تفسیر:المیزان جلد۹ بخش۲۵: تفاوت میان نسخه‌ها

مراد از انزال «''' سكينت '''» برسول (ص ) و مؤ منين

و اما اينكه بعنوان شاهد گفتار خود گفت : (( اضطراب ، منحصر در مسلمانان نبود، بلكه رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) هم مضطرب گرديد )) و بر اين معنا استدلال كرد به جمله «''' ثم انزل الله سكينته على رسوله و على المومنين '''» چون از كلمه «''' ثم '''» برمى آيد كه نزول سكينت بعد از عقب نشينى بوده ، و لازمه اين بعديت زمانى اين است كه آنحضرت هم مضطرب شده باشد، هر چند اضطراب آنجناب از باب اندوه و تاسف بوده ، چون در حق او تصور نمى شود كه ترس ، ثبات و شجاعتش را متزلزل كند.

بايد ديد اين اندوه و تاسفى كه وى براى آنحضرت تصور كرده تاسف بر چه بوده ؟ اگر تاسف بر اين بوده كه چرا خداوند مسلمانان را بخاطر عجبشان به چنين فتنه و گرفتارى مبتلا نمود، و خلاصه اگر تاسفى بوده كه خدا آن را دوست نمى داشته ، اين با مقام مقدس آنحضرت نمى سازد، چون خداى تعالى با فرستادن كتاب به سوى او، و تعليمش از علم خود او را مودب و تربيت كرده ، و در باره اش امثال آيه «''' ليس لك من الامر شى ء '''» و «''' سنقرئك فلا تنسى '''» را نازل كرده است .

و اگر اين حزن و تاسف بر مسلمين بخاطر اين بوده كه چرا بغير خدا اعتماد كرده اند، و چرا به اسباب ظاهرى كه سرابى بيش نيست دل بسته اند، و از توكل بر خداى سبحان غفلت ورزيده اند تا خدا اين چنين به خطا كارى و فرار از جنگ مبتلايشان كند، چون آنجناب راءفت و رحمت خاصى به مؤ منين داشته ، البته اين تاسف ، محبوب خداست نه مكروه او، و خود پروردگار هم او را به داشتن چنين خلقى ستايش كرده و فرموده : «''' بالمؤ منين رؤ ف رحيم '''» مى گوئيم اين قسم تاسف با سكينت منافات نداشته و معقول نيست كه با نزول سكينت از بين برود، و نيز اگر بخاطر اين تاسف ، سكينت نازل شده چه جهت داشت كه بعد از فرارى شدن مسلمين نازل شود، مگر قبل از آن اين تاسف نبود؟ و مگر ممكن است كه مثل رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) پيغمبرى از اينگونه تاسف خالى باشد؟ با آنكه از ساعت اول بعثتش تا آن لحظه اى كه از دنيا مى رفت همواره بر بينه اى از پروردگارش بوده ، و سكينت به اين معنا ساعت بساعت بر او نازل مى شده ، پس سكينت رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) بطور قطع به اين معنا نيست .

حال بحساب سكينت مؤ منين رسيده مى پرسيم : سكينت ايشان به چه معنا بوده و مفسر نامبرده آن را چه چيز حساب كرده ؟ آيا حالت نفسانيه اى بوده كه از آرامش و اطمينان خاطر حاصل مى شود؟ همچنانكه او به اين معنا تفسيرش كرده و به گفته صاحب مصباح بر آن استشهاد كرده كه : «''' سكينت بر رزانت و مهابت و وقار هر سه اطلاق مى شود '''» ، در اين صورت سكينت عبارت خواهد بود از همان آرامش ‍ در مواقف جنگى ، و آنوقت نبايد اختصاص به مسلمين داشته باشد، و بايستى ثبات قدم و پايدارى كفار، همه در مواقف جنگى ناشى از سكينتى باشد كه خدا بر آنان نازل كرده ؟! و بايد ملتزم شد به اينكه در جنگ حنين خداوند سكينت را بر كفار نازل كرد و در نتيجه مسلمين را فرارى دادند و بعد سكينت را از آنها سلب كرد. و به مسلمين داد، و در نتيجه مسلمانان كفار را سركوب و منكوب نمودند. و به مؤ منين هم كه داد، تنها به مؤ منين حقيقى نداد، بلكه بهمه آنان چه آنهائى كه با رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) ايستادگى كردند، و چه آنهائيكه فرار را بر قرار اختيار نمودند، و چه منافقين و چه افراد سست ايمان نازل كرد، براى اينكه همه آنان برگشتند، و با رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) پايدارى كردند تا دشمن را شكست دادند. بنابراين ، همه اين طبقات بايستى اصحاب سكينت باشند، پس چرا خداى تعالى آن را منحصر در رسول الله و مؤ منين دانسته و مى فرمايد: «''' ثم انزل الله سكينته على رسوله و على المومنين '''» ؟.

علاوه ، اگر سكينت به اين معنا باشد اين چه منتى است كه خداى تعالى بر مؤ منين مى گذارد، در حالى كه همه افراد از مؤ منين و كفار آن را دارا هستند؟!.

علاوه بر اين ، در كلام مجيد او هر جا كه اسمى از اين كلمه برده شده قبل و بعد از آن اوصاف و آثارى آمده كه در هر وقار و اطمينان نفسى يافت نمى شود، مثلا در باره رسول گراميش مى فرمايد: «''' اذ يقول لصاحبه لا تحزن ان الله معنا فانزل الله سكينته عليه و ايده بجنود لم تروها '''» و درباره مؤ منين مى فرمايد: «''' لقد رضى الله عن المؤ منين اذ يبايعونك تحت الشجره فعلم ما فى قلوبهم فانزل السكينه عليهم '''» و نزول سكينت بر آنان را مقيد مى كند به اينكه چيزى در دل آنان سراغ داشت و بخاطر آن سكينت را بر دلهايشان نازل كرد. پس معلوم مى شود كه سكينت ، مخصوص آن دلى است كه يك نحوه طهارتى داشته باشد؛ و از سياق برمى آيد آن طهارت عبارتست از ايمان صادق يعنى ايمانى كه آميخته با نيت خلاف نباشد.

و نيز در باره مؤ منين مى فرمايد:

«''' هو الذى انزل السكينه فى قلوب المؤ منين ليزدادوا ايمانا مع ايمانهم و لله جنود السموات و الارض '''» و از آثار سكينت زيادى ايمان بر ايمان را مى شمارد. و نيز مى فرمايد: «''' اذ جعل الذين كفروا فى قلوبهم الحميه حميه الجاهليه فانزل الله سكينته على رسوله و على المؤ منين و الزمهم كلمه التقوى و كانوا احق بها و اهلها '''» .

==نازل شدن سكينت موقوف است بر وجود طهارت دل و صفاى باطن ==

و اين آيه بطورى كه ملاحظه مى كنيد اين معنا را خاطرنشان مى سازد كه نزول سكينت از ناحيه خداى تعالى همواره در مواردى بوده كه قبل از نزول آن استعداد و اهليت و قابليتى در قلب طرف وجود داشته ، و آن اهليت و قابليت همان چيزى است كه در آيه قبلى فرمود: «''' فعلم ما فى قلوبهم : فهميد كه در دل چه دارند، پس سكينت را بر ايشان نازل كرد '''» ). و نيز خاطرنشان مى سازد كه يكى ديگر از آثار سكينت اين است كه هر كس آن را واجد شود ملازم تقوا و طهارت و دورى از مخالفت خدا و رسولش مى شود، و ديگر پيرامون محرمات و گناهان نمى گردد.

و اين معنا در حقيقت به منزله تفسيرى است كه جمله «''' ليزدادوا ايمانا مع ايمانهم '''» را كه در آيه ديگرى واقع است تفسير مى كند، و مى رساند كه زياد شدن ايمان بر ايمان با نزول سكينت ، معنايش اين است كه انسان علاوه بر ايمان صادقش به اصل دعوت دين ، داراى نگهبانى الهى مى شود كه او را از آلوده شدن به گناهان و ارتكاب محرمات نگه مى دارد.

و اين خود شاهد خوبى است بر اينكه اولا منظور از مؤ منين در جمله مورد بحث غير از منافقين و غير از بيماردلان و سست ايمانان است . وقتى منافقين و بيماردلان و سست ايمانان مقصود نباشند تنها باقى مى ماند آن عده معدودى كه با رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) ثابت قدم ماندند، و آنها يا سه نفر، و يا چهار، يا نه ، يا ده يا هشتاد و يا كمتر از صد نفر بودند؛ و اين اختلاف در شماره آنان بخاطر اختلاف روايات است .

و اما اينكه آيا مؤ منين در اين آيه آن كسانى را هم كه بار اول فرار كردند و سپس جمع شدند و تا شكست دشمن ثابت قدم ماندند (كه بيشتر اصحاب رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) را اين دسته تشكيل مى دادند) شامل مى شود يا نه محل حرف است .

مگر اينكه از راه ديگرى اين دسته را هم مشمول موهبت سكينت بدانيم ، و بگوئيم درست است كه اين دسته با فرار از جنگ گناهكار و بيمار دل شدند، و ليكن ممكن است با دلهائى صادق به سوى پروردگار خود توبه نصوح كرده ، و واجد شرائط شده «''' فعلم ما فى قلوبهم '''» و خداوند دلهايشان را قابل ديده و آنوقت سكينت را بر همه آنان يعنى اين دسته و دسته اول نازل كرده ، و همگى را بر دشمن ظفر داده است . و شايد تعبير به كلمه «''' ثم '''» كه بعديت را مى رساند اشاره به همين معنا باشد.

و ليكن دو اشكال باقى مى ماند:

اول اينكه اگر اين احتمال صحيح مى بود جا داشت كه در آيه شريفه متعرض توبه توبه كاران شود، و اگر متعرض مى شد آنوقت جمله «''' ثم يتوب الله من بعد ذلك على من يشاء و الله غفور رحيم '''» مختص به كفارى مى شد كه بعدا مسلمان شدند، و حال آنكه در آيه شريفه اثرى از چنين معنائى نيست ، قرينه اى هم كه اين احتمال را تقويت كند وجود ندارد - دقت بفرمائيد.

دوم اينكه وجدان هر كسى گواهى مى دهد كه ميان دو طايفه كه يكى از ايشان نسبت به رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) وفادارى نموده و از جان گذشتگى بخرج داده و آن ديگرى پيغمبر را در ميان دشمنان گذاشته و فرار كرده ، و حتى به پشت سر خود نگاهى هم نينداخته فرق بسيارى است ، و از روش قرآن بدور است كه ميان اين دو دسته فرق نگذارد، و محنتى را كه دسته اول در راه خدا كشيده و نفس خود را براى رضاى او در مهلكه ها انداخته ناديده انگارد و سپاسگزارى ننمايد، و حال آنكه خود قرآن خدا را شاكر و عليم خوانده است .

و از اين روشن تر آياتى است كه متعرض داستان جنگ احد است كه نخست بر مؤ منان منت مى گذارد به اينكه سرانجام ياريشان كرد، و سپس ‍ مورد عتابشان قرار مى دهد كه چرا سستى نموده و تن بذلت دادند، آنگاه در آخر آن عده قليلى را كه ثبات قدم داشتند استثناء نموده و به وعده حسنى نويدشان داده آنهم نه يك بار و دوبار؛ مى فرمايد: «''' و سيجزى الله الشاكرين '''» و يا «''' و سنجزى الشاكرين '''» .

نظير اين بيان را در آيات راجع به جنگ احزاب مشاهده مى كنيم ، چون در آن آيات مؤ منان را جميعا مورد عتاب شديدى قرار داده ، و منافقان و بيماردلان را مذمت و توبيخ مى كند، و از آن جمله مى فرمايد: «''' و لقد كانوا عاهدوا الله من قبل لا يولون الادبار و كان عهد الله مسئولا '''» .

آنگاه در آخر، قضيه را بمثل آيه زير ختم مى كند: «''' من المؤ منين رجال صدقوا ما عاهدوا الله عليه فمنهم من قضى نحبه و منهم من ينتظر و ما بدلوا تبديلا '''»

و اگر احتمال فوق صحيح هست پس چرا خداوند در داستان جنگ حنين متعرض مدح مؤ منين ثابت قدم نشده و حال آنكه داستان مزبور دست كمى از ساير غزوات نداشت ؟ و نيز در اين داستان مدحى و ستايشى كه مايه امتنان و سرافرازى مؤ منين باشد نكرده با اينكه افراد ديگرى را كه مانند ايشان بودند در آيات مربوط به ديگر غزوات به چنين مدحى مفتخر نموده است ؟

آنچه گفته شد اين احتمال را بذهن و به اعتبار عقلى نزديك مى سازد كه منظور از مومنانى كه سكينت بر ايشان نازل گرديد تنها خصوص آن افراد معدودى است كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) را وانگذاشتند، و فرار نكردند، و اما ساير مؤ منان يعنى آنهائى كه فرار كردند و دوباره برگشتند آنها مشمول جمله «''' ثم يتوب الله من بعد ذلك على من يشاء و الله غفور رحيم '''» مى باشند البته نه همه آنان ، بلكه افرادى از ايشان كه مشمول عنايت و توفيق خداوندى گشتند، همچنانكه از كفار هوازن و ثقيف و از طلقاء و بيماردلان افرادى كه مشمول عنايت خداوندى شدند موفق به توبه گرديدند.

و اما استشهادى كه به برگشت فورى مسلمين پس از شنيدن نداى رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) و عباس كرده ، منافاتى با گفتار ما ندارد كه گفتيم جمله «''' ثم وليتم مدبرين وقتى با جمله اذا لقيتم الذين كفروا زحفا فلا تولوهم الادبار... '''» منضم شود ظهور در اين دارد كه عملى كه از مسلمانان در اين جنگ سر زد همانا فرار از جنگ بوده كه يا از ترس و يا عمدا و بمنظور بى ياور گذاشتن پيغمبر و يا بقول صاحب المنار بخاطر اضطراب و تزلزل ناگهانى مرتكب آن شدند.

==ادامه خوشنودى و رضاى خدا از كسى و بقاء ستايش و مدح او بستگى دارد به بقاء صفات و احوال حميده او ==

آرى ، مبادى خير و بركاتى كه در آنان بوده از مبادى انبياء و از صفت عصمت - كه با بودن آن صدور گناه محال است - قوى تر نيست ، و خداى تعالى بعد از ستايش بسيار از خيل انبياء مى فرمايد: «''' اگر همين انبياء شرك بورزند آنچه را كه از عمل خير مى كنند حبط و بى اجر مى شود '''» .

و در تخطئه اين پندار فاسد كه «''' بخاطر اسلامى كه آورده ايم ديگر هيچ مكروهى بما نمى رسد '''» صريحا فرموده : اهل كتاب هم همين خيال را پيش خود مى كردند، آن يكى مى گفت : ما بخاطر اينكه يهودى هستيم ، از هر مكروهى مصونيم . و آن ديگرى مى گفت : ما چون داراى دين مسيحيتيم معذب نمى شويم ، و حال آنكه : «''' ليس بامانيكم و لا امانى اهل الكتاب من يعمل سوء يجز به '''» .

و اگر در بيعت رضوان آيه آمد كه خدا از مؤ منين خوشنود شد، بخاطر آن حالات پاكيره نفسانى ايشان بوده كه خدا ارزانيشان داشته بود. آرى رضاى خدا از صفات فعليه خداست كه عين افعال خارجى و منتزع از آنهاست . پس ، رضاى خدا عين همان حالات نفسانيه ايست كه به ايشان موهبت كرده بود، حالاتى كه بالطبع مستلزم اجر جزيل است ، و معلوم است كه اگر اين حالات تغيير كند رضاى خدا هم مبدل بغضب او، و نعمتش مبدل به نقمت مى گردد، و هيچ كس از خدا عهد نگرفته كه از وى راضى باشد و او را به سعادت برساند چه او نيكى كند و چه زشتى ، چه گناه كند و چه اطاعت ، چه ايمانش را حفظ كند و چه كافر شود، خداوند هم به كسى چنين عهدى نسپرده .

آرى ، اگر رضاى خدا از صفات ذاتيه او بود و خداوند در ذاتش متصف به رضا بود البته اين صفت تغيير نمى پذيرفت ، و در هيچ حالى زايل نمى شد، اما صفت ذات نيست بلكه صفت فعل است .

معناى «''' سكينت '''» و اشاره به اينكه سكينت از جنود خداى تعالى است

ثمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سكِينَتَهُ عَلى رَسولِهِ وَ عَلى الْمُؤْمِنِينَ ...

كلمه «''' سكينت '''» همانطور كه گفته شد حالت قلبيى است كه موجب سكون نفس و ثبات قلب مى شود، و بطورى كه از تفسير آيات برمى آيد ملازم با ازدياد ايمان بر ايمان است ، و نيز ملازم با كلمه تقوى است ، كه قلب آدمى را به پرهيز از محرمات الهى وادار مى سازد.

و لذا مى بينيم كه خداى تعالى در كتاب مجيدش ، دادن سكينت را طورى بخود نسبت مى دهد كه از آن يك نوع اختصاص فهميده مى شود، مانند دادن روح كه مى فرمايد: «''' دميدم در آن از روح خودم '''» ، و در باره سكينت هم مى فرمايد: «''' انزل الله سكينته : خداوند سكينت خودش را بر رسولش و بر مؤ منين نازل كرد '''» .

بلكه از پاره اى آيات برمى آيد كه سكينت از جنود خداى تعالى است ، مانند آيه شريفه «''' هو الذى انزل السكينة فى قلوب المؤ منين ليزدادوا ايمانا مع ايمانهم و لله جنود السموات و الارض '''» .

و همچنين در بسيارى از آياتى كه كلمه سكينت در آنها آمده ، كلمه جنودهم آمده ، مانند آيه «''' فانزل الله سكينته عليه و ايده بجنود لم تروها '''» .

و در آيه مورد بحث كه مى فرمايد: «''' ثم انزل الله سكينته على رسوله و على المؤ منين و انزل جنودا لم تروها '''» .

آنچه از سياق كلام استفاده مى شود اين است كه اين جنود عبارت از ملائكه اى بودند كه در معركه جنگ نازل مى شدند و يا لااقل ملائكه نازله در معركه جنگ نيز از آن جنود بوده اند، چون از سياق برمى آيد آن چيزى كه از سكينت و از ملائكه نازله در ميدان هاى جنگ برمى خاسته اين بوده كه كفار را عذاب و مؤ منان را يارى دهند، و آيات راجع به جنگ احد در سوره آل عمران و همچنين آيات اول سوره فتح اين معنا را به خوبى مى رساند، خواننده مى تواند به آن دو موضوع مراجعه كند تا حقيقت حال برايش روشن گردد - ان شاء الله تعالى .

و در تفسير آيه «''' فيه سكينه من ربكم '''» در سوره بقرة آيه «''' ۲۴۸ '''» در جلد دوم اين كتاب مطالبى راجع به سكينت گذشت كه براى اين مقام خالى از فايده نيست .

ثُمَّ يَتُوب اللَّهُ مِن بَعْدِ ذَلِك عَلى مَن يَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

كلمه «''' ذلك '''» بطورى كه از سياق برمى آيد اشاره به مضمون دو آيه قبل است ، و آن اين بود كه مسلمين بغير از خدا ركون نموده و با فرار كردن و پشت نمودن ، خدا را معصيت كردند، آنگاه خداوند سكينت را با جنودى نازل كرد، و كفار را عذاب نمود.

و بنابر اينكه كلمه «''' ذلك '''» اشاره به اين معانى باشد، مناسب با كلام اين است كه كلمه «''' من يشاء '''» هم مسلمين را شامل شود و هم كفار را، چون هم براى مسلمين خطائى را ذكر كرده كه از آن توبه كنند، و هم براى كفار، خطاى مسلمين فرار بود، و خطاى كفار كفر. و با اينكه حكم ، عمومى است هيچ وجهى نيست بر اينكه گذشت خدا را به مسلمين اختصاص دهيم .

اين را گفتيم تا فساد گفتار يكى از مفسرين در تفسير آيه روشن گردد، چون اين مفسر كلمه «''' ذلك '''» را تنها اشاره به عذاب گرفته و گفته است : معناى آيه اين است كه : سپس و بعد از اين عذابى كه خداوند در دنيا متوجه عده اى از كافرين كه خواسته بود نمود، ايشان را به سوى اسلام هدايت فرمود، و آن عده ، كفارى بودند كه خطاهاى ناشى از شرك و خرافات آن ، همه جوانب دلهايشان را احاطه نكرده و چون بر لجاجت و تكذيب اصرار نورزيدند و بر عادتهاى تقليدى خود جمود بخرج ندادند، خداوند بر دلهايشان مهر ننهاده بود.

و اما اينكه گذشت خدا را بصورت استقبال تعبير كرد و فرمود: «''' ثم يتوب الله '''» ، وجهش اين است كه خواسته است اشاره كند به اينكه در توبه هميشه باز، و عنايت الهى و فيضان عفو و مغفرتش همواره جريان دارد، بخلاف نزول سكينت او كه دائمى نيست ، و لذا در باره آن ، فعل را به صيغه ماضى استعمال كرد و فرمود: «''' فانزل الله سكينته '''» .

يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِنَّمَا الْمُشرِكُونَ نجَسٌ فَلا يَقْرَبُوا الْمَسجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا ...

معناى : «''' إِنَّمَا الْمُشرِكُونَ نجَسٌ '''»  

در مجمع البيان در تفسير اين آيه گفته است : هر چيز پليدى را كه طبع انسان از آن تنفر داشته باشد «''' نجس '''» گويند، مثلا گفته مى شود: مردى نجس و يا زنى نجس و يا قومى نجس ؛ چون اين كلمه مصدر است . و وقتى اين كلمه با كلمه «''' رجس '''» استعمال شود، نون آن مكسور و گفته مى شود: «''' رجس نجس '''» . و كلمه «''' عيله '''» به معناى فقر و تنگدستى است ، و عال ، يعيل به معناى «''' فقير شده '''» است .

و نهى از ورود مشركين به مسجد الحرام بحسب فهم عرفى امر به مؤ منين است ، به اينكه نگذارند مشركين داخل مسجد شوند. و از اينكه حكم مورد آيه تعليل شده به اينكه چون مشركين نجسند، معلوم مى شود كه يك نوع پليدى براى مشركين و نوعى طهارت و نزاهت براى مسجد الحرام اعتبار كرده ، و اين اعتبار هر چه باشد غير از مساله اجتناب از ملاقات كفار است با رطوبت .

و مقصود از «''' عامهم هذا - امسالشان '''» سال نهم از هجرت يعنى سالى است كه على ابن ابيطالب (عليه السلام ) سوره برائت را به مكه برد، و براى مشركين خواند، و اعلام كرد كه ديگر حق ندارند با بدن عريان طواف كنند، و ديگر هيچ مشركى حق طواف و زيارت را ندارد.

و جمله «''' و ان خفتم عيله '''» معنايش اين است كه : اگر از اجراى اين حكم ترسيديد كه بازارتان كساد و تجارتتان راكد شود و دچار فقر گرديد، نترسيد كه خداوند بزودى شما را از فضل خود بى نياز مى سازد، و از آن فقرى كه مى ترسيد ايمن مى فرمايد.

و اين وعده حسنى كه خداى تعالى براى دلخوش كردن سكنه مكه و آن كسانى كه در موسم حج در مكه تجارت داشتند داده ، اختصاص به مردم آنروز ندارد، بلكه مسلمانان عصر حاضر را نيز شامل مى شود، ايشان را نيز بشارت مى دهد به اينكه ، در برابر انجام دستورات دين ، از هر چه بترسند خداوند از آن خطر ايمنشان مى فرمايد، و مطمئنا بدانند كه كلمه اسلام اگر عمل شود هميشه تفوق دارد، و آوازه اش در هر جا رو به انتشار است ، همچنانكه شرك رو به انقراض است . و بعد از اعلام برائت بيش از چهار ماه مهلتى براى مشركين نماند، و بعد از انقضاء اين مدت عموم مشركين مگر عده معدودى همه به دين اسلام درآمدند، و آن عده هم از رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) در مسجد الحرام پيمانى گرفتند، و آن جناب براى مدتى مقرر مهلتشان داد، پس در حقيقت بعد از اعلام برائت تمامى مشركين در معرض قبول اسلام واقع شدند.

==استشهاد امام هادى (ع ) در پاسخ متوكل به آيه (لقد نصركم فى مواطن كثيره ) در تعيين حد كثير ==

مردى از نديمان كه او را صفوان مى گفتند به وى گفت : چرا نمى فرستى نزد اين مرد سياه چهره تا از او بپرسند؟ متوكل با كمال تعجب پرسيد واى بر تو مقصودت كيست ؟ گفت : ابن الرضا. متوكل پرسيد مگر او از علم فقه سررشته اى دارد؟ گفت : اگر او از عهده جواب اين سؤ ال برآمد فلان مبلغ را بايد به من بدهى ، و اگر نتوانست تو مرا صد تازيانه بزن . متوكل گفت : قبول كردم .

آنگاه جعفر بن محمود را صدا زد و گفت : برو نزد ابى الحسن على بن محمد و از او بپرس حد مال كثير چيست . پس او به نزد امام رفت و سؤ ال خود را پرسيد. امام هادى (عليه السلام ) فرمود: حد آن هشتاد است .

جعفر بن محمود پرسيد: اى مولاى من متوكل از من دليل مى خواهد. حضرت فرمود: بدليل اينكه خداى تعالى در قرآن مى فرمايد: «''' لقد نصركم الله فى مواطن كييرة '''» و عدد مواطنى كه خداوند مسلمين را يارى فرمود هشتاد موطن بود.

مؤ لف : اين روايت را قمى نيز در تفسير خود روايت كرده و مقصود از بعضى اصحاب خود كه نام برده به گفته قمى محمد بن عمرو است . و معناى روايت اين است كه : عدد «''' هشتاد '''» يكى از مصاديق كلمه «''' كثير '''» است ، بدليل اين آيه قرآن ، نه اينكه معناى آن هشتاد باشد.

==داستان جنگ حنين به نقل مجمع البيان ==

اتفاقا «''' دريد بن صمه '''» كه رئيس قبيله جشم و مردى سالخورده و نابينا بود همراه ايشان بود، دريد از ايشان پرسيد الان در كدام وادى هستيد؟ گفتند: به اوطاس رسيده ايم . گفت : چه جاى خوبى است براى نبرد، نه خيلى نرم است و لغزنده و نه سفت و ناهموار، آنگاه پرسيد: صداى رغاء شتران و نهيق خران و خوار گاوان و ثغاء گوسفندان و گريه كودكان را مى شنوم . گفتند: آرى مالك بن عوف همه اموال و كودكان و زنان را نيز حركت داده ، تا مردم بخاطر دفاع از زن و بچه و اموالشان هم كه شده پايدارى كنند. دريد گفت : به خدا قسم مالك براى گوسفندچرانى خوب است ، نه فرماندهى جنگ .

آنگاه گفت : مالك را نزد من آريد، وقتى مالك آمد گفت : اى مالك تو امروز رئيس قومى و بعد از امروز فردائى هم هست ، روز آخر دنيا نيست كه مى خواهى نسل مردم را يكباره نابود كنى ، مردم را به نزديكى بلادشان ببر، آنگاه مردان جنگى را سوار بر اسبان كن و به جنگ برو، چون در جنگ چيزى بكار نمى آيد جز شمشير و اسب ، اگر با مردان جنگيت پيروز شدى ساير مردان و همچنين زنان و كودكان به تو ملحق مى شوند، و اگر شكست خوردى ، در ميان اهل و عيالت رسوا نمى شوى .

مالك گفت : تو پيرى سالخورده اى و ديگر آن عقل و آن تجربه ها را كه داشتى از دست داده اى .

از آنسو رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) بزرگترين لواى جنگى خود را بيفراشت و بدست على بن ابيطالب سپرد، و به هر كاروانى كه با پرچمى وارد مكه شده بودند فرمود تا با همان پرچم و نفرات خود حركت كنند.

صفوان پرسيد عاريه است يا مى خواهيد از من بزور بگيريد؟

حضرت فرمود: عاريه است . آنهم بشرط ضمانت .

صفوان صد عدد زره به آن جناب عاريه داد و خودش هم حركت كرد، و از افرادى كه در فتح مكه مسلمان شده بودند دو هزار نفر حركت كردند.

چون رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) وقتى وارد مكه شد ده هزار مسلمان همراهش بودند و وقتى بيرون رفت دوازده هزار نفر.

رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) مردى از ياران خود را نزد مالك بن عوف فرستاد، وقتى به او رسيد ديد به نفرات خود مى گويد: هر يك از شما بايد زن و بچه خود را دنبال سر خود قرار دهد، و همه بايد غلاف شمشيرها را بشكنيد، و شبانه در دره هاى اين سرزمين كمين بگيريد، وقتى آفتاب زد مانند يك تن واحد با هم حمله كنيد، و لشكر محمد را در هم بشكنيد، چون او هنوز به كسى كه داناى به جنگ باشد برنخورده .