النساء ١٨

وَ لَيْسَتِ‌ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ‌ يَعْمَلُونَ‌ السَّيِّئَاتِ‌ حَتَّى‌ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ‌ الْمَوْتُ‌ قَالَ‌ إِنِّي‌ تُبْتُ‌ الْآنَ‌ وَ لاَ الَّذِينَ‌ يَمُوتُونَ‌ وَ هُمْ‌ کُفَّارٌ أُولٰئِکَ‌ أَعْتَدْنَا لَهُمْ‌ عَذَاباً أَلِيماً

کپی متن آیه
وَ لَيْسَتِ‌ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ‌ يَعْمَلُونَ‌ السَّيِّئَاتِ‌ حَتَّى‌ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ‌ الْمَوْتُ‌ قَالَ‌ إِنِّي‌ تُبْتُ‌ الْآنَ‌ وَ لاَ الَّذِينَ‌ يَمُوتُونَ‌ وَ هُمْ‌ کُفَّارٌ أُولٰئِکَ‌ أَعْتَدْنَا لَهُمْ‌ عَذَاباً أَلِيماً

ترجمه

برای کسانی که کارهای بد را انجام می‌دهند، و هنگامی که مرگ یکی از آنها فرا می‌رسد می‌گوید: «الان توبه کردم!» توبه نیست؛ و نه برای کسانی که در حال کفر از دنیا می‌روند؛ اینها کسانی هستند که عذاب دردناکی برایشان فراهم کرده‌ایم.

و توبه كسانى كه پيوسته گناه مى‌كنند تا چون مرگ يكيشان فرا رسد، گويد: اينك توبه كردم، پذيرفته نيست، و نه توبه كسانى كه در حال كفر مى‌ميرند. براى اينان عذابى دردناك فراهم ساخته‌ايم

و توبه كسانى كه گناه مى‌كنند، تا وقتى كه مرگ يكى از ايشان دررسد، مى‌گويد: «اكنون توبه كردم»، پذيرفته نيست؛ و [نيز توبه‌] كسانى كه در حال كفر مى‌ميرند، پذيرفته نخواهد بود، آنانند كه برايشان عذابى دردناك آماده كرده‌ايم.

و کسانی که (تمام عمر) به اعمال زشت اشتغال ورزند تا آن‌گاه که یکیشان مشاهده مرگ کند در آن ساعت پشیمان شود و گوید: اکنون توبه کردم، توبه چنین کسی پذیرفته نخواهد شد، و آنان که به حال کفر بمیرند (توبه آنها نیز قبول نشود)، بر اینان عذابی دردناک مهیا ساختیم.

و برای کسانی که پیوسته کارهای زشت مرتکب می شوند، تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد [و در آن لحظه که تمام فرصت ها از دست رفته] گوید: اکنون توبه کردم. و نیز برای آنان که در حال کفر از دنیا می روند، توبه نیست. اینانند که عذابی دردناک برای آنان آماده کرده ایم.

توبه كسانى كه كارهاى زشت مى‌كنند و چون مرگشان فرا مى‌رسد مى‌گويند كه اكنون توبه كرديم، و نيز آنان كه كافر بميرند، پذيرفته نخواهد شد. براى اينان عذابى دردآور مهيا كرده‌ايم.

و توبه کسانی که مرتکب کارهای ناشایست می‌شوند، و سرانجام چون مرگ هریکشان فرارسد گویند اینک توبه کردم، پذیرفته نیست، و نیز توبه کسانی که در حال کفر می‌میرند، برای اینان عذابی دردناک آماده ساخته‌ایم‌

و توبه براى كسانى نيست كه كارهاى بد همى‌كنند تا چون مرگ يكيشان فرا رسد گويد اينك توبه كردم، و نه براى كسانى كه با حال كفر بميرند. آنان را عذابى دردناك آماده ساخته‌ايم.

توبه‌ی کسانی پذیرفته نیست که مرتکب گناهان می‌گردند (و به دنبال انجام آنها مبادرت به توبه نمی‌نمایند و بر کرده‌ی خویش پشیمان نمی‌گردند) تا آن گاه که مرگ یکی از آنان فرا می‌رسد و می‌گوید: هم اینک توبه می‌کنم (و پشیمانی خویش را اعلام می‌دارم). همچنین توبه‌ی کسانی پذیرفته نیست که بر کفر می‌میرند (و جهان را کافرانه ترک می‌گویند). هم برای اینان و هم آنان عذاب دردناکی را تهیّه دیده‌ایم.

و (این) توبه برای کسانی که گناه می‌کنند (و) تا هنگامی که مرگ یکی از ایشان در رسد، می‌گوید: «اکنون توبه کردم‌» (پذیرفته) نیست و (نیز توبه‌ی) کسانی که در حال کفر می‌میرند؛ اینانند که برایشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم.

و نیست توبه برای آنان که کردار زشت کنند تا گاهی که یکی از ایشان را مرگ فرارسد گوید توبه کردم اکنون و نه آنان که می‌میرند و ایشانند کافران آنان را آماده کردیم برای ایشان عذابی دردناک‌

But repentance is not available for those who commit evils, until when death approaches one of them, he says, “Now I repent,” nor for those who die as disbelievers. These—We have prepared for them a painful torment.

ترتیل:

ترجمه:

النساء ١٧	آیه ١٨	النساء ١٩
سوره : سوره النساء نزول : ٨ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٢٧ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«أَعْتَدْنَا»: آماده کرده‌ایم. فراهم آورده‌ایم.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

إِنَ‌ الَّذِينَ‌ کَفَرُوا بَعْدَ... (۳) هَلْ‌ يَنْظُرُونَ‌ إِلاَّ أَنْ‌... (۱) فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا... (۲) فَلَمْ‌ يَکُ‌ يَنْفَعُهُمْ‌... (۱)

بَلْ‌ رَفَعَهُ‌ اللَّهُ‌ إِلَيْهِ‌ وَ... (۰) وَ مَا کَانَ‌ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ‌... (۰)

تفسیر

---

• تفسیر آیات

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً «18»

و پذيرش توبه، براى كسانى كه كارهاى زشت مى‌كنند تا وقتى كه مرگ يكى از آنان فرا رسد، آنگاه مى‌گويد: همانا الآن توبه كردم، نيست. و نيز براى آنان كه كافر بميرند، بلكه براى آنان عذاب دردناك مهيّا كرده‌ايم.

پیام ها

1- توبه در حال اختيار و آزادى ارزش دارد، نه در حال اضطرار يا مواجهه با خطر. «إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ»

2- اصرار بر گناه، توفيق توبه را از انسان مى‌گيرد. كلمه‌ى‌ «يَعْمَلُونَ» نشانه استمرار و كلمه‌ى «سيئات» به معناى تعدّد و تكرار گناه است.

3- توبه را نبايد به تأخير انداخت. چون زمان مرگ معلوم نيست و توبه هنگام معاينه‌ى مرگ، پذيرفته نمى‌شود. إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ‌ ...

جلد 2 - صفحه 38

4- هنگام خطر ومرگ، فطرت خداشناسى انسان آشكار مى‌شود. «إِنِّي تُبْتُ الْآنَ»

5- كافر مردن و بد عاقبتى، همه‌ى اعمال نيك و از جمله توبه را تباه و حبط مى‌كند. «يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً «18»

وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ‌: و نيست توبه مقبول مر آن كسانى را كه به اصرار بجا مى‌آورند اعمال بد را، حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ‌: تا اينكه حاضر شود و در رسد مرگ. به اين معنى كه علامات مرگ را مشاهده كند و رجا از حيات خود منقطع سازد، در چنين حالى، قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ‌: گويد بدرستى كه من توبه مى‌كنم حالا. مراد تأخير توبه است از فساق اهل ايمان كه منهمك و منغمر در معاصى شود، تا حين علامات موت. فى الكافى عن الصّادق عليه السّلام اذا بلغت النّفس هيهنا- و اشار بيده الى حلقه- لم يكن للعالم توبة. ثمّ قرء هذه الاية. «2» و گويند اين راجع به توبه منافقان است، و توبه آنها اسلام باشد به حسب باطن، و اين صورت در وقت معاينه مرگ از ايشان قبول نيست، زيرا آن وقت الجا و اجبار است، نه اختيار، و توبه اضطرارى مثمر نخواهد بود، چنانچه توبه فرعون قبول نشد. وَ لَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ: و نيز توبه مقبول نيست از كسانى كه بميرند و حال آنكه كافر باشند. توبه عاصى، ندامت است از معاصى. و توبه كافر، ايمان است، يعنى‌

---

«1» نهج البلاغه، حكمت 417.

«2» اصول كافى، جلد اوّل، كتاب فضل العلم، صفحه 47، حديث سوّم.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 380

در وقت شوق روح، از هيچ عاصى اهل اسلام، يا منافق، يا كافر، توبه قبول نيست، زيرا اين از قبيل ايمان حال يأس مى‌باشد، و آن فايده‌اى ندارد، لقوله:

فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا. و عدم قبول توبه در حال يأس از آن، با آنكه از جمله حيات است، به جهت آنست كه بنده در اين وقت ملجأ شود به فعل حسنات و ترك قبايح. پس خارج باشد از حد تكليف، زيرا در اين حال مستحق مدح و ذم نيست. و هرگاه تكليف از او مرتفع باشد، توبه او صحيح نيست. و لهذا اهل آخرت مكلف نخواهند بود، و توبه آنها غير مقبول است.

أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً: آن گروه عصاة كه در حين موت توبه كنند و كافران را، آماده ساخته‌ايم براى آنها، در آخرت، به محض عدل، عذابى دردناك، يعنى خلق عذاب كرده‌ايم براى ايشان. با نظر به عدل خود، واجب گردانيده‌ايم دخول آنها را به آتش جهنم.

حقيقة التوبه: بدان كه حقيقت توبه رجوع است از گناه و پشيمانى از آنچه از او صادر شده از افعال قبيحه و معاصى، به شرط آنكه عازم باشد به ترك معاودت در زمان مستقبل، و مى‌بايد كه توبه از قبيح، بقبحه باشد. پس اگر كسى توبه كند از خمر به سبب آنكه موافق مزاج او نيست، اين توبه فى الحقيقه توبه نباشد؛ زيرا در اين صورت ترك شرب خمر براى صحت بدن است، نه براى آنكه شرب خمر قبيح است. و توبه از معاصى واجب است، زيرا دافع ضرر معصيت، و عقوبت الهى است. و دفع ضرر عقلا بر عاقل واجب باشد، و نيز آيه شريفه‌ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً دال است صريحا بر وجوب آن.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً «18»

ترجمه‌

و نيست توبه از براى آنانكه بجا ميآورند گناهان را تا چون حاضر شود يكيشان را مرگ ميگويد همانا من توبه نمودم اكنون و نه آنانكه ميميرند با آنكه ايشان كافرانند آنگروه آماده كرديم برايشان عذابى دردناك.

تفسير

خداوند سبحان حكم فرموده بمساوات حال كسانيكه مسامحه در امر توبه مينمايند تا زمان حضور مرگ با كسانيكه بحال كفر ميميرند در نفى توبه براى مبالغه در عدم اعتناى بچنين توبه از آنها مانند آنكه بفرمايد وجود چنين توبه با عدم آن يكسان است و بنظر حقير مبالغه نيست و اين آيه هم مؤكد همان تحقيق است كه در آيه قبل شد كه خداوند فرموده توبه در آنجا محقق است و در اين دو جا محقق نيست و باز مؤيد حقير روايت فقيه است از حضرت صادق (ع) در اين آيه كه فرمود اين در وقتى است كه مشاهده نمايد امر آخرت را و بعضى گفته‌اند مراد از عاملين سوء عصاة مؤمنين ميباشند و مراد از عاملين سيئات منافقين هستند كه حالشان از

---

جلد 2 صفحه 34

كفار اشد است و قسم سوم كفار ظاهرى ميباشند كه در ذيل آيه تصريح شده و تحقيق همانستكه عرض شد.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ لَيسَت‌ِ التَّوبَةُ لِلَّذِين‌َ يَعمَلُون‌َ السَّيِّئات‌ِ حَتّي‌ إِذا حَضَرَ أَحَدَهُم‌ُ المَوت‌ُ قال‌َ إِنِّي‌ تُبت‌ُ الآن‌َ وَ ‌لا‌ الَّذِين‌َ يَمُوتُون‌َ وَ هُم‌ كُفّارٌ أُولئِك‌َ أَعتَدنا لَهُم‌ عَذاباً أَلِيماً «18»

و نيست‌ قبولي‌ توبه‌ ‌براي‌ كساني‌ ‌که‌ مرتكب‌ معاصي‌ و سيئات‌ ميشوند ‌تا‌ زماني‌ ‌که‌ مرگ‌ حاضر شود ‌او‌ ‌را‌ بگويد ‌من‌ الان‌ توبه‌ كردم‌ و نه‌ ‌بر‌ كساني‌ ‌که‌ كافر ‌از‌ دنيا ميروند

جلد 5 - صفحه 38

اينها ‌را‌ ‌ما مهيا كرده‌ايم‌ ‌براي‌ ‌آنها‌ عذاب‌ دردناكي‌ ‌را‌.

(مسئلة مشكلة)

و ‌آن‌ اينست‌ ‌که‌ مقتضاي‌ بعضي‌ ‌از‌ آيات‌ و طوائف‌ زيادي‌ ‌از‌ اخبار ‌که‌ ‌ما ‌در‌ مجلد سوم‌ كلم‌ الطيب‌ ‌در‌ باب‌ رجاء ‌در‌ تحت‌ دوازده‌ عنوان‌ ‌از‌ صفحه‌ 209 ‌تا‌ صفحه‌ 231 بيان‌ كرده‌ايم‌ بلكه‌ مقتضاي‌ ضرورت‌ مذهب‌ شيعه‌ ‌است‌ ‌که‌ مؤمن‌ و ‌لو‌ ‌با‌ معاصي‌ كبيره‌ و بدون‌ توبه‌ ‌از‌ دنيا برود قابل‌ عفو و مغفرت‌ و شفاعت‌ هست‌ بلكه‌ مورد شفاعت‌ و مغفرت‌ ‌آنها‌ هستند و ‌اينکه‌ ‌با‌ ظاهر ‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ و بعضي‌ ‌از‌ آيات‌ ديگر منافات‌ دارد.

حل‌ اشكال‌‌-‌ مبتني‌ ‌است‌ اولا ‌بر‌ شرح‌ مفاد ‌آيه‌ شريفه‌ و ثانيا جمع‌ ‌بين‌ ‌آن‌ ادله‌ و ‌اينکه‌ ‌آيه‌.

اما مفاد ‌آيه‌ وَ لَيسَت‌ِ التَّوبَةُ لِلَّذِين‌َ يَعمَلُون‌َ السَّيِّئات‌ِ نفي‌ ميكند محليت‌ توبه‌ ‌را‌ بواسطه‌ نفي‌ تكليف‌ چون‌ تكليف‌ ‌تا‌ ماداميست‌ ‌که‌ آثار موت‌ معاينه‌ نشده‌ و شخص‌ محتضر قلم‌ تكليف‌ ‌از‌ ‌او‌ ‌بر‌ داشته‌ ميشود و ‌اينکه‌ جمله‌ دلالت‌ ندارد ‌بر‌ اينكه‌ خداوند ‌او‌ ‌را‌ نميآمرزد و عفو نميكند و شفاعت‌ شامل‌ حال‌ ‌او‌ نميشود بلكه‌ ‌اينکه‌ مثل‌ كسي‌ ‌است‌ ‌که‌ بي‌توبه‌ ‌از‌ دنيا برود، بلي‌ استحقاق‌ عقوبت‌ ‌را‌ دارد بواسطه‌ معاصي‌.

(حَتّي‌ إِذا حَضَرَ أَحَدَهُم‌ُ المَوت‌ُ) معني‌ حضور موت‌ ‌را‌ ‌در‌ بعض‌ اخبار بمشاهده‌ احوال‌ آخرت‌ و بمعاينه‌ آثار مرگ‌ و بيقين‌ بموت‌ تفسير كرده‌اند و اينها بمشاهده‌ ملك‌ الموت‌ و ملائكه‌ رحمت‌ و عذاب‌ و بشارت‌ و انذار و برؤيت‌ محل‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌در‌ بهشت‌ ‌ يا ‌ جهنم‌ و آمدن‌ پيغمبر اكرم‌ و امير المؤمنين‌ و ساير ائمه‌ طاهرين‌ صلوات‌ اللّه‌ ‌عليهم‌ اجمعين‌ و امثال‌ اينها ‌است‌.

(قال‌َ إِنِّي‌ تُبت‌ُ الآن‌َ) البته‌ ‌اينکه‌ قول‌ بزبان‌ قلب‌ ‌است‌ ‌يعني‌ پشيمان‌ ميشود ‌از‌ اعمال‌ ‌خود‌ و نظر ‌به‌ اينكه‌ ‌اينکه‌ پشيماني‌ ‌در‌ حال‌ الجاء ‌است‌ البته‌ سودي‌ ندارد مثل‌

جلد 5 - صفحه 39

‌اينکه‌ آدم‌ مثل‌ كسيست‌ ‌که‌ ‌او‌ ‌را‌ بواسطه‌ جنايت‌ پاي‌ دار ‌ يا ‌ زير دست‌ جلاد ‌ يا ‌ ‌در‌ حبس‌ مغلول‌ نمايند پشيمان‌ شود ‌از‌ جنايت‌ ‌خود‌.

وَ لَا الَّذِين‌َ يَمُوتُون‌َ وَ هُم‌ كُفّارٌ البته‌ كافر ‌پس‌ ‌از‌ آنكه‌ مرد و ‌در‌ عذاب‌ گرفتار شد ‌از‌ كفر ‌خود‌ پشيمان‌ ميشود لكن‌ ‌اينکه‌ پشيماني‌ سودي‌ ندارد ‌حتي‌ ميگويد رَب‌ِّ ارجِعُون‌ِ لَعَلِّي‌ أَعمَل‌ُ صالِحاً و خداوند ميفرمايد كَلّا إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها مؤمنون‌ ‌آيه‌ 100، و نيز ميفرمايد وَ لَو رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنه‌ُ انعام‌ ‌آيه‌ 28.

أُولئِك‌َ أَعتَدنا لَهُم‌ عَذاباً أَلِيماً ممكن‌ ‌است‌ بگوئيم‌ ‌که‌ مرجع‌ (اولئك‌) خصوص‌ كفار هستند و شامل‌ مؤمن‌ عاصي‌ نميشود، بنا ‌بر‌ ‌اينکه‌ اشكالي‌ نميماند ‌تا‌ احتياج‌ بجواب‌ داشته‌ ‌باشد‌، و ‌اگر‌ گفتيم‌ ‌هر‌ دو جمله‌ ‌را‌ شامل‌ ميشود بايد تصرف‌ ‌در‌ كلمه‌ (اعتدنا) نمود ‌که‌ بنحو استحقاق‌ ‌است‌ منافي‌ ‌با‌ گذشت‌ و عفو نيست‌ و رفع‌ اشكال‌ ميشود.

برگزیده تفسیر نمونه

---

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- توبه از گناهان، به هنگام فرارسیدن مرگ، پذیرفته نخواهد شد. (و لیست التّوبة للذین یعملون السّیّئات حتّى اذا حضر احدهم الموت)

۲- اصرار بر گناه تا لحظه فرارسیدن مرگ، مانع پذیرش توبه (و لیست التّوبة للذین یعملون السّیّئات حتّى اذا حضر احدهم الموت) جمع آوردن «السیّئات» و نیز بکارگیرى فعل مضارع «یعملون»، دلالت بر استمرار گناه و اصرار بر آن دارد.

۳- عدم پذیرش توبه (ایمان) کافر، در آستانه مرگ (و لیست التّوبة للّذین ... و لا الّذین یموتون و هُم کفّار) در برداشت فوق «یموتون»، به قرینه «حتّى اذا حضر»، به معناى اشراف بر مرگ گرفته شده است.

۴- خداوند، کسانى را که کافر از دنیا بروند، نخواهد بخشید. (و لیست التّوبة للّذین ... و لا الّذین یموتون و هُم کفّار)

۵- خداوند براى گناهکارانى که توبه را تا آستانه مرگ تأخیر انداخته و کسانى که کافر بمیرند، عذاب دردناکى آماده کرده است. (و لیست التّوبة للّذین ... و لا الّذین یموتون و هُم کفّار اولئک اعتدنا لهم عذاباً الیماً)

۶- خداوند براى کسانى که تا لحظه مرگ بر کفر خویش باقى مانده و آنگاه ایمان آورند، عذابى دردناک آماده کرده است. (و لیست التّوبة ... و لا الّذین یموتون و هُم کفّار اولئک اعتدنا لهم عذاباً الیماً)

۷- جهنّم، بالفعل موجود است.* (اولئک اعتدنا لهم عذاباً الیماً) با توجّه به ماضى آوردن کلمه «اعتدنا» (مهیا کرده ایم).

۸- توبه گناهکاران و ایمان آوردن کافران تا قبل از یقین به مرگ، پذیرفته است. انّما التّوبة على اللّه للّذین یعملون السّوء بجهالة ثم یتوبون من قریب ... و لیست التوبة للّذین یعملون السیّئات حتّى اذا حضر احدهم الموت ... و لا الّذین یموتون و هم کفّار مفهوم جمله «حتّى اذا حضر» در برداشت فوق، بیان و توضیح «من قریب» گرفته شده است.

موضوعات مرتبط

• توبه: شرایط قبولى توبه ۱، ۳، ۸ ; موانع توبه ۲
• جهنّم: موجودیّت جهنّم ۷
• خدا: آمرزش خدا ۴ ; عذاب خدا ۵، ۶
• عذاب: مراتب عذاب ۵، ۶
• کافران: توبه کافران ۳، ۸ ; کیفر کافران ۵، ۶
• کفر: آثار کفر ۴، ۶
• گناه: اصرار بر گناه ۲
• گناهکار: توبه گناهکار ۸ ; کیفر گناهکار ۵
• محتضر: توبه محتضر ۱، ۲، ۳
• مرگ: با کفر ۴، ۵