تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۱۵: تفاوت میان نسخه‌ها

و در مجمع البيان در ذيل آيه «'''و من دونهما جنتان '''» از علاء بن سيابه از ابى عبداللاهّمام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه علاء گفت : به آن جناب عرضه داشتم : مردم از اين اعتقاد ما تعجب مى كنند، مى گوييم بعضى از مردم از آتش دوزخ در مى آيند، و داخل بهشت مى شوند، آرى مردم به ما مى گويند: لابد اين دوزخيان با اولياى خدا محشور و همنشين هم مى شوند؟ حضرت فرمود: اى علاء بهشت تنها بهشت اوليا نيست ، از بهشت ايشان پايين تر نيز بهشت هست ، خداى تعالى مى فرمايد: «'''و من دونهما جنتان '''»، پس لازمه بيرون شدن گنهكاران از دوزخ اين نيست كه با اولياى خدا محشور هم باشند.

و در الدر المنثور است ابن جرير، ابن ابى حاتم و ابن مردويه ، از ابو موسى از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روايت كرده اند كه در تفسير دو آيه «'''و لمن خاف مقام ربه جنتان '''» و «'''و من دونهما جنتان '''» فرموده : دو بهشت اول از طلا، و براى مقربين ، و دو بهشت دوم از نقره و براى اصحاب يمين است .

مؤ لف : اين دو روايت بيان گذشته ما در تفسير دو آيه مذكور را تاءييد مى كند.

و نيز در آن كتاب است كه طبرانى و ابن مردويه از ابى ايوب روايت كرده اند كه گفت : از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) معناى آيه مدهامتان را پرسيدم ، فرمود: يعنى دو بهشت سر سبز.

و قمى در تفسيرش به سندى كه به يونس بن ظبيان دارد از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه در تفسير جمله «'''نضاختان '''» فرمود: يعنى دو چشمه فوار و جوشان .

و باز در همان كتاب در معناى جمله «'''فيهن خيرات حسان '''» آمده كه : معصوم فرمود: منظور دخترانى است كه چون گياه بر لب شط كوثر مى رويند، هر قدر از آنها گرفته شود دوباره به جايش مى رويد.

و در مجمع البيان در ذيل جمله «'''خيرات حسان '''» از ام سلمه از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نقل كرده كه فرموده :

و در فقيه از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: خيرات حسان از جنس زنان اهل دنيايند، كه از حور العين هم زيباترند.

و در روضه كافى به سند خود از حلبى روايت كرده كه گفت : از امام صادق (عليه السلام ) معناى اين كلام خداى عزوجل را پرسيدم كه مى فرمايد: «'''فيهن خيرات حسان '''» فرمود: منظور از آن بانوان صالحه و با ايمان و معرفت است .

مؤ لف : منطبق شدن آيه شريفه با در نظر داشتن سياق آن ، بر مورد اين دو روايت ابهام دارد، و آنطور كه بايد انطباقش روشن نيست .

سوره واقعه

وَ بُستِ الْجِبَالُ بَسًّا(۵)

و در تفسير قمى است كه راجع به آيه «إذَا وَقَعَتِ الوَاقِعَة * لَيسَ لِوَقعَتِهَا كَاذِبَةٌ» فرمود: در وقوع قيامت كذبى نيست، بلكه حق است، و «خافضه» دشمنان خدا را پايين مى آورد و «رافعة» اولياى خدا را بلند مى كند. «إذَا رُجّتِ الأرضُ رَجّاً»، فرمود: يعنى ابعاض زمين به يكديگر كوفته مى شود. «وَ بُسّتِ الجِبَالُ بَسّاً»، يعنى كوه ها از ريشه كنده مى شوند، «فَكَانَت هَبَاءً مُنبَثّاً» فرمود: «هباء»، آن ذرّه هايى است كه هنگام تابش نور خورشيد از پنجره به درون خانه، ستون نورش ديده مى شود، «وَ كُنتُم أزوَاجاً ثَلاثَة»، يعنى در روز قيامت، شما مردم سه دسته خواهيد بود. اول: اصحاب ميمنه، و چه اصحاب ميمنه اى؛ و دوم: اصحاب مشئمه، و چه اصحاب مشئمه اى؛ و سابقين (در عمل خير که سابقين در مغفرت و رحمت اند، و) جلوتر از هر كس ديگر، به بهشت در مى آيند.

==آيات ۱۱ - ۵۶، سوره واقعه ==

أُولَئك الْمُقَرَّبُونَ(۱۱)

فى جَنَّتِ النَّعِيمِ(۱۲)

ثُلَّةٌ مِّنَ الاَوَّلِينَ(۱۳)

وَ قَلِيلٌ مِّنَ الاَخِرِينَ(۱۴)

عَلى سرُرٍ مَّوْضونَةٍ(۱۵)

مُّتَّكِئِينَ عَلَيهَا مُتَقَبِلِينَ(۱۶)

يَطوف عَلَيهِمْ وِلْدَنٌ مخَلَّدُونَ(۱۷)

لا يُصدَّعُونَ عَنهَا وَ لا يُنزِفُونَ(۱۹)

وَ فَكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيرُونَ(۲۰)

كَأَمْثَلِ اللُّؤْلُو الْمَكْنُونِ(۲۳)

إِلا قِيلاً سلَماً سلَماً(۲۶)

وَ أَصحَب الْيَمِينِ مَا أَصحَب الْيَمِينِ(۲۷)

فى سِدْرٍ مخْضودٍ(۲۸)

وَ ظِلٍّ ممْدُودٍ(۳۰)

وَ فَكِهَةٍ كَثِيرَةٍ(۳۲)

لا مَقْطوعَةٍ وَ لا ممْنُوعَةٍ(۳۳)

إِنَّا أَنشأْنَهُنَّ إِنشاءً(۳۵)

فجَعَلْنَهُنَّ أَبْكاراً(۳۶)

لاَصحَبِ الْيَمِينِ(۳۸)

وَ ثُلَّةٌ مِّنَ الاَخِرِينَ(۴۰)

وَ أَصحَب الشمَالِ مَا أَصحَب الشمَالِ(۴۱)

فى سمُومٍ وَ حَمِيمٍ(۴۲)

وَ ظِلٍّ مِّن يحْمُومٍ(۴۳)

إِنهُمْ كانُوا قَبْلَ ذَلِك مُترَفِينَ(۴۵)

وَ كانُوا يَقُولُونَ أَ ئذَا مِتْنَا وَ كُنَّا تُرَاباً وَ عِظماً أَ ءِنَّا لَمَبْعُوثُونَ(۴۷)

أَ وَ ءَابَاؤُنَا الاَوَّلُونَ(۴۸)

قُلْ إِنَّ الاَوَّلِينَ وَ الاَخِرِينَ(۴۹)

لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِيقَتِ يَوْمٍ مَّعْلُومٍ(۵۰)

ثمَّ إِنَّكُمْ أَيهَا الضالُّونَ الْمُكَذِّبُونَ(۵۱)

لاَكلُونَ مِن شجَرٍ مِّن زَقُّومٍ(۵۲)

فَمَالِئُونَ مِنهَا الْبُطونَ(۵۳)

فَشرِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الحَْمِيمِ(۵۴)

فَشرِبُونَ شرْب الهِْيمِ(۵۵)

ترجمه آيات  

سابقين همان مقربين درگاه خدايند (۱۱).

در باغهاى پر نعمت بهشت جاى دارند (۱۲).

اين طايفه در گذشتگان بيشتر هستند (۱۳).

اينان بر تختهايى به هم پيوسته قرار دارند (۱۵).

و غلامان ى بهشتى پروانه وار به خدمتشان مى پردازند (۱۷).

با ظرفهايى چون تنگ و آفتابه ، و قدح شراب معين مى آورند (۱۸).

و از ميوه ها هر چه اختيار كنند (۲۰).

و از گوشت مرغ از هر نوع كه اشتها كنند (۲۱).

كه از شدت صفا چون لولو دست نخورده اند (۲۳).

همه اينها پاداش كارهايى است همواره مى كردند (۲۴).

در بهشت نه سخن بيهوده مى شنوند، و نه تهمت و گناه (۲۵).

هر چه هست سلام است و سخن سالم (۲۶).

اما اصحاب يمين نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى شود و وصفى ناگفتنى دارند (۲۷).

در سايه سدرى بيخار (۲۸).

و موزى كه ميوه هايش رويهم چيده شده (۲۹).

و جايگاهى بلند (و يا در جوار همسرانى بلند مرتبه ) قرار دارند (۳۴).

اين سرنوشت مخصوص اصحاب يمين است (۳۸).

كه هم در گذشتگان بسيارند (۳۹).

و هم در آيندگان (۴۰).

و اما اصحاب شمال چه اصحاب شمالى ؟ (نامه اعمالشان به نشانه جرم به دست چپشان داده مى شود) (۴۱).

كه نه خنكى دارد، و نه سودى مى بخشد (۴۴).

چون ايشان قبل از اين در دنيا عياش و طاغى بودند (۴۵).

و بر شكستن سوگند محكم و عظيم ، اصرار مى ورزيدند (۴۶).

و بارها مى گفتند آيا اگر بميريم و خاك و استخوان شويم دوباره زنده و مبعوث مى گرديم ؟ (۴۷).

به طور قطع براى اجتماع در ميقات روزى معلوم جمع خواهند شد (۵۰).

آنگاه شما اى گمراهان تكذيب گر (۵۱).

از درختى از زقوم خواهيد خورد (۵۲).

و شكم ها را از آن پر خواهيد ساخت (۵۳).

و آنگاه از آب جوشان متعفن روى آن خواهيد نوشيد (۵۴).

پس از آن باز هم خواهيد نوشيد، آنچنان كه شتر هيماء و دچار بيمارى استسقاء مى نوشد، و رفع عطش مى كند (۵۵).

تازه همه اينها پذيرايى ابتدايى ورودشان به قيامت است (۵۶).

بيان آيات  

اين آيات حال و وضعى كه هر يك از آن سه طايفه در قيامت دارند شرح مى دهد.

أُولَئك الْمُقَرَّبُونَ فى جَنَّتِ النَّعِيمِ

اشاره با كلمه «'''اولئك '''» به سابقين است ، و جمله «'''اولئك المقربون '''» مبتدا و خبر، و جمله اى استينافى و ابتدايى است و ربطى به ما قبل ندارد.

ولى بعضى از مفسرين گفته اند: جمله مذكور كه مركب از مبتدا و خبر است ، خود خبرى است براى كلمه سابقون .

بعضى ديگر گفته اند: «'''اولئك '''» مبتدا، و مقربون صفت آن ، و خبرش ‍ جمله «'''فى جنات النعيم '''» است ، (بنابراين كه مبتدا و خبر باشد معنايش اين مى شود كه اينان مقربان درگاه خدايند، و در جنات نعيم هستند، و بنابر وجه دوم معنايش اين مى شود كه سابقون همين مقربين هستند كه در جنات نعيمند. و بنابر وجه سوم معنايش اين مى شود كه اين مقربين در جنات نعيمند)، ولى از اين سه احتمال اولين وجه از نظر سياق كه نخست مردم را سه قسم مى كند، و سپس مال كار هر يك را به تفصيل شرح مى دهد سازگارتر و موجه تر است .

موارد استعمال كلمه «'''قرب '''» و معناى تقرب به خدا و اينكه مقربون بلند مرتبه ترينطبقات اهل سعادتند

و مساءله قرب و بعد دو معناى نسبى هستند اجسام حسب نسبت مكانى به آن دو متصف مى شوند، (مى گوييم فلان چيز به ما نزديك و آن ديگرى از ما دور است )، ولى در استعمال آن توسعه اى داده ، در زمان و غير زمان هم استعمال كرده اند، مثلا مى گويند فردا به امروز نزديك تر تا پس فردا، و يا مى گويند عدد چهار به عدد سه نزديك تر است تا عدد پنج ، و يا رنگ سبز به رنگ سياه نزديك تر از رنگ قرمز است ، و باز توسعه بيشترى به استعمال آن داده ، از اجسام و جسمانيات تجاوز كرده معانى و حقايق را هم با آن دو توصيف كرده اند (مثلا فرموده اند مسلمان بخيل دورتر از كافر سخى است به نجات ، و عكس كافر سخى نزديك تر به نجات است از مسلمان بخيل ).

حتى كلمه «'''قرب '''» در مورد خداى تعالى به خاطر احاطه اى كه به هر چيز دارد، استعمال شده ، خود خداى تعالى فرموده : «'''و اذا سالك عبادى عنى فانى قريب '''» و يا فرموده :

«'''و نحن اقرب اليه منكم '''» و نيز فرموده : «'''و نحن اقرب اليه من حبل الوريد'''» و اين معنا يعنى نزديك تر بودن خداى تعالى من از خود من ، و به هر چيزى از خود آن چيز، عجيب ترين معنايى است كه از مفهوم قرب تصور مى شود، و ما در تفسير آيه ۱۶ از سوره «'''ق '''» به تصوير آن اشاره كرديم .

و نيز از مواردى كه كلمه قرب در امور معنوى استعمال شده مورد بندگان در مرحله بندگى و عبوديت است ، و چون نزديك شدن بنده به خداى تعالى امرى است اكتسابى ، كه از راه عبادت و انجام مراسم عبوديت به دست مى آيد، كلمه را در اين مورد در صيغه تقرب استعمال مى كنند، چون تقرب به معناى آن است كه كسى بخواهد به چيزى و يا كسى نزديك شود، بنده خدا با اعمال صالح خود مى خواهد به خدا نزديك گردد، ونزديكى عبارت است از اين كه در معرض شمول رحمت واقع شود، و در آن معرض شر اسباب و عوامل شقاوت و محروميت را از او دور كنند.

و نيز اين كه مى گوييم : خداى تعالى بنده خود را به خود نزديك مى كند، معنايش اين است كه : او را در منزلتى نازل مى كند كه از خصايص وقوع در آن منزلت رسيدن به سعادتهايى است كه در غير آن منزلت به آن نمى رسد، و آن سعادتها عبارت است از اكرام خدا، و مغفرت و رحمت او، همچنان كه فرمود: «'''كتاب مرقوم يشهده المقربون '''» و نيز فرموده : «'''و مزاجه من تسنيم عينا يشرب بها المقربون '''».

پس مقربون بلند مرتبه ترين طبقات اهل سعادتند، همچنان كه آيه شريفه و «'''السابقون السابقون اولئك المقربون '''» نيز به اين معنا اشاره دارد، و معلوم است كه چنين مرتبه اى براى كسى حاصل نمى شود مگر از راه عبوديت و رسيدن به حد كمال آن ، همچنان كه فرمود: «'''لن يستنكف المسيح ان يكون عبدالله و لا الملائكه المقربون '''» و عبوديت تكميل نمى شود مگر وقتى كه عبد تابع محض باشد، و اراده و عملش را تابع اراده مولايش كند، هيچ چيزى نخواهد،

و هيچ عملى نكند، مگر بر وفق اراده مولايش ، و اين همان داخل شدن در تحت ولايت خدا است ، پس چنين كسانى اولياء اللّه نيز هستند، و اولياء اللّه تنها همين طايفه اند.

«'''فى جنات النعيم '''» - يعنى هر يك نفر از اين مقربين در يك جنت نعيم خواهد بود، در نتيجه همه آنان در جنات النعيم هستند، آوردن «'''جنات '''» به صيغه جمع به اين اعتبار بوده ، ممكن هم هست به اعتبار باشد كه هر يك نفر از مقربين در جنت هاى نعيم باشد، و ليكن اين احتمال از اين نظر بعيد است كه در آخر سوره صريحا مى فرمايد: مقربين هر يك در يك جنتند: «'''فاما ان كان من المقربين فروح و ريحان و جنة نعيم '''».

در سابق هم مكرر گفتيم كه نعيم عبارت است از ولايت و جنت نعيم عبارت است از جنت ولايت ، و اين نكته با مطلب چند سطر قبل ما هم تناسب دارد كه گفتيم : «'''و اين همان داخل شدن به ولايت خدا است '''».