تفسیر:المیزان جلد۱۳ بخش۲۵: تفاوت میان نسخه‌ها

==مطالب اتفاقى واختلافى درباره اسماء خدا واشاره به عقيده بت پرستان درباره آن ==

در جلد هشتم اين كتاب در بحث اسماء حسنى گذشت كه گفتيم : اين اسماء كه اسماء حسنايش ناميده اند اسماء اسماء هستند، وآنچه از مصاديق كه اين اسماء بر آن دلالت واشاره مى كند يعنى ذات متصف به فلان وصف اسم حقيقى مى باشد.  

و بنابراين بعضى از اسماء حسنى عين ذات خواهند بود: وآن اسمائى هستند كه مصداق يكى از صفات ثبوتيه كماليه را برساند چون : حى وعليم وقدير، وبعضى از آنها زائد بر ذات وخارج از ذاتند، وآن اسمائى هستند مشتمل كه بر يكى از صفات سلبيه مى باشند نظير: لاتاءخذه سنة ولانوم ويا فعلى از افعال خدا باشند مانند: خالق و رازق.

اينها اسماء حقيقى خدا است واما اسماء اسماء خدا عبارت است از همين الفاظ كه بر ذات متصف به صفتى دلالت كند وهيچ شكى نيست كه اين الفاظ غير ذات خدايند، بلكه الفاظى هستند كه گوينده آنها، آنها را ايجاد مى كند، پس هم حادثند وهم قائم به گوينده.

در اين مطالب هيچ بحثى نيست ، خلافى كه در اين ميان هست در دو جهت است:

جهت اول اينكه : بعضى از جاهلان از متكلمين سلف ميان اسماء و اسماء اسماء خلط كرده پنداشته اند كه مقصود از عين ذات بودن اسماء، همين الفاظ است كه اسماء اسماء خداست ، وبه همين جهت معتقد شده اند كه اسم، عين مسمى است،

و در نتيجه عبادت اسم وخواندن آن ، عين عبادت مسمى است واين قول در اوائل عصر خلفاى عباسى رواج داشت و دو روايت گذشته يعنى دوروايت توحيد صدوق در رد بر اين قول صادر شده اند.

جهت دوم : نظريه اى است كه بت پرستان داشتند، وآن اين است كه: به هيچ وجه ممكن نيست خداى سبحان مورد توجه وبندگى بندگان قرار گيرد، وهمه توجهات به اسماء خدا است، پس اسماء كه مظاهر آن ملائكه و جن و انسان هاى كامل هستند مورد توجه عبادت كاران هستند، و همان ها آلهه و معبودهاى خلق اند، نه خود خدا، و شما خواننده عزيز از بيان گذشته فهميديد كه آيه شريفه: «قل ادعوا اللّه او ادعوا الرحمن» رد بر اين نظريه و اعتقاد است.

از روايت اخير حقيقت ديگرى نيز كشف مى شود، وآن چگونگى انتشار اسماء از ناحيه ذات متعاليه خدا است ، ذاتى كه رفيع تر از آن است كه علم كسى بدان احاطه يابد ويا وصفى ونعتى اورا مقيد كند، ويا اسمى و رسمى اورا محدود سازد، وروايت با مطالبى كه در صدر وذيلش دارد صريح در اين است كه مراد از اسماء در آيه شريفه همان اسماء حقيقى است كه گفتيم ، نه اسماء اسماء، وما اين حديث را تا حدى در ذيل بحثى كه در باره اسماء حسنى در جلد هشتم اين كتاب كرديم ، شرح داده ايم بدانجا مراجعه شود.

مؤلف: اين معنا در الدر المنثور هم از ابن مردويه از ابن عباس روايت شده ونيز از عايشه روايت شده كه گفته است: ((اين آيه در باره دعاء است (( وعيبى هم ندارد، چون ميان آن وديگر روايات معارضه اى نيست، و نيز از عايشه روايت شده كه آيه در باره تشهد است.

و در كافى به سند خود از سماعة روايت شده كه گفت : از امام (عليه السلام ) معناى آيه «و لا تجهر بصلاتك و لا تخافت بها» را پرسيدم، فرمود: مخافته آن است كه انسان طورى تكلم كند كه گوش خودش هم نشنوند، وجهر آن است كه جوهره صدا به شدت بلند شود.

مؤلف : اين روايات تا حدى معناى اولى را كه در تفسير آيه گذرانديم تاءييد مى كند.  

و باز در همان كتاب به سند خود عبد الله بن سنان روايت كرده كه گفت : از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم آيا بر امام جماعت واجب است كه نماز را آنقدر بلند بخواند كه ماءمومين بشنوند؟ واگر چنين است در جماعت هائى كه جمعيت بسيار است چطور مى شود؟ فرمود: بايد بطور معتدل ومتوسط بخواند چنانچه خداى تعالى فرمود: «و لا تجهر بصلاتك و لا تخافت بها».

و در الدر المنثور است كه احمد و طبرانى از معاذ بن انس روايت كرده كه گفت: رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) فرمود: آيه: «و قل الحمد لله الّذى لم يتخذ ولدا» تا آخر آيه عزت است.

و در تفسير قمى از امام آورده كه در ذيل «و لم يكن له ولى من الذل» فرموده است : يعنى خداوند هرگز ذليل نشده تا محتاج وليى شود كه ياريش كند.

اين بحث پيرامون آيه شريفه «و قرآنا فرقناه لتقراه على الناس على مكث» است كه در سه فصل عنوان مى شود:

فصل اول ، پيرامون تقسيمات قرآن كريم : كتاب الهى به اجزائى تقسيم شده كه با آن شناخته مى شود، مانند سى جزء، واينكه هر جزئى ۴ حزب وهر حزبى ۱۰ عشر دارد، و امثال آن ، واين تقسيم بندى است كه در قرآن كريم كرده اند، ولى آنچه در خود قرآن مى باشد، دو تقسيم است: يكى سوره وديگر تقسيم هر سوره به چند آيه ، ومكرر از آن دو، اسم برده مثلا فرموده: «سورة انزلناها» و يا فرموده: «قل فاتوا بسورة مثله» و همچنين در غير اين دو آيه .

در لسان رسول خدا و صحابه و ائمه معصومين (عليهم السلام) نيز استعمال اين دوكلمه زياد آمده به حدى كه جاى ترديد نمانده كه سوره و آيه دوحقيقت قرآنى است و اين سوره ها مجموعه اى از كلام الهى است كه هر يك با بسم الله آغاز شده وغرضى را بيان مى كند، و آن غرض ‍ معرف سوره است ، ودر هيچ يك اين قاعده تخلف نپذيرفته ، مگر در سوره برائت آن هم به حكم پاره اى از روايات ائمه اهل بيت (عليهم السلام) - كه در ذيل آيه: «انا نحن نزلنا الذكر» در جلد دوازدهم اين كتاب ذكر نموديم - تتمه آياتى از سوره انفال است، و نيز سوره «و الضحى» و «الم نشرح» كه با اينكه يك سوره هستند يك بسم اللّه در وسط فاصله شده، وهمچنين سوره فيل و ايلاف كه سوره واحدى هستند و يك بسم اللّه در وسط فاصله شده است.  

البته همه اين موارد استثنايى به حكم رواياتى است كه از ائمه (عليهم السلام) رسيده و شيخ آن را در تهذيب به سند خود از شحام از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده و محقق در شرايع و طبرسى در مجمع البيان آن را به روايت اصحاب ما - اماميه - نسبت داده اند.

نظير اين مطلبى كه در باره سوره ها گفتيم در آيه ها جريان دارد، زيرا در كلام خداى تعالى آيه بطور مكرر بر قطعه اى از كلام الهى اطلاق شده است، مانند: «و اذا تليت عليهم آياته زادتهم ايمانا»، و نيز مانند: «كتاب فصلت آياته قرآنا عربيا».

از ام سلمه روايت شده كه گفت: رسول خدا آخر هر آيه وقف مى كرد، و نيز روايت صحيح آمده كه سوره حمد هفت آيه است واز رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) روايت شده كه فرمود: سوره ملك سى آيه است، و همچنين رواياتى ديگر كه در باره عدد آيه هاى هر سوره قرآن از رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) نقل شده است .

و آنچه كه دقت در تقسيم بندى طبيعى كلام عرب به فصول وقطعه هاى جداى از هم، و مخصوصا در كلمات مسجع آن، و نيز آنچه كه تدبر در روايات وارده از رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) و اهل بيتش در خصوص عدد آيات وارد شده اقتضاء مى كند، اين است كه يك آيه از قرآن كريم يك قطعه از كلام خداست كه حقش اين است كه بر آن يك قطعه اعتماد وتكيه نموده ودر تلاوت آن را، از قبل و بعدش جدا كرد.

و اين قطعات به اختلاف سياقها ومخصوصا در سياق هاى مسجع مختلف مى شود، چه بسا يك كلمه به تنهائى به خاطر سجع آخرش يك آيه به حساب آيد، مانند كلمه: «مدهامتان - دوبرگ سبز»، و چه بسا آيه دوكلمه يا بيشتر باشد، خواه كلام تام باشد يا ناقص ، مانند «الرحمن * علم القرآن * خلق الانسان * علمه البيان». و مانند «الحاقة * ما الحاقة * و ما ادريك ما الحاقة»، و چه بسا كه يك آيه بسيار طولانى باشد، مانند آيه پيرامون قرض دادن وگرفتن كه آيه ۲۸۲ از سوره بقره است.

و پيرامون تعداد آيه هاى قرآن بايد گفت : در اين خصوص نص متواترى نرسيده كه يك يك آيه ها را معرفى كند، و هر يك را از ديگرى متمايز سازد. روايات محدودى هم كه رسيده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نيستند، وروشن ترين علت بر نبودن دليل معتبر، اختلاف اهل مكه ، مدينه ، شام ، بصره وكوفه است ، كه در باره تعداد آيات اعداد متفاوتى ارائه كرده اند.