ قدر تناقض‌ دارد، مسيح‌ ‌را‌ گاهي‌ انسان‌، گاهي‌ پسر ‌خدا‌، گاهي‌ ‌خدا‌، گاهي‌ ‌از‌ نسل‌ داود معرفي‌ ميكند بعلاوه‌ اختلافاتي‌ ‌که‌ ‌در‌ اناجيل‌ اربعه‌ ‌است‌، و نيز ‌در‌ قوانين‌ ملل‌ و دول‌ ‌با‌ اينكه‌ عقلاء مملكت‌ جعل‌ كرده‌اند چه‌ اندازه‌ مواد متناقضه‌ دارد، و ليكن‌ قرآن‌ مجيد ‌با‌ اينكه‌ مشتمل‌ ‌بر‌ فنون‌ بسيار ‌است‌: علم‌ الهي‌، فن‌ اخلاقي‌، تشريع‌ احكام‌، سياست‌ مدن‌، فنون‌ جنگي‌، تنظيم‌ معاش‌، اصلاح‌ معاد، علم‌ معاشرت‌، حجج‌، امثال‌، مواعظ، حكم‌، ترغيب‌، تهديد، بشارت‌، انذار، قصص‌، تاريخ‌، اخبار غيبي‌ و ‌غير‌ اينها ‌است‌. كوچكترين‌ اختلاف‌ و تناقض‌ ‌در‌ ‌او‌ يافت‌ نميشود لذا ببانك‌ بلند فرياد ميزند أَ فَلا يَتَدَبَّرُون‌َ القُرآن‌َ تدبر و تفكر و تامل‌ و نظر و تفهم‌ نميكنند ‌در‌ ‌اينکه‌ كتاب‌ آسماني‌ ‌که‌ ‌از‌ جانب‌ ذات‌ اقدس‌ ربوبي‌ صادر ‌شده‌.

وَ لَو كان‌َ مِن‌ عِندِ غَيرِ اللّه‌ِ ‌يعني‌ چنانچه‌ توهم‌ كردند كفار ‌که‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌از‌ پيش‌ ‌خود‌ اينها ‌را‌ بافته‌ و تلفيق‌ كرده‌ و گفتند افتراء بسته‌ أَم‌ يَقُولُون‌َ افتَراه‌ُ الاية هود ‌آيه‌ 13.

لَوَجَدُوا فِيه‌ِ اختِلافاً كَثِيراً بخصوص‌ ‌از‌ كسي‌ ‌که‌ نزد كسي‌ درس‌ نخوانده‌ و ‌در‌ جزيرة العرب‌ ‌با‌ اهل‌ جاهلية بسر برده‌ و يتيم‌ و بدون‌ مربي‌ بوده‌ البته‌ تناقضات‌

جلد 5 - صفحه 150

‌در‌ كلماتش‌ بسيار يافت‌ ميشد و ‌اينکه‌ دليل‌ محكمي‌ ‌است‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- ضرورت و لزوم تدبّر و اندیشه عمیق در قرآن (افلا یتدبّرون القران) اندیشه و تأمل مداوم در یک چیز را تدبّر مى گویند که از آن به «اندیشه عمیق» تعبیر شده است.

۲- قرآن، دلیل حقانیت رسالت پیامبر (ص) (و ارسلناک للنّاس رسولا و کفى باللّه شهیداً ... افلا یتدبّرون القران) در آیه ۷۹ بیان شد که خدا، شاهد حقانیت رسالت پیامبر (ص) است و در این آیه چگونگى شهادت را این چنین توضیح مى دهد که خداوند قرآن را به صورت معجزه بر پیامبر (ص) فرستاد تا شاهد حقانیّت او باشد.

۳- قرآن، کتابى قابل فهم براى همه (افلا یتدبّرون القران)

۳- قرآن، نام کتاب آسمانى پیامبر (ص) (افلا یتدبّرون القران)

۵- اندیشه نکردن در قرآن، مورد توبیخ و سرزنش خداوند (افلا یتدبّرون القران)

۶- تدبّر در قرآن، زمینه برطرف شدن نفاق و ضعف ایمان (و یقولون طاعة ... افلا یتدبّرون القران) ترغیب منافقان و مسلمانان ضعیف الایمان به تدبر در قرآن مى تواند به منظور ارائه رهنمودى براى برطرف شدن نفاق و ضعف ایمان آنان باشد.

۷- اگر قرآن از جانب خدا نبود، اختلافات بسیارى در آن یافت مى شد. (و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً) با توجّه به اینکه قرآن در مدت بیست و سه سال و در شرایط بسیار مختلف نازل گردید، بنابراین اگر از جانب غیر خداوند بود، طبعاً اختلافهاى فراوانى در آن پدیدار مى گشت.

۸- محتواى قرآن، شاهد حقانیت آن (افلا یتدبّرون القران و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً)

۹- قرآن، منزّه از هر گونه ناهمگونى و تضاد و تناقض (و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً) کلمه «کثیراً» قید توضیحى است ; یعنى در صورتى که قرآن از ناحیه غیر خداوند بود، در آن اختلاف یافت مى شد و این اختلاف همواره بسیار بود. بنابراین از وصف «کثیراً» مفهوم گرفته نمى شود و از قرآن انواع و اقسام اختلافات نفى مى گردد.

۱۰- اسلام، دین اندیشه و برهان (افلا یتدبّرون القران و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً)

۱۱- پیراستگى قرآن از هر گونه اختلاف، دلیل صدور آن از جانب خداست. (و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً)

۱۲- هر آنچه از جانب خدا باشد، دور از اختلاف و تضاد است. (و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً)

۱۳- کتب الهى (تورات، انجیل و ... )، عارى از هر گونه اختلاف (و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً) چون ملاک عدم اختلافات، از جانب خدا بودن دانسته شده است، بنابراین همه کتابهاى آسمانى داراى این ویژگى (پیراسته بودن از اختلاف) هستند.

۱۴- پندار وجود اختلاف در قرآن، نتیجه نگرش سطحى و عدم تدبّر در آن (افلا یتدبّرون القران و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً)

۱۵- تعالیم و معارف تدوین شده توسط بشر، همواره قرین اختلافات و تضادهاى بسیار است. (و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً) مراد، تعالیم و معارف انبوهى است که در شرایطى همچون شرایط قرآن تدوین مى شود.

۱۶- بشر، ناتوان از ارائه مفاهیم و تعالیمى همچون قرآن است که همگون و بدون اختلاف باشد. (و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً)

۱۷- افکار آدمى، همواره در حال تغییر و تحوّل است. (و لو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً)

موضوعات مرتبط

• اختلاف: عوامل اختلاف ۱۵
• اسلام: و تعقّل ۱۰ ; ویژگى اسلام ۱۰
• انجیل: ویژگى انجیل ۱۳
• انسان: تغییر فکر انسان ۱۷ ; ضعف انسان ۱۶ ; ویژگى انسان ۱۷
• تعقّل: سرزنش عدم تعقّل ۵
• تورات: ویژگى تورات ۱۳
• خدا: سرزنشهاى خدا ۵ ; ویژگى حدود خدا ۱۲
• رشد: زمینه رشد ۶
• عقیده: باطل ۱۴
• قانون: ویژگى قانون بشرى ۱۵
• قرآن: آثار تدبّر در قرآن ۶ ; تدبّر در قرآن ۱، ۱۴ ; تعقّل در قرآن ۱ ; حقّانیّت قرآن ۸، ۱۱ ; فهم قرآن ۳ ; قرآن و ناهماهنگى ۷ ; نقش قرآن ۲ ; ویژگى قرآن ۷، ۹، ۱۱ ; هماهنگى تعالیم قرآن ۹، ۱۴، ۱۶
• کتب آسمانى: ویژگى کتب آسمانى ۱۳ ; هماهنگى کتب آسمانى ۱۳
• محمّد (ص): حقانیّت محمّد (ص) ۲ ; دلایل نبوّت محمّد (ص) ۲ ; کتاب محمّد (ص) ۴
• نفاق: عوامل رفع نفاق ۶