تفسیر:المیزان جلد۱۲ بخش۳۵: تفاوت میان نسخه‌ها

==ذكر نعمت خانه ، پوست و پشم و كرك و موى حيوان و... ==

«'''وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّن بُيُوتِكمْ سكَناً ...'''»:

در مفردات گفته : «'''بيت '''» به معنى ماوراى آدمى در شب است ، چون وقتى مى گويند فلانى در فلانجا بيتوته كرد معنايش اينست كه يك شب در آنجا اقامت كرد، همچنانكه در باره روز مى گويند «'''ظل بالنهار'''» آنگاه گاهى به مسكن هم بيت مى گويند و جمع آن ، هم «'''ابيات '''» آمده و هم «'''بيوت '''»، ليكن بيوت بيشتر در خانه ها و ابيات بيشتر در شعر استعمال مى شود. و نيز (راغب ) گفته كلمه بيت ، هم به خانه هاى سنگى اطلاق مى شود، هم گلى ، هم پشمى ، و هم كركى ، اين بود مقدار حاجت ما از گفتار او.

و كلمه سكن به معناى هر چيزى است كه انسان به وسيله آن سكونت يابد، و كلمه «'''ظعن '''» به معناى كوچ كردن و بر خلاف اقامت است و كلمه «'''صوف '''» پشم گوسفند را مى گويند، و كلمه «'''وبر'''» پشم شتر را، همچنانكه موى انسان را «'''شعر'''» و نيز پشم بز را هم شعر مى گويند، و «'''اثاث '''» به معناى متاع بسيار خانه است زيرا به يك قطعه از متاع خانه اثاث گفته نمى شود، در مجمع البيان مى گويد اثاث جمعى است كه واحد ندارد همچنانكه متاع نيز چنين است و متاع از اثاث عمومى تر است زيرا مطلق حوائج زندگى را هر چند مربوط به خانه نباشد متاع مى گويند.

و اينكه فرمود: «'''و الله جعل لكم من بيوتكم سكنا'''» معنايش اين است كه خدا بعضى از بيوت شما را براى شما مايه سكونت قرار داد كه در آن ساكن شويد زيرا بعضى از بيوت قابل سكونت نيست مانند انبار هيزم ، «'''و جعل لكم من جلود الانعام بيوتا ...'''» يعنى از بعضى پوستها كه همان پوست دباغى شده است براى شما خانه هايى قرار داد - كه مقصود از آن قبه و خيمه است

- خانه هايى كه : «'''تستخفونها'''» يعنى سبكش مى شماريد و براى نقل و انتقالهاى خود اختصاصش مى دهيد در: «'''يوم ظعنكم '''» روز كوچ كردنتان و «'''يوم اقامتكم '''» در روز اقامتتان كه سفرى نداريد.

و اينكه فرمود: «'''و من اصوافها و اوبارها و اشعارها'''» عطف است بر «'''من جلودها'''» و تقديرش «'''جعل لكم من اصوافها'''» : خدا قرار داد براى شما از پشمهاى آنها يعنى گوسفندان و «'''اوبارها'''» يعنى مال شتران و «'''اشعارها'''» يعنى مال بزها «'''اثاثا'''» اثاثى كه در خانه هايتان بكار ببريد و «'''متاعا'''» و متاعى كه از آن بهره مند شويد «'''الى حين '''» البته اين بهره مندى تا مدتى است محدود، بعضى گفته اند: اين قيد مدت محدود اشاره است به اينكه همه اين نعمتها فانى و از بين رفتنى است ، پس عاقل نبايد به خاطر اينها نعيم آخرت را از دست بدهد.

«'''وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلَلاً ...'''»:

اين دو ظرف ، يعنى ظرف «'''لكم '''» و ظرف «'''مما خلق '''» متعلقند به «'''جعل '''» و تعليق ظلال بر ما خلق براى اين است كه خود ظلال (سايه ها) امرى عدمى است و قابل خلق نيست ، مگر به تبع غير خودش ، و در عين اينكه خودش عدمى است همين وجود تبعيش خود يكى از نعمتهاى بزرگى است كه خداى تعالى بر انسان و ساير حيوانات و حتى نباتات انعام كرده ، بطورى كه نعمت بودن آن و استفاده انسان و حيوان و نبات از آن كمتر از استفاده اش از نور نيست ، زيرا اگر سايه نبود، يعنى سايه شب سايه درختان و سايه نباتها، و دائما نور و روشنى بود يك جاندار در روى زمين زنده نبود.

«''' و جعل لكم من الجبال اكنانا'''» : كلمه «'''كن '''» به معناى چيزى است كه با آن چيز ديگرى پوشيده شود حتى پيراهن هم براى كسى كه آن راپوشد كن است و مقصود از «'''كن '''» كوهها و غارها و دخمه هاى آن است . «'''و جعل لكم سرابيل تقيكم الحر'''» - مقصود از «'''سرابيل '''»، پيراهنى است كه شما را از گرما حفظ كند.

وجه اينكه درباره سرابيل فرمود: «'''شما را از گرما نگه مى دارد'''» و حفظ از سرما راذكر نكرد

آنگاه صاحب مجمع اضافه كرده است كه عرب از دو چيز كه ملازم همند به ذكر يكى اكتفا مى كرده اند چون از ذكر يكى از آن دو، ديگرى هم فهميده مى شود چنانچه شاعر گفته : و ما ادرى اذا يممت ارضا اريد الخير ايهما يلينى يعنى نمى دانم وقتى بخواهم به اميد خير به ديارى سفر كنم كداميك از «'''آن دو'''» برايم پيش مى آيد مقصود از آن دو خير و شر است چون خير را در كلام آورده بود به همان اكتفاء نمود (نقل از فراء)

و بعيد هم نيست وجه ديگر اينكه حرارت را ذكر كرد و به ذكر آن اكتفاء نمود اين باشد كه : بشر اولى در مناطق گرم زمين زندگى مى كرده و با شدت گرما بيشتر سر و كار داشته تا شدت سرما و لذا اين طايفه را به اتخاذ پيراهن تذكر مى دهد و اين براى پرهيز از هواى نامساعدى است كه با آن در تماسند و آن گرماى شديد است (و خدا داناتر است )

«'''و سرابيل تقيكم باسكم '''» - ظاهرا مراد از اين «'''سرابيل '''» كه از صدمه جنگ آدمى را نگه بدارد همانا زرهى است كه از آهن و نظاير آن ساخته مى شده .

«'''كذلك يتم نعمته عليكم لعلكم تسلمون '''» - در اين جمله برايشان اتمام نعمتهايى را كه نام برده منت مى گذارد و نتيجه اى كه از اين همه انعام منظور بود اين بود كه در برابر خدا تسليم شوند آنهم با معرفت به اينكه ولى نعمتش در حقش كوتاهى نكرده بلكه نعمت را بر او تمام نموده جز تسليم در برابر اراده منعمش و استكبار نورزيدن ، انتظار و توقع نمى رود چون داند كه منعمش جز خير او را اراده نمى كند.

«'''فَإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْك الْبَلَغُ الْمُبِينُ'''»:

در مجمع البيان گفته : «'''بلاغ '''»، اسم و «'''تبليغ '''»، مصدر است همانند كلام و تكليم .

بعد از آنكه خداى سبحان از شمردن آنچه از نعمتهايش مى خواست ذكر كرد و از احتجاج به آنها فارغ گرديد بيان خود را با اين جمله ختم فرمود، كه مضمونش عتاب و ملامت و تهديد كفار، و متضمن ذكر وحدانيت در ربوبيت و نيز نبوت و معاد است ،

نخست وظيفه و پست نبوت و وظيفه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) در رسالتش را بيان كرد و آن عبارت از بلاغ است كه فرمود: «'''فان تولوا : اگر اعراض كردند'''» يعنى متفرع بر اين بيان كه جز دعوت آنان به صلاح معاش و معاد آنان نيست و هيچ اجبار و اكراهى در آن نشده اين است كه اگر اعراض كردند و از پذيرفتن آن سرتافته و از اهتداء به آن مضايقه نمودند «'''فانما عليك البلاغ المبين '''» بر تو هيچ مسؤ وليتى جز تبليغ واضح كه ابهام و خفائى در آن نباشد نيست چون تو يك فرستاده خدايى و فرستاده جز اين وظيفه ندارد.

در اين جمله علاوه بر بيان وظيفه آن جناب تسليت و دلجويى او نيز هست .

==معناى آيه : «'''يعرفون نعمة الله ثم ينكرونها و اكثر هم الكافرون '''»==

«'''يَعْرِفُونَ نِعْمَت اللَّهِ ثُمَّ يُنكرُونهَا وَ أَكثرُهُمُ الْكَفِرُونَ'''»:

«'''معرفت '''»، مقابل انكار است و مانند علم است كه در مقابل جهل قرار دارد و اين خود دليل بر اين است كه مراد از انكار (يعنى عدم معرفت ) لازم معناى آن است و آن عبارت است از انكار عملى ، يعنى به خدا و رسول و روز جزا ايمان نياوردن و يا انكار زبانى كردن با داشتن معرفت قبلى ، و اين هر دو محتمل است و ليكن از آنجا كه در جمله «'''و اكثرهم الكافرون '''» انكار را اختصاص به اكثر ايشان داده پس تنها بايد معناى اولى مراد باشد.

و اينكه بجاى «'''اكثرهم كافرون '''» فرمود: «'''و اكثرهم الكافرون '''» و لام بر سر كافر آورد دليل بر اين است كه كافران نامبرده كفران نعمتهاى الهى و يا به قرآن و به توحيدى كه نعمتها بر آن دلالت دارند و يا كفران به توحيد و غير آن را به حد كمال رسانيده بودند چون معناى «'''اكثرهم الكافرون '''» «'''اكثرهم كاملون فى كفرهم '''» است زيرا علاوه بر كفر و جحودشان عناد و لجاجت هم مى كردند و از راه خدا جلوگيرى مى نمودند.

و معنايش اين است كه آنان نعمت خدا را به عنوان اينكه از خداست شناختند و مقتضاى اين شناسايى اين بود كه به او و رسول او و روز جزا ايمان آورند و در عمل تسليم شوند، بر عكس ، وقتى در مورد عمل در مى آيند به آنچه مقتضاى انكار است عمل مى كنند، نه آنچه اثر معرفت است و بيشترشان به صرف انكار عملى قناعت ننموده كفر و عناد با حق و جحود و اصرار بر آن را اضافه مى كنند.

اين مقدار بيانى كه ما كرديم در معناى جمله «'''و اكثرهم الكافرون '''» كافى است و طول و تفصيلى كه مفسرين در معناى آن داده اند زيادى است .

وجوهى كه درباره آيه «'''و اكثرهم الكافرون '''» مفسرين گفته اند

يكى گفته : اگر آيه شريفه بيشتر آنها را كافر گفته با اينكه همه آنها كافر بودند از اين جهت بوده كه اقليتى از آنها كسانى بوده اند كه حجت بر آنان تمام نشده بود

يا از اين باب كه به حد بلوغ و تكليف نرسيده بودند و يا از اين جهت كه در عقل آنان آفت و نقصى وجود داشته و يا از اين جهت كه اصلا دعوت پيغمبر به گوششان نخورده بوده ، و معلوم است كه چنين كسانى را نمى توان كافر خواند.

ما در جواب اين مفسر مى گوييم : آيه شريفه اصلا در باره آنها گفتگو ندارد، و اينگونه افراد بكلى از اطلاق آيه خارجند چون صريحا توبيخ و تهديد مى كند و مى فرمايد كه آنها با اينكه نعمت خدا را شناختند انكار كردند، و اقليتى كه شما فرض كرديد اگر نعمتهاى خدا را دانسته انكار كردند كه جزء همان اكثريتند و اگر انكار نكرده اند، داخل در اطلاق آيه نيستند، علاوه بر اين فرض چنين اقليتى هم محل حرف است ، زيرا مگر تماميت حجت به چيست ؟ و حال آنكه حجت غير از ديدن نعمتهاى خداى سبحان چيز ديگرى نيست و همان اقليت هم نعمتهاى خداى را مى شناختند.

يكى ديگر گفته : از اين جهت كفر را به اكثريت نسبت داده نه به همه كه نمى دانستند عده اى از آنان به فاصله كمى ايمان خواهند آورد. جواب اين توجيه اين است كه سخنى است بدون دليل .

بعضى گفته اند: مراد از اكثر، همه است و منظور از اين تعبير، تحقير و توهين آنان است . اين قول را به حسن بصرى نسبت داده اند و سخنى بس ‍ عجيب است .

ليكن حق مطلب اين است كه نعمت دو اعتبار دارد، يكى اعتبار اينكه ناعم و ملايم حال منعم عليه است ، و از اين جهت كه در صراط تكوين و رشد و سعادت جسمانى و بدنيش بدان نيازمند است ، و يكى از اين جهت كه منعم عليه در صراط تشريع يعنى سعادت روحى و انسانيش به آن احتياج دارد، و وجود نعمت باعث معرفت او به نعمت سپس به منعم و در آخر ايمان به خدا و رسول و روز جزا مى شود،

و باعث مى شود كه انسان آن نعمت را در راه مرضات خداى تعالى مصرف نمايد، شخصى كه ايمان به خدا و رسولش دارد هر دو نعمت را دارد، هم جسمانيش را و هم روحانيش را، ولى كافر به يك نعمت ، منعم است ، آنهم نعمت مادى و دنيوى است و از ديگرى محروم است ، در كلام خداى سبحان شواهد زيادى بر اين دو اعتبار هست پس نمى توان سخن جبريان را پذيرفت و گفت كه خدا بر كافران هيچ نعمتى نداده .

«'''وَ يَوْمَ نَبْعَث مِن كلِّ أُمَّةٍ شهِيداً ثُمَّ لا يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كفَرُوا وَ لا هُمْ يُستَعْتَبُونَ'''»:

در مجمع البيان از زجاج نقل مى كند كه گفته : «'''عتب '''» به معناى غضب و حزن است ، وقتى گفته مى شود: فلانى بر فلانى عتب كرد معنايش اين است كه غم او را خورد، و اگر برگردد و دلجوئيش كند مى گويند «'''عاتبه '''»، و اسم اين ماده «'''عتبى '''» است ، يعنى برگشتن معتوب عليه به چيزى كه مايه رضايت عاتب باشد، و كلمه «'''استعتب '''» به معناى «'''از او خواست كه دلجوئى كند'''» ميباشد، اين بود نقل كلام زجاج .

و از لفظ آيه شريفه هيچ بر نمى آيد كه مراد از شهيد هر امت ، پيغمبر آن امت است ، و نيز بر نمى آيد كه مراد از امت ، امت آن پيغمبر است ، بلكه احتمال هم مى رود كه مراد از شهيد، غير از پيغمبر و شخصى نظير امام باشد، همچنانكه آيه سوره بقره و همچنين آيه «'''و جى ء بالنبيين و الشهداء'''» دليل بر اين احتمال است ، و بنا بر اين ، مراد از «'''بكل امة '''» امت و اهل زمان هر شهيد برانگيخته شده خواهد بود.

و در جمله «'''ثم لا يؤ ذن للذين كفروا ...'''»، ذكر مبعوث كردن شهيد هر امت دليل بر اين است كه شهيدان و گواهان مورد بحث ، عليه امت خود شهادت مى دهند كه در دنيا چه كارهايى كردند،

و نيز قرينه است بر اينكه لابد مراد از اينكه فرمود «'''به كفار اجازه داده نمى شود'''» اين است كه اجازه سخن گفتن و عذر خواستن داده نمى شود، و اگر اجازه شان نمى دهند براى اين است كه زمينه و فرصت براى اداى شهادت شهود فراهم شود خلاصه امت ساكت شوند تا گواهان ، گواهى خود را بدهند، همچنانكه آيات ديگرى نيز اشاره اى بر اين دارد مانند آيه : «'''اليوم نختم على افواههم و تكلمنا ايديهم و تشهد ارجلهم '''» و آيه «'''هذا يوم لا ينطقون ، و لا يؤ ذن لهم فيعتذرون '''».

از همينجا معلوم مى شود كه معناى جمله «'''و لا هم يستعتبون '''» اين است كه از ايشان نمى خواهند كه در مقام راضى كردن خدا بر آيند، و خدا را از خود خوشنود سازند، و اين بيان ، بيان عدم امكان تدارك مافات است ،خواهد بفهماند چنين چيزى ممكن نيست ، و محال است كه بار ديگر برگشته و اطاعت كنند چون روز قيامت روز پاداش و كيفر است نه روز عمل ، و راهى هم براى برگشتن بسوى دنيا وجود ندارد، تا اينكه به عمل صالح بپردازند.

و اين هر دو معنا را خداوند در موارد ديگرى از كلامش به زبان ديگرى بيان فرموده از آن جمله در معناى اول ، يعنى برگشت به عمل صالح در همان قيامت فرموده : «'''يوم يكشف عن ساق و يدعون الى السجود فلا يستطيعون خاشعة ابصارهم ترهقهم ذلة و قد كانوا يدعون الى السجود و هم سالمون '''»

و در معناى دوم يعنى برگشتن به دنيا فرموده : «'''و لو ترى اذ المجرمون ناكسوا رؤ سهم عند ربهم ربنا ابصرنا و سمعنا فارجعنا نعمل صالحا انا موقنون '''».

آيه قبلى در حقيقت در مقام فرق ميان روز جزاء يعنى روز قيامت با ساير ظروف جزاء در دنيا بوده و حتى فرمود: «'''جزاى روز قيامت مانند جزاهاى دنيا نيست كه با عذر خواهى و يا استعتاب تغيير بپذيرد'''»، ولى اين آيه در مقام بيان فرق ميان عذاب آن روز با عذابهاى دنيوى است ، كه گريبانگير ستمكاران مى شود، زيرا عذابهاى دنيايى ستمكاران ، هم تخفيف پذير است و هم تاخيرپذير، ولى عذاب قيامت نه تخفيف مى پذيرد و نه تاخير. پس اينكه فرمود: «'''و اذا راى الذين ظلموا العذاب '''» و نفرمود: «'''الذين كفروا'''» براى اين بود كه به علت و ملاك حكم ، اشاره كرده باشد، و مقصود از «'''ديدن عذاب '''»، بطورى كه از سياق بر مى آيد اشراف عذاب به ايشان و اشراف ايشان به عذاب بعد از رسيدگى به حساب است ، و مقصود از «'''عذاب '''»، عذاب روز قيامت است كه همان شكنجه به آتش است . و معناى آيه (و خدا داناتر است ) اين است كه وقتى به حسابشان رسيدگى شد، و حكم عذاب صادر گرديد، و نزديك آتش شدند، و آن را مشاهده كردند ديگر خلاصى برايشان نيست ، و ديگر نه تخفيفى دارند و نه مهلتى.

«'''وَ إِذَا رَءَا الَّذِينَ أَشرَكُوا شرَكاءَهُمْ ...'''»:

داستان روز قيامت را همچنان ادامه مى دهد و مراد از «'''الذين اشركوا'''» در عرف قرآن ، پرستندگان اصنام و اوثانند، و همين خود قرينه است بر اينكه مراد از كلمه «'''شركاءهم '''» كسانيند كه براى خدا شريك گرفته بودند، و به افتراء ايشان شركاى خدا بودند، ذيل آيه بعدى نيز بر اين معنا دلالت دارد.

و اگر بجاى اينكه بفرمايد شركاى خدا، فرمود «'''شركاى ايشان '''» براى اين بود كه به اين وسيله دلالت كند بر اينكه بتها و خدايان دروغين ايشان با خدا شركت واقعى ندارند،

تنها آن شركتى را دارا هستند كه اين مشركين بر ايشان جعل و فرض ‍ نموده اند، كه آن هم حقيقت ندارد.

با اين بيان روشن مى گردد، اينكه تفسير «'''شركاءهم '''» به اصنام يا معبودات باطل ديگر، و اينكه اصنام با بت پرستان شريك المال بودند، چون سهمى از اموال و احشام ايشان وقف آنها بود، و نيز تفسير به «'''شياطين '''» و اينكه شيطانها در اموال و اولادشان و يا در كفرشان و يا در وبال كفرشان شركت داشتند تفسير صحيحى نيست ، و چون مجال مناقشه با هر يك از اين تفسيرها را نداريم مى گذريم .

«''' قالوا ربنا هؤ لاء شركاءنا الذين كنا ندعوا من دونك '''» معناى اين جمله روشن است ، مى خواهد از طرف مشركين شركاى ايشان را براى پروردگارشان معرفى نمايد، و احتياجى نيست به اينكه بحث كنيم كه چرا مشركين در قيامت خدايان خود را معرفى مى كنند، چون آن روز، روزى است كه بدبختى و عذاب از هر سو ايشان را احاطه مى كند، و انسان در مثل چنين وصفى به آنچه به ذهنش برسد تمسك مى جويد، و هر كوششى كه به خاطرش برسد براى نجات خود مى كند.

«''' فالقوا اليهم القول انكم لكاذبون '''» - در مجمع گفته : وقتى مى گويى «'''القيت الشى ء'''» كه آن شى ء را دور بيندازى ، و كلمه «'''لقى '''» به معناى چيز دور افتاده است ، و «'''القيت اليه مقاله '''» يعنى روى سخن را متوجه او كردم ، و كلمه «'''تلقاها'''» به معنى آن را، قبول كرد مى باشد.

و معناى جمله اين است كه شركاى ايشان كلام ايشان را رد نموده تكذيبشان كردند و خداى سبحان در جاى ديگر از اين تكذيب به كفر تعبير نموده است ، مانند آيه «'''و يوم القيمة يكفرون بشرككم '''» و نيز مانند آيه «'''انى كفرت بما اشركتمون من قبل '''» كه حكايت شيطان است در خطاب به مشركين در روز قيامت .

كلمه «'''سلم '''» به معناى اسلام و استسلام است ، و گويا خواسته است با تعبير به القاء سلم اشاره كند به اينكه علاوه بر تسليم و خضوع مقهوريت به قهر الهى هم خواهند داشت .

و ضمير «'''القوا'''» به قرينه جمله «'''و ضل عنهم ما كانوا يفترون '''» به «'''الذين اشركوا'''» بر مى گردد، و بنا بر اين مراد اينست كه مشركين در روز قيامت تسليم خدا مى شوند، در حالى كه هر چه در دنيا به اسلام دعوت شدند استكبار مى كردند.