تفسیر:المیزان جلد۱۲ بخش۵: تفاوت میان نسخه‌ها

==ردّ كلام فخر رازى، در خصوص استثناء در آيه شريفه ==

و از همين جا روشن مى گردد كه چگونه دليل فخر رازى بر اين كه استثناء در آيه مورد بحث، استثناى متصل است، دليل باطلى است. براى اين كه او در تفسيرش، چنين دليل آورده كه: قدرت بر اين كه ايشان را وادار به كارى بكند، يكبار به قهر صاحب قدرت است، و يك بار به اين است كه داعى را در دلش قوى تر كند. مثلا در دل او ايجاد وسوسه نموده، او را تحريك و تشويق نمايد و اين، خود يك نوع تسلط است.  

 

و وجه باطل بودن اين دليل، اين است كه گفتيم كه: صرف دعوت، سلطنت و تمكن از قهر و غلبه نيست، و كسى در اين شكى ندارد. به همين جهت مى گوييم: نبايد آن را يك نوع تسلط شمرد، و وقتى از مصاديق تسلط نشد، قهرا استثناء منقطع مى شود.

بله اين معنا هست كه گاهى در اثر دعوت، ميل و شوقى در نفس انسان نسبت به عملى كه به آن دعوت شده، پيدا مى شود، و در نتيجه در پذيرفتن دعوت، رام تر مى گردد، و دعوت كننده به همين وسيله بر نفس دعوت شونده مسلط مى گردد، ليكن اين در حقيقت تسلط دعوت كننده بر نفس مدعو نبوده، بلكه تسليط خود مدعو است.

 

 

و لذا ابليس هم، تسلط از ناحيه خود را نفى نموده و مى گويد: من از ناحيه نفس خودم تسلطى بر نفس شما نداشتم. نه اين كه شما دل هايتان را در اختيار من قرار نداديد، به شهادت اين كه دنبالش مى گويد: «فَلَا تَلُومُونِى وَ لُومُوا أنفُسَكُم»، پس باز هم استثناء منقطع شد، زيرا مستثنا، از جنس مستثنا منه نيست.

و اين، همان نحو تسلطى است كه خداى سبحان در آيه «إنَّمَا سُلطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّونَهُ وَ الَّذِينَ هُم بِهِ مُشرِكُون». و همچنين در آيه: «إنَّ عِبَادِى لَيسَ لَكَ عَلَيهِم سُلطَانٌ إلّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الغَاوِينَ» اثبات مى كند.  

و اين آيات، همان طور كه ملاحظه مى فرماييد، ظهور در اين دارد كه سلطنت ابليس بر مردم، فرع پيروى خود مردم، و شرك ورزيدن ايشان است، نه به عكس. يعنى اين گونه نيست كه پيروى مردم از شيطان و شرك ورزيدن شان، اثر سلطنت شيطان باشد.

و چون شيطان، به هيچ وجه سلطنتى بر مردم ندارد، دنبال نفى آن، با به كار بردن «فاء» تفريع، اين نتيجه را مى گيرد كه: «فَلَا تَلُومُونِى وَ لُومُوا أنفُسَكُم».  

يعنى: وقتى كه من به هيچ وجهى از وجوه - همچنان كه از نكره آمدن «سلطان» در سياق نفى، و نيز از تأكيد كردن مطلب با كلمۀ «مِن» در جملۀ «وَ مَا كَانَ لِى عَلَيكُم مِن سُلطَانٍ» بر مى آيد - سلطنتى بر شما ندارم. پس هيچ يك از ملامت هايى كه به خاطر شرك ورزيدنتان متوجه شما مى شود، به من نمى چسبد، زيرا اختيارتان به دست خودتان بود.