تفسیر:المیزان جلد۱۱ بخش۳۶: تفاوت میان نسخه‌ها

اختلاف شديد مفسرين در معناى آيه شريفه «'''له معقبات ...'''»

اين بود پاره اى از مطالب كه دقّت و تدبّر در آيه آن را افاده مى كند، ولى ساير مفسرين در تفسير آن از جهات مختلفى اختلافات شديدى راه انداخته اند.

از آن جمله ، اختلافشان در مرجع ضمير «'''هاء'''» در جمله «'''له معقبات '''» است ، يكى گفته: مرجع آن كلمه «'''من '''» در جمله «'''من اسر القول ...'''»، است ، كه ما در سابق نقلش كرديم و آن را اختيار نموديم . يكى ديگر گفته كه : ضمير مزبور به نام «'''اللّه '''» برمى گردد، و چنين معنا مى دهد كه براى خدا ملائكه ايست معقب ، كه از جلو و عقب انسان را حفظ مى كنند.

و اشكال اين قول اينست كه لازم مى آيد كه در يك سياق (كه بايد ضميرها به يك مرجع برگردند) ضماير اختلاف پيدا كنند علاوه بر اين سبب مى شود كه بدون هيچ نكته و جهتى در جمله «'''من امر اللّه '''» التفات بكار رفته باشد.

يكى ديگر گفته : به رسول خدا برمى گردد، و آيه شريفه اين معنا را تذكر مى دهد كه ملائكه آن جناب را حفظ مى كنند. اشكال اين قول هم همان اشكال قول قبلى است كه گفتيم موجب اختلاف ضميرها مى شود كه ظاهر آيه با آن مساعدت ندارد، علاوه بر اين لازمه اش اين است كه آيه شريفه مربوط و متصل با آيات قبل نباشد، چون در آيات قبل اسمى از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) برده نشده بود.

مفسرى ديگر گفته : ضمير مذكور به كلمه «'''من '''» كه در جمله «'''سارب بالنهار'''» مقدر است برمى گردد. و اين وجه از همه وجوه گذشته سخيف تر است كه بزودى اشكالاتش را خواهيم گفت.

و از جمله اختلافات ايشان اختلافى است كه در معناى كلمه «'''معقبات '''» كرده اند، يكى گفته : اصل آن «'''معتقبات '''» بوده ، حرف «'''تا'''» نقل به قاف شده و در قاف اصلى ادغام گشته ، و معتقبات از «'''اعتقب '''» است ، و وقتى گفته مى شود: «'''اعتتقبه '''» معنايش اين است كه او را حبس كرد، و وقتى گفته مى شود «'''اعتقب القوم عليه '''» معنايش اين است كه مردم عليه او همدست شدند. و ليكن اين وجه را مردود و خطا دانسته اند.

يكى ديگر گفته : از باب تفعيل و از مصدر تعقيب است كه به معناى دنبال كسى رفتن است ، و از اين جهت آن را تعقيب گويند كه گويا پاشنه (عقب ) او را لگد مى كند، و ملائكه را از اين نظر معقبات ناميده كه آدميان را در مسير بسوى خدا تعقيب مى كنند و - همانطور كه در سابق گفته شد - از آدمى جدا نمى شوند و او را حفظ مى كنند.

بعضى ديگر گفته اند: مراد از معقبات يكدسته از ملائكه شب و روزند كه نويسندگان نامه اعمالند دسته روز مى روند و ماءمورين شب دنبالشان فرود مى آيند، و به اين حساب ، ملائكه روز دنبال ملائكه شب و ملائكه شب دنبال ملائكه روز آمد و شد دارند.

وليكن اين وجه با ظاهر جمله «'''له معقبات '''» نمى سازد، بعلاوه لازمه اش اين است كه جمله «'''يحفظونه - او را نگهدارى مى كنند'''» به معناى «'''يحفظون عليه - اعمال او را عليه او مى نويسند'''» بوده باشد.

بعضى ديگر گفته اند: مراد از معقبات ، نگهبانان و گارد مخصوص ‍ سلطنتى و آجودان و افسران مخصوص دربارند كه دنبال ملوك و امراء به راه مى افتند، و آنها را اسكورت مى كنند، و معناى آيه اين است كه آنها كه وقتى حركت مى كنند به اصطلاح راهها را بند مى آورند كه همان ملوك و امراء باشند، و براى ايشان دنبال روانى از افسران است كه اطرافشان را احاطه نموده ، مى خواهند به خيال خود از قضا و قدر خدا نگهداريشان كنند. و اين وجه علاوه بر اينكه وجهى بى پر و پايه است ، در حقيقت بازى كردن با كلام خداست.

و از جمله اختلافات مفسرين اختلافشان در معناى : «'''من بين يديه و من خلفه '''» است ، كه بعضى گفته اند: جمله مذكور متعلق به معقبات است ، و معنايش اين است كه : معقبات ، او را از جلو و عقب حفظ مى كنند. غافل از اينكه تعقيب تنها از پشت سر است.

بعضى ديگر گفته اند: متعلق به جمله «'''يحفظونه '''» است و در كلام تقديم و تاخيرى شده ، و ترتيب كلام چنين بوده : «'''يحفظونه من بين يديه و من خلفه من امر اللّه '''» و ليكن هيچ دليلى بر اين وجه در دست نيست.

بعضى هم گفته اند: متعلق به مقدرى از قبيل وقوع و احاطه و امثال آن دو است ، و تقدير آن «'''واقع من بين يديه و من خلفه '''» و يا «'''محيط من بين يديه و من خلفه '''» بوده است ، و يا به نحو تضمين است كه معنى چنين ميشود: «'''له معقبات ، يحيطون به من بين يديه و من خلفه - براى او تعقيب كنندگانى است كه او را از دو طرف و پشت سر احاطه مى كنند'''» و اين وجه را سابقا هم نقل كرديم.

باز در همين جمله از جهت ديگرى اختلاف كرده اند، بعضى گفته اند: مراد از آن ، جلو و عقب مكانى است ، و معقبات او را از جلو و عقب از مهالك و خطرات حفظ مى كنند.

بعضى ديگر گفته اند: مراد از آن دو، اعمال گذشته و آينده اوست ، كه ملائكه همه را عليه او حفظ و ضبط مى كنند.

بعضى ديگر گفته اند: مراد از «'''ما بين يديه و من خلفه '''» شؤ ون جسمى و روحى گذشته و فعلى انسان است . و اين همان وجهى است كه نقل كرده و آن را اختيار نموديم.

و نيز از جمله اختلافات ايشان اختلافى است كه در معناى جمله «'''يحفظونه '''» كرده اند، بعضى آن را به معناى «'''يحفظون عليه '''» گرفته ، و بعضى به معناى مطلق حفظ، و بعضى به معناى حفظ از خصوص ناملايمات گرفته اند.

و باز از جمله موارد اختلاف مفسرين اختلافى است كه در جمله «'''من امر اللّه '''» كرده اند، كه اين جار و مجرور متعلق به كجا است ، بعضى گفته اند: متعلق به جمله «'''له معقبات '''» و صفتى است از براى آن ، همچنانكه در جمله «'''من بين يديه و من خلفه '''» و «'''يحفظونه '''» دو صفت ديگرى براى آنست . ولى اين توجيه با ظاهر آيه سازگار نيست.

بعضى ديگر گفته اند: متعلق است به جمله «'''يحفظونه '''» و كلمه «'''من '''» در آن به معناى باى سببيه و يا به معناى مصاحبت است ، و معناى آيه چنين است كه : معقبات ، او را بوسيله امر خدا و يا با امر خدا حفظ مى كنند.

بعضى ديگر گفته اند: متعلق به «'''يحفظونه '''» است و ليكن كلمه «'''من '''» ابتدائيه و يا نشويه است ، و معناى آيه چنين است كه : او را حفظ مى كنند، در حالى كه ابتداء حفظ و يا منشاء آن امر خداست.

بعضى گفته اند: درست است كه متعلق به «'''يحفظونه '''» است ، و ليكن كلمه «'''من '''» به معناى «'''عن '''» است ، و به آيه چنين معنا مى دهد كه : او را از اينكه امر خدا بر او حلول نموده و فرايش بگيرد، نگهدارى مى كنند. آنگاه امر را به معناى باس و عذاب تفسير كرده ، و آيه را اينطور معنا كرده اند كه:  

معقبات خدا او را از عذاب خدا حفظ مى كنند و هر وقت گناهى بكند از خداى سبحان برايش مهلت مى خواهند تا عذاب و مواخذه ، و يا امضاى شقاوت را درباره اش تاءخير بيندازد تا شايد كه توبه نموده و برگردد. و اغلب اين وجوهى كه نقل كرديم فسادش براى خواننده روشن است و حاجتى به بيان ندارد.

و از جمله اختلافات ايشان اختلاف نظرهايشان در وجه اتصال جمله «'''له معقبات من بين يديه و من خلفه...'''»، به ما قبل است ، كه برخى از ايشان گفته اند: متصل است به جمله «'''سارب بالنهار'''» كه معنايش ‍ گذشت . و بعضى ديگر گفته اند: متصل است به جمله «'''اللّه يعلم ما تحمل كل انثى '''» و يا به جمله «'''عالم الغيب و الشهاده '''» و معنايش اين است كه همانطور كه خداوند حمل هر حامله و يا غيب و شهادت را مى داند همچنين نگهبانان را بر ايشان گمارده تا حفظ شان كنند.  

بعضى ديگر گفته اند: متصل است به جمله «'''انما انت منذر'''»، و معنايش اين است كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) بوسيله ملائكه محفوظ است . و ليكن حق اين است كه متصل است به جمله «'''كل شى ء عنده '''» بمقدار، كه بنوعى آن را بيان مى كند، و در سابق گذشت.

و نيز از جمله موارد اختلاف مفسرين اختلافى است كه در ربط و اتصال جمله «'''ان اللّه لا يغير ما بقوم...'''»، كرده اند، يكى گفته : متصل است به آيه «'''و يستعجلونك بالعذاب ...'''»، و معناى مجموع آن دو اين است كه هر چند بر نزول عذاب عجله مى كنند و ليكن خداوند عذاب نمى فرستد مگر بر كسى كه بداند وضعش دگرگون شده است ، حتى اگر بداند كه در جمعيتى كسانى هستند كه بعدها ايمان مى آورند و يا از صلبشان كسانى متولد مى شوند كه ايمان خواهند آورد بر آن جمع عذاب نمى فرستد.

بعضى ديگر گفته اند: آيه مذكور متصل است به جمله «'''سارب بالنهار'''» و معناى مجموع آن دو اين است كه وقتى ملوك و امراء مرتكب گناه شدند در حقيقت از رسم عبوديت بيرون گشته ، و استحقاق حفاظت خود را باطل ساخته و مستوجب عذاب مى شوند. و اين وجه با وجه قبلى از سياق كلام دورند، و حق مطلب اين است كه آيه مذكور تعليل «'''جمله يحفظونه ...'''»، و بيان علت اين است كه چرا خداوند او را حفظ مى كند، و توضيحش در سابق گذشت.

كلمه «'''سحاب '''» - به فتحه سين - چون جمع بود صفت آن را نيز جمع آورده ، فرمود: «'''ثقال '''» و «'''يريكم '''» از ارائه است كه يا به معناى اظهار و نشان دادن چيزيست كه قابل رويت باشد تا بيننده آن را ببيند، و يا به معناى انسان را داراى صفت رويه و ديدنى قرار دادن است ، و تقابلى كه ميان : «'''يريكم '''» و «'''ينشى ء'''» هست معناى اول را تاييد مى كند.

و دو كلمه «'''خوفا و طمعا'''» دو تا مفعول له براى «'''يريكم '''» هستند، يعنى برق را به شما نشان داد تا هم بترسيد و هم طمع كنيد، و ممكن است كه مصدر به معناى فاعل ، و حال از ضمير «'''كم '''» بوده باشند، و چنين معنا دهند كه خدا آن كسى است كه برق را به شما نشان داد در حالى كه شما صاحبان خوف و رجا بوديد.

و معناى آيه اين است كه خدا آن كسى است كه برق را در برابر چشمان شما ظاهر كرد تا دو صفت خوف و رجا را در شما هويدا سازد، كما اينكه مسافر شما از آن مى ترسد، و حاضرتان به آن اميدوار مى شود، دريانوردان از آن مى ترسند، و اهل خشكى آروزيش را مى كنند، مردم همه از صاعقه اش مى ترسند، و اميدوار بارانش مى شوند.

و آن كسى است كه با انشاء خود ابرهايى خلق مى كند كه بار سنگين آب را بدوش مى كشند.

و در اينكه در خصوص آيت برق ، كلمه ارائه را و در خصوص آيت سحاب كلمه انشاء را بكار برد لطافتى است كه از نظر خواننده پوشيده نيست.

كلمه «'''صواعق '''» جمع صاعقه است كه عبارتست از پاره آتشهايى كه از رعد و برق توليد شده و از آسمان فرو مى آيند.

و كلمه «'''جدل '''» به معناى نزاع قولى است ، كه يكطرف بخواهد حرف خود را بر ديگرى بقبولاند، و اين واژه از ماده «'''جدلت الحبل - طناب را محكم تابيدم '''» گرفته شده . و كلمه «'''محال'''» - به كسر ميم - مصدر باب مفاعله از «'''ماحل - يماحل '''» است كه به معناى اين است كه يكى عليه ديگرى مكر و صحنه سازى كند تا معلوم شود كدام نيرومندترند، و بهمين منظور براى اظهار معايب و بديهاى آن ديگرى جدل مى نمايد.

بنابراين ، جمله «'''و هم يجادلون فى اللّه و هو شديد المحال '''» معنايش ‍ (و خدا داناتر است ) اين است كه بت پرستان ، (كه وجه كلام در اين آيات و در اين حجت ها متوجه ايشان است ) درباره ربوبيّت خداى تعالى مجادله مى كنند، و حجت هايى نظير تمسك بروش پدران براى اثبات ربوبيّت اربابهاى خود درست مى نمايند، ولى از اين معنا غافلند كه خداى سبحان شديد المماحله است ،

چون او به معايب و بديهاى ايشان آگاه ، و بر اظهار آن معايب و رسوا ساختن آنان قادر است.

==معناى دعا و بيان اينكه حق دعا (دعاى مستجاب)، براى خدا است ==

«'''دعا'''» و «'''دعوت '''»، به معناى توجه دادن نظر مدعو است بسوى داعى كه غالبا با لفظ، يا اشاره صورت ميگيرد، و «'''استجابت '''» و «'''اجابت '''» به معناى پذيرفتن دعوت داعى ، و روى آوردن بسوى اوست ، اين است معناى دعا و اجابت ، و اما درخواست حاجت در دعا، و برآوردن حاجت در استجابت ، جزء معنا نيست ، بلكه غايت و متمم معناى آن دو است.