تفسیر:المیزان جلد۱۱ بخش۳۳: تفاوت میان نسخه‌ها

«'''اللَّهُ الَّذِى رَفَعَ السمَاوَاتِ بِغَيرِ عَمَدٍ تَرَوْنهَا ثمَّ استَوَى عَلى الْعَرْشِ'''»:

راغب در مفردات مى گويد: «عمود»، چيزى است كه خيمه به آن تكيه دارد و مى ايستد، و جمع آن، هم «عمد» - به ضم عين و ميم - مى آيد و هم «عمد» به فتح عين و ميم - و در آيه «فى عمد ممدده» عمد هم قرائت كرده اند، و نيز در قرآن كريم آمده: «بغير عمد ترونها». و بعضى گفته اند: عمد - به دو فتحه - اسم جمع عماد است، نه جمع.

و غرض اين آيه ياد دادن دليل ربوبيّت پروردگار متعال است، و اين كه او واحد است و شريك ندارد، و آن آسمان ها است كه بدون پايه و ستونى كه بر آن تكيه داشته باشد و شما با چشمتان ببينيد، همچنان مرفوع و بلند است، و در آن نظامى جريان دارد. شمسى و قمرى دارد كه تا زمانى معين در آن مى چرخند، و ناچار بايد كسى باشد كه به اين امور قيام بكند. آسمان ها را بدون پايه بلند كند، نظام در آن ها را منظم سازد. شمس و قمر را مسخر كند، امور عالم را تدبير نمايد و اين آيات را از يكديگر جدا نموده، يك به يك شرح دهد، تا شايد شما به لقاى پروردگارتان يقين كنيد.  

پس آن كسى كه قائم به تدبير عالم و تفصيل آيات است همان خداست. و در نتيجه تنها رب همه عالم، او است، و رب ديگرى غير او نيست.

وجه دلالت آيه: «الذى رفع السموات بغير عمد...» بر وحدانيت رب و مدبر عالم

پس اين كه فرمود: «الذى رفع السموات بغير عمد ترونها»، معنايش ‍ اين مى شود كه: خداوند آسمان را از زمين جدا كرد و ميان آن دو فاصله اى گذاشت ، فاصله اى كه باعث شد آسمان مسلط بر زمين شود و اشعه خود را بر زمين بتاباند و باران و صاعقه خود را به زمين بفرستد، و همچنين آثار ديگر.

پس آسمان بر بالاى زمين بدون ستونى محسوس، كه انسان اعتماد آن را بر آن احساس كند ايستاده، در نتيجه هر انسانى بايد متوجه بشود كه لابد كسى هست كه آن را بدون ستون نگه داشته و نمى گذارد جا به جا بشود، و آن را از فرو ريختن از مدارش نگه داشته است.

آرى، هر چند استقرار آسمان ها در مستقر بلند خود بدون پايه و ستون، عجيب تر از استقرار زمين در مدار خود نيست، و هر دو در اين بابت محتاج به خداى تعالى هستند و با قدرت و اراده او در مدار خود ايستاده اند، و البته اين ايستادن از طريق اسبابى است كه مختص به همان زمين و آسمان است. و تازه اگر آسمان ها به وسيله پايه هم ايستاده بودند، باز بى نياز از احتياج به خداى تعالى و قدرت و اراده او نبودند. پس تمامى موجودات در تمامى احوالشان محتاج به سوى خداى تعالى هستند. احتياج مطلقى كه هيچوقت و در هيچ حالى برطرف نمى شود.

وليكن انسان - در عين اينكه قانون علّيت كلى را مى بيند و معتقد است كه هر حادثه اى محتاج به علتى است كه آن را ايجاد كند، و در فطرتش جستجوى از علل حوادث و امور ممكنه نهفته شده - وقتى بعضى از حوادث را مقرون به علّت مى بيند، و اين ديدنش چند بار در برابر حواسش تكرار مى شود، خود بخود قانع مى گردد، و ديگر از ديدن آن تعجب نمى كند و در صدد جستجوى از علّت آن برنمى آيد.

ولى وقتى ديد هر جسم ثقيلى كه از هوا رها شود مستقيما به زمين فرود مى آيد، آنگاه سقفى را مشاهده كند كه بر بالاى زمين زده شده و با اين كه پايه اى ندارد نمى افتد، قهرا تعجب مى كند، و در جستجوى علّت آن بر مى آيد، و آنقدر جستجو مى كند تا پايه و ستونى براى آن پيدا كند. وقتى براى آن سقف، پايه اى يافت، و باز سقف ديگرى ديد و جستجوى ديگرى كرد و پايه ديگرى يافت و همچنين چند نوبت اين معنا مكرر شد، ديگر مغزش از جستجو متوقف شده، براى بارهاى بعدى به جستجو برنمى خيزد، چون مى داند كه هر چيز بلندى حتما پايه و اركانى دارد.

اما اگر به امرى برخورد كه خارق اين كليت و اين عادت مالوف باشد، مانند اجرام آسمانى كه هر يك در مدار خود ايستاده دور مى زند بدون اينكه بر پايه اى اعتماد داشته باشد، در اين موقع كه ناگهان و مثل كسى كه از خواب بيدار شده باشد دلش از جاى كنده شده ، براى جستجوى علّت آن پر مى زند.

پس اين كه فرمود: «رفع السموات بغير عمد ترونها» و آسمان ها را وصف كرد به اين كه پايه اى كه شما ببينيد ندارند، مقصودش اين نبوده كه آسمان ها اصلا پايه ندارند، و در نتيجه وصف «ترونها» وصفى توضيحى بوده و مفهوم نداشته باشد، (و نتوان نتيجه گرفت كه پس پايه هاى نديدنى دارد).

و نيز مقصودش اين نبوده كه پايه هاى محسوس ندارند، تا بنابراين در تقدير معنايش اين شود: حال كه پايه ندارند. پس خدا آنها را بدون وساطت سببى سر پا نگه داشته است، و اگر پايه مى داشتند مثل ساير چيزهايى كه پايه دارند، آن پايه ها نمى گذاشت بيفتند، و ديگر احتياجى به خداى سبحان نداشتند.

آرى، معناى آيه شريفه اين نيست، همچنان كه اوهام عاميانه همين را مى پندارد كه تنها چيزهاى استثنائى را كه علل و اسباب آن ها معلوم نيست، به خدا نسبت مى دهند، مانند امور آسمانى و حوادث جوى و روح و امثال آن.

زيرا كلام خداى تعالى صريح در اين است كه: اولا هر چيزى كه اسم چيز بر آن اطلاق شود، جز خداى تعالى، همه مخلوق خدا است، و هيچ خلق و امرى خالى و بدون استناد به خدا نيست. همچنان كه فرمود: «اللّه خالق كل شئ». و نيز فرمود: «الا له الخلق و الامر».

و ثانيا تصريح مى كند بر اينكه سنت اسباب در تمامى اجزاى عالم جريان دارد، و خدا بر صراط مستقيم است (كه همان صراط عليت و سببيت است).

و با اين حال، ديگر معنا ندارد كه اين سنت در بعضى از امور جريان داشته باشد، اما در امورى كه به نظر ما استثنايى هستند جريان نداشته باشد، و در نتيجه پاره اى از حوادث از قبيل حوادث زمينى را با واسطه اسبابش به خدا نسبت دهيم و بعضى ديگر (استثنائيات خلقت) را بدون واسطه و سبب، مستند به او كنيم.

وجه تقييد به جمله «بغير عمد ترونها» اين ها نيست، بلكه وجه آن اين است كه مى خواهد فطرت خواب رفته بشر را بيدار كند تا به جستجوى سبب آن برخيزد، و پس از جستجو، در آخر به خداى سبحان پى ببرد.

نظير اين مسلك را در آيه بعدى هم به كار برده و فرموده: «و هو الذى مد الارض و جعل فيها رواسى و انهارا»، كه به زودى توضيحش خواهد آمد، ان شاء اللّه.

آيه شريفه: «الذى رفع السماوات...»، در مقام اثبات وحدت خداى تعالى در ربوبيت است