تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۱۹: تفاوت میان نسخه‌ها

اين سوره متضمن خبر از آمدن يوم الفصل و صفات آن و استدلال بر حقيقت آن ، و ترديد ناپذيرى آن است ، و از اينجا آغاز مى شود كه مردم از يكديگر از خبر قيامت مى پرسند، آنگاه در سياق جواب و با لحنى تهديدآميز مى فرمايد: به زودى از آن آگاه خواهند شد، و سپس براى ثبوت آن به اين دليل استدلال مى كند كه نظام مشهود در عالم با تدبير حكيمانه اى كه در آن است ، بهترين و روشن ترين دلالت را دارد بر اينكه بعد از اين نشاه دنياى متغير و فنا پذير، نشاه ثابت و باقى هست ، و به دنبال اين خانه اى كه در آن عمل هست و جزا نيست ، خانه اى هست كه در آن جزا هست و عمل نيست ، پس در اين ميان روزى هست كه نظام جارى در اين عالم از آن خبر مى دهد.

سپس آن روز را با ذكر حوادثش توصيف مى كند كه مردم همگى در آن احضار مى شوند، و همه يكجا جمع مى گردند، طاغيان به سوى عذابى دردناك و متقين به سوى نعيمى مقيم منتقل مى شوند، و در آخر، كلام را با يك جمله تهديد آميز ختم مى كند. و اين سوره به شهادت سياق آياتش در مكه نازل شده.

كلمه «'''عم '''» مخفف «'''عن ما :از چه '''» است ، و حرف الف از كلمه «'''ما'''» ى استفهاميه حذف شده ، و اين اختصاص به اين مورد ندارد، هر جا كه حرف جر بر سر «'''ما'''» ى استفهاميه در آيد، الف آن حذف مى شود، مثلا گفته مى شود: «'''لم '''»، «'''مم '''»، «'''على مَ'''» و

«'''الى م '''» كه مخفف لما و مما و على ما و الى ما است ، و مصدر تساول به معناى اين است كه مردمى از يكديگر از مطلبى سؤ ال كنند، يا بعضى بعد از بعضى ديگر از مطلبى سؤ ال كنند، هر چند كه مسؤ ول از خود آنان نباشد، در مورد ما نيز يا چنين بوده كه مردمى از يكديگر از مساءله معاد مى پرسيدند، و يا يكى پس از ديگرى از رسول خدا(صلى اللّه عليه و آله و سلم ) مى پرسيدند، و چون سياق سوره سياق جواب است و در اين جو اب هم جانب تهديد و انذار چربيده ، اين نظريه را تاءييد مى كند كه متسائلان ، كفار مكه بودند، همان مشركينى كه منكر نبوت و معاد بودند، نه مؤ منين ، و نه كفار و مؤمنين هر دو.

پس تساول در ميان مشركين بوده ، و اگر قرآن كريم خبر از آن را به صورت استفهام آورده براى اين است كه به پوچى و حقارت آن اشاره كند، و بفهماند پاسخ اين تساول آنقدر روشن است كه اصلا جايى براى اين تساول نيست .

بيان اينكه مقصود از «'''نباء عظيم '''» قيامت و«'''تسائل '''» از آن در بين مشركين بوده است (عم يتسائلون ...)

اين آيه پاسخ از استفهامى است كه خود خداى تعالى كرده بود خودش ‍ پرسيد از چه تساول مى كنند؟ پاسخ مى دهد از خبرى بس عظيم . و اين توصيفى كه از خبر مذكور كرده توصيفى است كه تعظيم آن خبر از آن هويدا است .

و مراد از «'''خبر عظيم '''» خبر بعث و قيامت است ، كه قرآن عظيم در سوره هاى مكى و مخصوصا در سوره هايى كه در اوائل بعثت نازل شده كمال اهتمام را درباره اثبات آن دارد، مويد اين معنا سياق آيات اين سوره است كه در آنها جز به مساءله قيامت ، و صفات يوم الفصل ، و استدلال بر حقيت و واقعيت آن پرداخته نشده .

ولى بعضى گفته اند: مراد از آن نبا قرآن عظيم است . ليكن سياق اين احتمال را رد مى كند، چون هر چند كه گفتار سوره خالى از اشاره به قرآن نيست ، و ليكن سياق اجنبى از آن است .

بعضى ديگر گفته اند: نبا عظيم عبارت است از عقايدى چون اثبات صانع ، و صفات او و ملائكه و رسل او، و مساءله بعث ، بهشت ، دوزخ و غير آن كه مورد اختلافشان بوده .

به نظر مى رسد صاحب اين قول بدان جهت كه در اين سوره به حقيت همه اين مطالب اشاره شده ، چنين گفته است . ليكن اين طرز استفاده درست نيست چون اشاره به حقيت معارف اسلامى از لوازم مساءله قيامت است ، كه خود از لوازم جزا و تكليف است ، جزاى اعتقادات حق و اعمال صالح ، و جزاى كفر و جرائم عملى ، و اگر در سوره به صفات يوم الفصل پرداخته تبعى و به قصد ثانوى بوده ، و غرض اولى بدان متعلق نشده .

علاوه بر اين ، مراد از افرادى كه از يكديگر تساول مى كرده اند - به بيانى كه گذشت - مشركين بوده اند، كه صانع و ملائكه را قبول داشتند، و ماوراى آن را يعنى رسالت و قيامت و بهشت و دوزخ را منكر بودند.