لِدُلُوک
«دُلُوکِ الشَّمْسِ» به معناى «زوال آفتاب» از دائره نصف النهار است که وقت ظهر مى باشد، و در اصل از مادّه «دَلْک» به معناى «مالیدن» گرفته شده; چرا که انسان در آن موقع بر اثر شدت تابش آفتاب چشم خود را مى مالد. یا از «دَلْک» به معناى «متمایل شدن» است; چرا که خورشید در این موقع از دائره نصف النهار به سمت مغرب متمایل مى شود. و یا این که انسان، دست خود را در مقابل آفتاب حائل مى کند، گویى نور آن را از چشم خود کنار مى زند و متمایل مى سازد. به هر حال، در روایتى که از منابع اهل بیت(علیهم السلام) به ما رسیده «دلوک» به معناى زوال خورشید، تفسیر شده است.
ریشه کلمه
قاموس قرآن
(بر وزن سلوك) ميل. [اسراء:78] راغب مىگويد دلوك شمس به معنى ميل به غروب است. صحاح آن را زوال گفته است و مراد از زوال ميل و انحراف خورشيد از وسط آسمان به طرف مغرب است و عبارت اخراى وقت ظهر مىباشد. قاموس آن را غروب، زرد شدن، ميل و زوال از كبد سماء گفته است. طبرسى آن را ظهر معنى كرده و از ثعلب نقل مىكند كه معنى آن ميل است. اين اثير در نهايه گفته اصل دلوك به معنى ميل است و از دلوك شمس زايل شدن آن از وسط آسمان قصد مىشود و گاهى غروب آفتاب مراد است. در روايات اهل يت عليهم السلام دلوك شمس بزوال يعنى ظهر و غسق الليل به نصف شب تفسير شده است چنان كه خواهد آمد. بنابر آنچه گذشت دلوك به معنى ميل و آن مايل شدن آفتاب از وسط آسمان نسبت به محيط و محلّ هر مردم است (به عبارت ديگر: ظهر) لام در «لِدُلُوكِ الشَّمْسِ» به احتمال قوى به معنى عند و حين است يعنى «عندَ دُلُوكِ الشَّمسِ وَ حينَ دُلُوكِ الشَّمْسِ» و دليل آن «اِلى غَسَقِ اللَّيلِ» است و «اَلى» دلالت بر انتها دارد على هذا لام در لدلوك براى ابتدا است. و نيز بيضاوى و زمخشرى نقل كردهاند كه رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله» فرمود: «اَتانى جَبْرَئيلُ لِدُّلُكِ الشَّمسِ حينَ زالَتْ فَصَلّى بِىَ الظُّهرَ» در اين حديث كلمه «حينَ زالَتْ» عبارت اخرى دلوك شمس است. غسق كه در آيه شريفه آمده به معنى ظهور تاريكى شب است چنان كه در مجمع گفته و يا به معنى ظلمت شديد است چنان كه راغب گفته است ولى در روايات اهل بيت «عليهم السلام» چنان كه گفته شد به نصف شب تفسير شده است و «قُرآنَ الْفَجْرِ» در آخر آيه در روايات به نماز صبح تفسير گرديده است. على هذا آيه شريفه اوقاف نمازهاى پنجگانه را بيان مىكند از ظهر تا انتصاف شب. وقت نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء، و وقت نماز صبح بعد از فجر است. و درباره مشهود بودن آن روايت شده كه ملائكه شب و روز در آن حاضر مىشوند. در الميزان مىگويد: روايات فريقين در حضور ملائكه شب و روز در نماز صبح نزديك بتواتر است. در تفسير عيّاشى از زرارة نقل شده كه از امام باقر عليه السلام پرسيدم از نمازهاى واجبى؟ فرمود: پنج نماز است در شب و روز. گفتم: خدا آنها را معين كرده و در كتابش به پيامبرش بيان نموده است؟ فرمود: آرى خدا به پيغمبرش صلى اللّه عليه و آله و سلم فرموده «اَقِمِ الصَّلوةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ اِلى غَسَقِ الَّيْلِ» دلوكزوال آن است، ما بين دلوك تا غسق ليل چهار نماز هست. آنها را معيّن و آشكار و با وقت كرده است. غسق ليل نصف شدن آن است و فرموده «وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ اِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً» و اين پنجمى است . و در ذيل روايت زرارة و حمران و محمدبن مسلم از امام باقر و صادق عليهما السلام نقل شده كه فرموده «قُرْآنَ الْفَجْرِ» نماز صبح است و اينكه فرموده «كانَ مَشْهُوداً» از آن است كه ملائكه شب و روز در آن حاضر مىشوند. در تفسير عياشى مجموعاً 9 حديث درباره اين آيه نقل گرديده و در وسائل كتاب الصلوة ابواب المواقيت از اين روايات و نظائر آنها مقل شده است. ظاهراً مراد از ملائكه شب و روز ملائكهاى هستند كه در شب و روز اعمال مردم را مىنويسند و وقت نماز صبح موقع رفتن ملائكه شب و آمدن ملائكه روز است لذا هر دو فريق در نماز صبح حاضر مىشوند . كلمه دلوك در كلام اللّه فقط يكبار آمده است.
