تفسیر:المیزان جلد۱۱ بخش۳۶: تفاوت میان نسخه‌ها

از آن جمله ، اختلافشان در مرجع ضمير «'''هاء'''» در جمله «'''له معقبات '''» است ، يكى گفته : مرجع آن كلمه «'''من '''» در جمله «'''من اسر القول ...'''»، است ، كه ما در سابق نقلش كرديم و آن را اختيار نموديم . يكى ديگر گفته كه : ضمير مزبور به نام «'''اللّه '''» برمى گردد، و چنين معنا مى دهد كه براى خدا ملائكه ايست معقب ، كه از جلو و عقب انسان را حفظ مى كنند.

مفسرى ديگر گفته : ضمير مذكور به كلمه «'''من '''» كه در جمله «'''سارب بالنهار'''» مقدر است برمى گردد. و اين وجه از همه وجوه گذشته سخيف تر است كه بزودى اشكالاتش را خواهيم گفت .

و ليكن اين وجه با ظاهر جمله «'''له معقبات '''» نمى سازد، بعلاوه لازمه اش اين است كه جمله «'''يحفظونه - او را نگهدارى مى كنند'''» به معناى «'''يحفظون عليه - اعمال او را عليه او مى نويسند'''» بوده باشد.

بعضى ديگر گفته اند: مراد از معقبات ، نگهبانان و گارد مخصوص ‍ سلطنتى و آجودان و افسران مخصوص دربارند كه دنبال ملوك و امراء به راه مى افتند، و آنها را اسكورت مى كنند، و معناى آيه اين است كه آنها كه وقتى حركت مى كنند به اصطلاح راهها را بند مى آورند كه همان ملوك و امراء باشند، و براى ايشان دنبال روانى از افسران است كه اطرافشان را احاطه نموده ، مى خواهند به خيال خود از قضا و قدر خدا نگهداريشان كنند. و اين وجه علاوه بر اينكه وجهى بى پر و پايه است ، در حقيقت بازى كردن با كلام خداست .

و از جمله اختلافات مفسرين اختلافشان در معناى : «'''من بين يديه و من خلفه '''» است ، كه بعضى گفته اند: جمله مذكور متعلق به معقبات است ، و معنايش اين است كه : معقبات ، او را از جلو و عقب حفظ مى كنند. غافل از اينكه تعقيب تنها از پشت سر است .

بعضى ديگر گفته اند: متعلق به جمله «'''يحفظونه '''» است و در كلام تقديم و تاخيرى شده ، و ترتيب كلام چنين بوده : «'''يحفظونه من بين يديه و من خلفه من امر اللّه '''» و ليكن هيچ دليلى بر اين وجه در دست نيست .

بعضى هم گفته اند: متعلق به مقدرى از قبيل وقوع و احاطه و امثال آن دو است ، و تقدير آن «'''واقع من بين يديه و من خلفه '''» و يا «'''محيط من بين يديه و من خلفه '''» بوده است ، و يا به نحو تضمين است كه معنى چنين ميشود: «'''له معقبات ، يحيطون به من بين يديه و من خلفه - براى او تعقيب كنندگانى است كه او را از دو طرف و پشت سر احاطه مى كنند'''» و اين وجه را سابقا هم نقل كرديم .

و ليكن هيچ دليلى بر اين دو وجه و اين دو اختصاص وجود ندارد.

بعضى ديگر گفته اند: مراد از «'''ما بين يديه و من خلفه '''» شؤ ون جسمى و روحى گذشته و فعلى انسان است . و اين همان وجهى است كه نقل كرده و آن را اختيار نموديم .

و باز از جمله موارد اختلاف مفسرين اختلافى است كه در جمله «'''من امر اللّه '''» كرده اند، كه اين جار و مجرور متعلق به كجا است ، بعضى گفته اند: متعلق به جمله «'''له معقبات '''» و صفتى است از براى آن ، همچنانكه در جمله «'''من بين يديه و من خلفه '''» و «'''يحفظونه '''» دو صفت ديگرى براى آنست . ولى اين توجيه با ظاهر آيه سازگار نيست .

بعضى ديگر گفته اند: متعلق به «'''يحفظونه '''» است و ليكن كلمه «'''من '''» ابتدائيه و يا نشويه است ، و معناى آيه چنين است كه : او را حفظ مى كنند، در حالى كه ابتداء حفظ و يا منشاء آن امر خداست .

بعضى گفته اند: درست است كه متعلق به «'''يحفظونه '''» است ، و ليكن كلمه «'''من '''» به معناى «'''عن '''» است ، و به آيه چنين معنا مى دهد كه : او را از اينكه امر خدا بر او حلول نموده و فرايش بگيرد، نگهدارى مى كنند. آنگاه امر را به معناى باس و عذاب تفسير كرده ، و آيه را اينطور معنا كرده اند كه : مع قبات خدا او را از عذاب خدا حفظ مى كنند و هر وقت گناهى بكند از خداى سبحان برايش مهلت مى خواهند تا عذاب و مواخذه ، و يا امضاى شقاوت را درباره اش تاءخير بيندازد تا شايد كه توبه نموده و برگردد. و اغلب اين وجوهى كه نقل كرديم فسادش براى خواننده روشن است و حاجتى به بيان ندارد.

و از جمله اختلافات ايشان اختلاف نظرهايشان در وجه اتصال جمله «'''له معقبات من بين يديه و من خلفه ...'''»، به ما قبل است ، كه برخى از ايشان گفته اند: متصل است به جمله «'''سارب بالنهار'''» كه معنايش ‍ گذشت . و بعضى ديگر گفته اند: متصل است به جمله «'''اللّه يعلم ما تحمل كل انثى '''» و يا به جمله «'''عالم الغيب و الشهاده '''» و معنايش اين است كه همانطور كه خداوند حمل هر حامله و يا غيب و شهادت را مى داند همچنين نگهبانان را بر ايشان گمارده تا حفظ شان كنند. بعضى ديگر گفته اند: متصل است به جمله «'''انما انت منذر'''»، و معنايش اين است كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) بوسيله ملائكه محفوظ است . و ليكن حق اين است كه متصل است به جمله «'''كل شى ء عنده '''» بمقدار، كه بنوعى آن را بيان مى كند، و در سابق گذشت .

و نيز از جمله موارد اختلاف مفسرين اختلافى است كه در ربط و اتصال جمله «'''ان اللّه لا يغير ما بقوم ...'''»، كرده اند، يكى گفته : متصل است به آيه «'''و يستعجلونك بالعذاب ...'''»، و معناى مجموع آن دو اين است كه هر چند بر نزول عذاب عجله مى كنند و ليكن خداوند عذاب نمى فرستد مگر بر كسى كه بداند وضعش دگرگون شده است ، حتى اگر بداند كه در جمعيتى كسانى هستند كه بعدها ايمان مى آورند و يا از صلبشان كسانى متولد مى شوند كه ايمان خواهند آورد بر آن جمع عذاب نمى فرستد.

بعضى ديگر گفته اند: آيه مذكور متصل است به جمله «'''سارب بالنهار'''» و معناى مجموع آن دو اين است كه وقتى ملوك و امراء مرتكب گناه شدند در حقيقت از رسم عبوديت بيرون گشته ، و استحقاق حفاظت خود را باطل ساخته و مستوجب عذاب مى شوند. و اين وجه با وجه قبلى از سياق كلام دورند، و حق مطلب اين است كه آيه مذكور تعليل «'''جمله يحفظونه ...'''»، و بيان علت اين است كه چرا خداوند او را حفظ مى كند، و توضيحش در سابق گذشت .

هُوَ الَّذِى يُرِيكمُ الْبرْقَ خَوْفاً وَ طمَعاً وَ يُنشِىُ السحَاب الثِّقَالَ

و در اينكه در خصوص آيت برق ، كلمه ارائه را و در خصوص آيت سحاب كلمه انشاء را بكار برد لطافتى است كه از نظر خواننده پوشيده نيست .

وَ يُرْسِلُ الصوَعِقَ فَيُصِيب بِهَا مَن يَشاءُ ...

و كلمه «'''جدل '''» به معناى نزاع قولى است ، كه يكطرف بخواهد حرف خود را بر ديگرى بقبولاند، و اين واژه از ماده «'''جدلت الحبل - طناب را محكم تابيدم '''» گرفته شده . و كلمه «'''محال '''» - به كسر ميم - مصدر باب مفاعله از «'''ماحل - يماحل '''» است كه به معناى اين است كه يكى عليه ديگرى مكر و صحنه سازى كند تا معلوم شود كدام نيرومندترند، و بهمين منظور براى اظهار معايب و بديهاى آن ديگرى جدل مى نمايد.

چون او به معايب و بديهاى ايشان آگاه ، و بر اظهار آن معايب و رسوا ساختن آنان قادر است .

==معناى دعا و بيان اينكه حق دعا (دعاى مستجاب ) براى خدا است و در برابر او نه غير او ==

«'''دعا'''» و «'''دعوت '''»، به معناى توجه دادن نظر مدعو است بسوى داعى كه غالبا با لفظ، يا اشاره صورت ميگيرد، و «'''استجابت '''» و «'''اجابت '''» به معناى پذيرفتن دعوت داعى ، و روى آوردن بسوى اوست ، اين است معناى دعا و اجابت ، و اما درخواست حاجت در دعا، و برآوردن حاجت در استجابت ، جزء معنا نيست ، بلكه غايت و متمم معناى آن دو است .

و چون در آيه شريفه ميان جمله «'''له دعوه الحق '''» و جمله «'''و الذين يدعون من دونه ...'''» مقابله افتاده و در دومى مى گويد دعا و خواندن غير خدا خالى از استجابت ، و دعاى كافران در ضلالت است ، ناگزير مى فهميم كه مقصود از جمله اولى اين است كه دعوت حق با دعوت باطل اين فرق را دارد كه در دعوت حق مدعو دعوت را مى شنود، و البته استجابت هم مى كند (اما دعوت باطل چنين نيست )

اما عهده دار اثبات حق دعا براى خدا جمله «'''له دعوه '''» است ، كه مقدم بودن ظرف «'''له '''» انحصار را مى رساند، و جملات بعد هم كه از غير خدا نفى مى كند اين انحصار را تاييد مى كند، و اما متكفل نفى آن از غير خدا جمله «'''و الذين يدعون من دونه لا يستجيبون لهم بشى ء الا كباسط كفيه الى الماء ليبلغ فاه و ما هو ببالغه '''» است ، كه مى فرمايد: آن خدايانى كه مشركين مى خوانند قادر بر استجابت دعاى آنان نيستند، و اين معنا را در مواردى از كلام مجيدش بيان نموده . زيرا آن خدايان يا بتهايى هستند كه عوام مشركين مى پرستند، كه پر واضح است اجسامى بى جانند، كه نه شعور دارند و نه اراده ، و يا ارباب آن بتها از ملائكه و يا جن و يا روحانيات كواكب و يا بشرند، كه بعضى از خواص بت پرستان مى پرستند، و متنبه به آن هستند، كه نه مالك نفع و ضررى براى خود هستند، و نه اختياردار مرگ و حيات و نشور خودند تا چه رسد به اينكه مالك نفع و ضرر و مرگ و حيات غير خود باشند، به خلاف خداى تعالى كه مالك كل است ، و همه ملك و همه قوت تنها براى او است . پس هيچ مطمعى و طمع گاهى در غير او نيست .

بعد از اثبات اختصاص دعوت حق و استجابت براى خدا، و نفى آن از غير او، يك صورت را استثناء كرده ، و آن صورت نظير مثلى است كه خود قرآن زده و فرموده : «'''كباسط كفيه الى الماء ليبلغ فاه و ما هو ببالغه '''»

توضيح اينكه شخص عطشان وقتى بخواهد آب بياشامد، ناگزير بايد نزديك آب شده كف دست را باز كند و آب را برداشته بنوشد، يعنى به لب رسانده رفع عطش كند، اين راه حقيقى و صحيح رفع تشنگى است ، و اما لب تشنه اى كه از آب دور است و مى خواهد سيراب شود، و از آن اسباب و مقدماتى كه گفتيم هيچ يك را عملى نمى كند جز همين را كه كف دست را باز نموده نزديك دهان ببرد، كه چنين كسى هرگز آبى بدهانش نمى رسد، و از آب نوشيدن تنها صورت آن را نشان داده ، و تقليد آنرا درآورده است .

از اينجا معلوم مى شود كه استثناء «'''الا كباسط كفيه ...'''»، استثنائى نيست كه بر خلاف حكم كلى مستثنى منه باشد بلكه تنها صورتى از استثناء است كه منظور از آن تقويت حكم در جانب مستثنى منه است ، نه اينكه بخواهد فردى را از آن كلى خارج سازد، و خلاصه مفادش اين است كه مشركين و آنها كه غير خدا را مى خوانند با خواندنشان به نتيجه اى نمى رسند مگر اينكه به نتيجه اى نرسند، كه معنايش تاءكيد در همان به نتيجه نرسيدن است .

خداى سبحان در آخر آيه ، گفتار خود را تاءكيد نموده و فرمود: «'''و ما دعاء الكافرين الا فى ضلال '''» و اين جمله علاوه بر تاءكيد مطالب قبل ، به يك حقيقت اصيل ديگر نيز اشاره مى كند، و آن اين است كه هيچ دعائى نيست مگر آنكه غرض آن ، خداى سبحان است ، چون او است عليم و قدير و غنى و صاحب رحمت ، پس براى دعا هيچ راهى نيست مگر همان راه توجه به خداى تعالى ، بنابراين كسى كه غير خدا را مى خواند و آن را غرض و هدف قرار مى دهد رابطه دعاى خود و هدف دعا را از دست داده ، و در حقيقت دعايش راه را گم كرده ، چون ضلالت بهمين معنا است كه چيزى از راه خود بيرون شود و راهى بپيمايد كه آن را به مطلوبش نرساند.

وَ للَّهِ يَسجُدُ مَن فى السمَوَتِ وَ الاَرْضِ طوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلَلُهُم بِالْغُدُوِّ وَ الاَصالِ

و «'''كره '''»، به معناى كاريست كه آدمى با مشقت آن را انجام دهد، حال اگر محركش امرى خارجى باشد، آن را «'''كره '''» - با فتحه كاف - خوانند، و اگر محركش داخلى و نفسانى باشد آنرا «'''كره '''» - به ضمه كاف - تلفظ كنند و اين لفظ در برابر و مقابل «'''طوع '''» است .

راغب در مفردات مى گويد: «'''غدوه '''» و «'''غداه ..'''» از ساعات اول روز است ، و در قرآن كريم ، «'''غدو'''» در مقابل «'''آصال '''»، و «'''غداه '''» در مقابل «'''عشى '''» قرار گرفته ، يكجا فرموده : «'''بالغدو و الاصال '''» و يكجا فرموده «'''بالغداه و العشى '''» و بايد دانست كه غدو جمع غداه است ، همچنانكه «'''قنى '''» جمع «'''قناه '''» (نيره ) است .

و در مجمع البيان گفته : كلمه «'''آصال '''» جمع «'''اصل '''» - با ضمه همره و صاد - است ، و اصل هم جمع «'''اصيل '''» است ، پس آصال جمع الجمع و ماده اش كلمه «'''اصل '''» است ، و از اين جهت اين ساعت از روز معين بين عصر و غروب آفتاب را آصال گفته اند كه گوئى ريشه و مبداء شب است .

اعمال اجتماعى كه انسان به منظور اغراض معنوى انجام مى دهد، مثلا بالانشينى كه به منظور تجسم رياست ، و جلو افتادن كه بمنظور تمثل سيادت و آقائى ، و خم شدن كه به منظور اظهار حقارت و كوچكى ، و بر زمين افتادن كه به منظور نهايت ذلت و افتادگى سجده كننده در قبال عزّت و علو مقام مسجود انجام مى شود، نام اين اعمال را به غرضهاى آنها نيز داده و آنها را هم به مان نام مى نامند، مثلا همان طور كه جلو افتادن را تقدم مى گويند، سيادت و آقايى را هم تقدم مى خوانند، و همچنانكه انحناء و خم شدن مخصوص را ركوع مى گويند، حقارت و كوچكى را هم ركوع مى گويند، و همانطور كه به خاك افتادن را سجده مى گويند، تذلل را هم سجود مى گويند، همه اينها به اين عنايت است كه برسانند كه منظور از اين اعمال اجتماعى همان غرضها و نتائج آن است ، و گرنه هيچ غرضى به خود آن اعمال تعلق نگرفته است .

و به همين نظر است كه قرآن كريم اينگونه اعمال و نظائر آن از قبيل قنوت و تسبيح و حمد و سؤ ال و امثال آن را به همه موجودات نسبت مى دهد و مى فرمايد: «'''كل له قانتون '''»، و نيز مى فرمايد: «'''و ان من شى ء الا يسبح بحمده '''» و نيز مى ف رمايد: «'''يسئله من فى السموات و الارض '''» و نيز مى فرمايد: «'''و للّه يسجد ما فى السموات و ما فى الارض '''»

پس اينكه فرمود: «'''و للّه يسجد من فى السموات و الارض '''» از همان نظرى است كه اشاره نموديم ، و اگر اختصاص داد به صاحبان عقل و فرمود: «'''من فى السموات و الارض '''» و نفرمود: «'''ما فى السموات و الارض '''»، با اينكه اين سجده و ذلت ، اختصاص به آدميان و فرشتگان ندارد،

و همانطور كه در آيه سوره نحل كه از نظر خواننده گذشت و ذيل آيه مورد بحث هم كه مى فرمايد: «'''و ظلالهم ...'''»، بر اين دلالت دارد كه تمامى موجودات خدا را سجده مى كنند، به خاطر اين است كه روى سخن در اين آيات با مشركين است ، و عليه ايشان احتجاج شده است ، گويا خواسته است ايشان را وادار كند كه به طوع و رغبت خدا را سجده كنند، همانطور كه ساير عقلاى آسمان و زمين او را به طوع و رغبت سجده مى كنند، و حتى سايه ايشان هم او را سجده مى كند، و به همين عنايت بود كه سجده سايه ايشان را به رخ كشيد تا در وادارى مشركين موكدتر باشد (دقّت بفرمائيد)

اين را نيز بايد دانست كه تذلل و تواضع همه موجودات در برابر ساحت پروردگارشان خضوع و تذلل ذاتى است ، كه هيچ موجودى از آن منفك ، و آن از هيچ موجودى متخلف نيست ، پس بطور مسلم خضوع موجودات به طوع و بدون سفارش خواهد بود، و چگونه به سفارش و اكراه باشد و حال آنكه هيچ موجودى از خود هيچ چيز ندارد تا درباره اش ‍ كراهت و يا امتناع و سركشى تصوّر شود، همچنانكه خداى تعالى فرموده : «'''فقال لها و للارض اتيا طوعا او كرها قالتا اتينا طائعين '''»

و اين عنايت هر چند ايجاب مى كند كه سجده موجودات در برابر خداى تعالى به طوع و رغبت بوده و راهى براى تصوّر اكراه باقى نگذارد، و ليكن عنايت ديگرى در اين بين هست كه چه بسا نسبت اكراه را تا حدى براى بعضى از موجودات ، يعنى انسان تصحيح كند، و آن عنايت اين است كه پاره اى از موجودات در اجتماع تزاحم قرار گرفته ، و با اينكه خود مجهّز به طبايعى هستند، مع ذلك چه بسا سببهاى ديگرى هستند كه نمى گذارند اين موجودات به غايات و هدفهاى خود نائل شوند، آرى موجوداتى كه در عالم ما قرار دارند كه عالم ماده و دار تزاحم است چه بسا در رسيدن به هدفهاى مقتضيات طبايع خود، به موانع گوناگون و مختلفى برخورند كه اقتضاى آنها بر خلاف اقتضاى طبيعت اينها باشد، و پر واضح است كه هر چه بر خلاف طبيعت باشد مكروه است ، همچنانكه ملايم طبيعت مطلوب است .

از آنچه گذشت فساد گفتار بعضى از مفسرين ظاهر شد كه گفته اند: مراد از سجده ، سجده معمولى و به رو افتادن بر زمين است بطورى كه پيشانى را بر زمين بگذارد، و جميع موجودات سجده مى كنند، منتهى سجده مؤ من از روى رغبت است ولى سجده كافر از روى ترس از شمشير مى باشد. اين گفته را به حسن نسبت داده اند.

و همچنين قول ديگران كه گفته اند: مراد از آيه ، خضوع جميع موجودات ، در آسمانها و زمين ، از صاحبان عقل و فاقدان آنست ، و اگر تعبير به «'''من '''» كه مختص به صاحبان عقل است كرده از باب تغليب بوده .