تفسیر:نمونه جلد۱۳ بخش۷۰
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
آيه ۹۵- ۹۷
آيه و ترجمه
وَ حَرَمٌ عَلى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَهَا أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ(۹۵) حَتى إِذَا فُتِحَت يَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُم مِّن كلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ(۹۶) وَ اقْترَب الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذَا هِىَ شخِصةٌ أَبْصرُ الَّذِينَ كَفَرُوا يَوَيْلَنَا قَدْ كنَّا فى غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا بَلْ كنَّا ظلِمِينَ(۹۷) ترجمه : ۹۵ - حرام است بر شهرها و آباديهائى كه (بر اثر گناه ) نابودشان كرديم (كه باز گردند) آنها هرگز باز نخواهند گشت ! ۹۶ - تا آن زمان كه ياجوج و ماجوج گشوده شوند و آنها از هر ارتفاعى به سرعت عبور مى كنند! ۹۷ - و وعده حق (قيامت ) نزديك مى شود، در آن هنگام چشمهاى كافران از وحشت از حركت باز مى ماند (مى گويند) اى واى بر ما كه از اين در غفلت بوديم بلكه ما ستمگر بوديم . تفسير: كافران در آستانه رستاخيز در آخرين آيات بحث گذشته سخن از «مؤ منان نيكوكار و صالح العمل » بود، و در نخستين آيه مورد بحث به افرادى اشاره مى كند كه در نقطه مقابل آنها قرار دارند، آنها كه تا آخرين نفس به ضلالت و فساد ادامه مى دهند. مى فرمايد: و حرام است بر شهرهائى كه آنها را به جرم گناهانشان نابود كرديم به دنيا بازگردند آنها هرگز باز نخواهند گشت (و حرام على
اهلكناها انهم لا يرجعون ). در حقيقت آنها كسانى هستند كه بعد از مشاهده عذاب الهى ، يا بعد از نابودى و رفتن به جهان برزخ ، پرده هاى غرور و غفلت از برابر ديدگانشان كنار مى رود آرزو مى كنند اى كاش براى جبران اين همه خطاها بار ديگر به دنيا باز مى گشتند ولى قرآن با صراحت مى گويد: بازگشت آنها به كلى حرام يعنى ممنوع است ، و راهى براى جبران باقى نمانده است . اين شبيه همان است كه در آيه ۹۹ سوره مؤ منون مى خوانيم : حتى اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعون لعلى اعمل صالحا فيما تركت كلا...: «اين وضع آنها ادامه مى يابد تا مرگشان فرا رسد، مى گويد پروردگارا مرا به دنيا بازگردانيد تا اعمال صالحى را كه ترك گفتم انجام دهم ، اما جز پاسخ منفى چيزى نمى شنوند». در تفسير اين آيه بيانات ديگرى نيز ذكر شده است كه در ذيل صفحه به بعضى از آنها اشاره مى شود.
به هر حال اين بى خبران دائما در غرور و غفلتند، و اين بدبختى تا پايان جهان همچنان ادامه دارد. چنانكه قرآن مى فرمايد: «اين تا زمانى ادامه دارد كه راه بر ياجوج و ماجوج گشوده شود و آنها در سراسر زمين پخش شوند، و از هر بلندى و ارتفاعى با سرعت بگذرند» (حتى اذا فتحت ياجوج و ماجوج و هم من كل حدب ينسلون ). در باره ياجوج و ماجوج و اينكه آنها كدام طائفه بودند؟ و در كجا زندگى داشتند؟ و سرانجام چه مى كنند و چه خواهند شد؟ در ذيل آيات ۹۴ به بعد سوره «كهف » بحث كرده ايم ، و همچنين در مورد سدى كه «ذو القرنين » براى جلوگيرى از نفوذ آنها در يك تنگه كوهستانى ساخت مشروحا بحث شده . آيا منظور از گشوده شدن اين دو طايفه ، شكسته شدن سد آنها و نفوذشان از اين طريق در مناطق ديگر جهان است ؟ و يا منظور نفوذ آنها به طور كلى در كره زمين از هر سو و هر ناحيه مى باشد؟ آيه فوق صريحا در اين باره سخن نگفته ، تنها از انتشار و پراكندگى آنها در كره زمين به عنوان يك نشانه پايان جهان و مقدمه رستاخيز و قيامت ياد كرده است . و بلافاصله مى گويد: «در اين هنگام وعده حق خداوند نزديك مى شود» (و اقترب الوعد الحق ). «و آنچنان وحشتى سراسر وجود كافران را فرا مى گيرد كه چشمهايشان از حركت باز مى ايستد و خيره خيره به آن صحنه نگاه مى كنند» (فاذا هى شاخصة ابصار الذين كفروا). در اين هنگام پرده هاى غرور و غفلت از برابر ديدگانشان كنار مى رود و فريادشان بلند مى شود اى واى بر ما ما از اين صحنه در غفلت بوديم )) (يا
ويلنا قد كنا فى غفلة من هذا). و چون نمى توانند با اين عذر، گناه خويش را بپوشانند و خود را تبرئه كنند با صراحت مى گويند: «نه ، ما ظالم و ستمگر بوديم »! (بل كنا ظالمين ). اصولا چگونه ممكن است با وجود اين همه پيامبران الهى و كتب آسمانى و اين همه حوادث تكان دهنده ، و همچنين درسهاى عبرتى كه روزگار به آنها مى دهد در غفلت باشند، آنچه از آنها سر زده تقصير است و ظلم بر خويشتن و ديگران . معنى چند لغت : «حدب » (بر وزن ادب ) به معنى بلنديهائى است كه ميان پستيها قرار گرفته و گاهى به برآمدگى پشت انسان نيز حدب گفته مى شود. «ينسلون » از ماده «نسول » (بر وزن فضول ) به معنى خروج با سرعت است . اينكه در مورد ياجوج و ماجوج مى گويد: آنها از هر بلندى به سرعت مى گذرند و خارج مى شوند اشاره به نفوذ فوق العاده آنها در كره زمين است . «شاخصه » از ماده «شخوص » (بر وزن خلوص ) در اصل به معنى خارج شدن از منزل ، يا خارج شدن از شهرى به شهر ديگر است ، و از آنجا كه به هنگام تعجب و خيره شدن چشم گوئى مى خواهد چشم انسان بيرون بيايد به اين حالت نيز، شخوص گفته شده است ، اين حالتى است كه در محشر به گنهكاران دست مى دهد، آنچنان خيره مى شوند كه گوئى چشمهايشان مى خواهد از حدقه بيرون بيايد.
آيه ۹۸- ۱۰۳
آيه و ترجمه
إِنَّكمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصب جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَرِدُونَ(۹۸) لَوْ كانَ هَؤُلاءِ ءَالِهَةً مَّا وَرَدُوهَا وَ كلُّ فِيهَا خَلِدُونَ(۹۹) لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَ هُمْ فِيهَا لا يَسمَعُونَ(۱۰۰) إِنَّ الَّذِينَ سبَقَت لَهُم مِّنَّا الْحُسنى أُولَئك عَنهَا مُبْعَدُونَ(۱۰۱) لا يَسمَعُونَ حَسِيسهَا وَ هُمْ فى مَا اشتَهَت أَنفُسهُمْ خَلِدُونَ(۱۰۲) لا يحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الاَكبرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَئكةُ هَذَا يَوْمُكُمُ الَّذِى كنتُمْ تُوعَدُونَ(۱۰۳) ترجمه : ۹۸ - شما و آنچه غير از خدا ميپرستيد هيزم جهنم خواهيد بود و همگى در آن وارد م
۹۹ - اگر اينها خدايان بودند هرگز وارد آن نمى شدند، و همه در آن جاودانه خواهند بود. ۱۰۰ - آنها در آن ناله هاى دردناك دارند، و چيزى نمى شنوند! ۱۰۱ - (اما) كسانى كه وعده نيك از قبل به آنها دادهايم (يعنى مؤ منان صالح ) از آن دور نگاهداشته مى شوند. ۱۰۲ - آنها صداى آتش دوزخ را نمى شنوند و در آنچه دلشان بخواهد جاودانه متنعم هستند. ۱۰۳ - وحشت بزرگ آنها را اندوهگين نمى كند، و فرشتگان به استقبالشان ميروند (و مى گويند) اين همان روزى است كه به شما وعده داده ميشد. تفسير: هيزم جهنم ! در تعقيب آيات گذشته كه از سرنوشت مشركان ستمگر بحث ميكرد در اين آيات روى سخن را به آنها كرده و آينده آنها و معبودهايشان را چنين ترسيم مى كند: «شما و آنچه را غير از خدا مى پرستيد آتشگيره جهنميد»! (انكم و ما تعبدون من دون الله حصب جهنم ). «حصب » در اصل به معنى پرتاب كردن است ، مخصوصا به قطعات هيزم كه در تنور پرتاب مى كنند حصب گفته مى شود. بعضى گفته اند «حطب » (بر وزن سبب ) كه به معنى هيزم مى باشد در لغات مختلف عرب ، تلفظهاى متفاوتى دارد، بعضى از قبائل آن را حصب و بعضى ديگر خضب مينامند و از آنجا كه قرآن براى جمع بين قبائل و طوائف و دلها بوده ، گاه لغات مختلف آنها را به كار ميگيرد تا از اين راه ، جمع قلوب شود، از جمله همين كلمه حصب است كه تلفظى است از قبائل اهل يمن در واژه «حطب ». به هر حال آيه فوق به مشركان مى گويد: آتشگيره جهنم و هيزمى كه شعله هاى آن را تشكيل مى دهد خود شما و خدايان ساختگى شما است ، و همچون
قطعه هاى هيزم بيارزش يكى پس از ديگرى در جهنم پرتاب مى شويد! سپس اضافه مى كند: «شما وارد بر آن مى شويد» (انتم لها واردون ). اين جمله يا به عنوان تاكيد مطلب گذشته است ، و يا اشاره به نكته جديدى است و آن اينكه اول بتها را در آتش مى افكنند، سپس شما بر آنها وارد مى شويد، گوئى خدايانتان با آتشى كه از وجودشان برمى خيزد از شما پذيرائى مى كنند. اگر سؤ ال شود كه انداختن بتها در جهنم چه فلسفه اى دارد، در پاسخ بايد گفت : اين خود يكنوع عذاب و مجازات است براى بتپرستان كه ببينند در آتشى كه از بتهايشان زبانه مى كشد مى سوزند، از اين گذشته تحقيرى است براى افكار آنها كه به چنين موجودات بى ارزشى پناه مى بردند. البته اين در صورتى است كه ما «يعبدون » به معنى معبودهاى بيجان و بتهاى سنگى و چوبى باشد (همانگونه كه از كلمه ما استفاده مى شود، زيرا ما غالبا براى موجود غير عاقل است ) ولى اگر مفهوم آن را عام بگيريم و شامل شياطينى كه معبود واقع شدند بشود نكته ورود اين معبودها در جهنم كاملا واضح است چرا كه خود شريك جرمند. سپس به عنوان نتيجه گيرى كلى مى فرمايد: «اگر اين بتها، خدايانى بودند هرگز وارد آتش دوزخ نمى شدند» (لو كان هؤ لاء آلهة ما وردوها). ولى بدانيد نه تنها وارد دوزخ مى شوند بلكه جاودانه در آن خواهند بود (و كل فيها خالدون ).
و اين جالب است كه اين بتپرستان جاودانه گرفتار خدايان خود باشند همان خدايانى كه هميشه آنها را پرستش ميكردند و سپر بلاها مى شمردند و حل مشكلاتشان را از آنها مى خواستند! براى توضيح بيشتر پيرامون وضع دردناك ، اين «عابدان گمراه »، در برابر آن «معبودان بى ارزش » مى گويد: «آنها در دوزخ ، فريادها و ناله هاى دردناك دارند» (لهم فيها زفير). «زفير» در اصل به معنى فرياد كشيدنى است كه با بيرون فرستادن نفس تواءم باشد، و بعضى گفته اند فرياد نفرت انگيز الاغ در آغاز «زفير» و در پايانش «شهيق » ناميده مى شود، و به هر حال در اينجا اشاره به فرياد و ناله اى است كه از غم و اندوه برمى خيزد. اين احتمال نيز وجود دارد كه اين زفير و ناله غم انگيز تنها مربوط به عابدان نباشد بلكه شياطينى كه معبودشان بودند نيز در اين امر با آنها شريكند. جمله بعد، يكى ديگر از مجازاتهاى دردناك آنها را بازگو مى كند و آن اينكه آنها در دوزخ چيزى نمى شنوند (و هم فيها لا يسمعون ). اين جمله ممكن است اشاره به اين باشد كه آنها سخنى كه مايه سرور و خوشحاليشان باشد مطلقا نمى شنوند، و تنها مستمع ناله هاى جانكاه دوزخيان ، و فريادهاى فرشتگان عذاب هستند. بعضى گفته اند منظور اين است كه اينها را در تابوتهاى آتشين مى گذارند آنچنان كه صداى هيچكس را مطلقا نمى شنوند گوئى تنها آنها در عذابند و اين خود مايه مجازات بيشترى است چرا كه اگر انسان ، گروهى را هم زندان خود ببيند مايه
تسلى خاطر او است كه «البلية اذا عمت طابت » (بلا چو عام بود دلكش است و مستحسن !). آيه بعد حالات مؤ منان راستين و مردان و زنان با ايمان را بازگو مى كند تا در مقايسه با يكديگر وضع هر دو مشخص تر شود. نخست مى گويد: ((كسانى كه به خاطر ايمان و اعمال صالحشان وعده نيك به آنها از قبل داده ايم از اين آتش هولناك و وحشتناك دورند (ان الذين سبقت لهم منا الحسنى اولئك عنها مبعدون ). اشاره به اينكه ما به تمام وعده هائى كه به مؤ منان در اين جهان داده ايم وفا خواهيم كرد كه يكى از آنها دور شدن از آتش دوزخ است . گرچه ظاهر اين جمله اين است كه تمام مؤ منان راستين را شامل مى شود ولى بعضى احتمال داده اند كه اشاره به معبودانى همچون حضرت مسيح ( عليه السلام ) و مريم است كه بدون خواست آنها بوسيله گروهى عبادت شدند، و از آنجا كه آيات سابق مى گفت : شما و خدايانتان وارد دوزخ مى شويد، و اين تعبير ممكن بود شامل امثال حضرت مسيح ( عليه السلام ) نيز شود، قرآن بلافاصله اين جمله را به صورت يك استثناء بيان مى كند كه اين گروه هرگز وارد دوزخ نخواهند شد. بعضى از مفسران شان نزولى در مورد اين آيه ذكر كرده اند كه نشان مى دهد بعضى همين سؤ ال را از پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) كردند و آيه در پاسخ آنها نازل گرديد. ولى با اين حال مانعى ندارد كه آيه فوق هم پاسخى براى اين سؤ ال باشد و هم يك حكم عمومى نسبت به همه مؤ منان راستين . در آخرين آيات مورد بحث ، چهار نعمت بزرگ الهى را كه شامل حال اين گروه سعادتمند است برمى شمرد:
نخست اينكه «آنها صداى آتش را نمى شنوند» (لا يسمعون حسيسها). «حسيس » چنانكه ارباب لغت گفته اند به معنى صداى محسوس است ، و به معنى خود حركت يا صدائى كه از حركت برمى خيزد نيز آمده است ، آتش دوزخ كه دائما در آتشگيره هايش مشغول پيشروى است ، داراى صداى مخصوصى است ، اين صدا از دو جهت وحشتناك است ، از نظر اينكه صداى آتش است و از نظر اينكه صداى پيشروى است . مؤ منان راستين چون از جهنم دورند هرگز اين صداهاى وحشتناك به گوششان نمى خورد. ديگر اينكه «آنها در آنچه بخواهند و مايل باشند به طور جاودان متنعمند» (و هم فيما اشتهت انفسهم خالدون ). يعنى آنجا محدوديت اين جهان را ندارد كه انسان آرزوى بسيارى از نعمتها بكند و به آن دسترسى نداشته باشد، هر نعمت مادى و معنوى كه بخواهد بدون استثناء در دسترس او است ، آنهم نه يك روز و دو روز بلكه در يك عمر جاويدان ! سوم اينكه فزع اكبر آنها را غمگين نمى كند (لا يحزنهم الفزع الاكبر). «فزع اكبر» (وحشت بزرگ ) را بعضى اشاره به وحشتهاى روز قيامت دانسته اند كه از هر وحشتى بزرگتر است ، و بعضى اشاره به نفخه صور و دگرگونيهاى پايان اين جهان و تزلزل عجيبى كه در اركان اين عالم ميافتد آنچنان كه در آيه ۸۷ سوره نحل آمده است . ولى از آنجا كه وحشت روز رستاخيز مسلما از آن هم مهمتر است تفسير اول صحيح تر به نظر مى رسد. بالاخره آخرين لطف خدا در باره كسانى كه در اين آيات به آنها اشاره شده
اين است كه «فرشتگان رحمت به استقبال آنها مى شتابند و به آنها تبريك و شادباش مى گويند و بشارت مى دهند اين همان روزى است كه به شما وعده داده مى شد» (و تتلقاهم الملائكة هذا يومكم الذى كنتم توعدون ). در نهج البلاغه مى خوانيم امير مؤ منان على ( عليه السلام ) فرمود: فبادروا باعمالكم تكونوا مع جيران الله فى داره ، رافق بهم رسله ، و ازارهم ملائكته ، و اكرم اسماعهم ان تسمع حسيس نار جهنم ابدا: «به اعمال نيك مبادرت ورزيد تا از همسايگان خدا در سراى او باشيد، در جائى كه پيامبران را رفيق آنها قرار داده ، و فرشتگان را به زيارتشان ميفرستد، خدا آنچنان اين گروه را گرامى داشته كه حتى گوشهايشان صداى آتش دوزخ را نمى شنود».
آيه ۱۰۴
آيه و ترجمه
يَوْمَ نَطوِى السمَاءَ كَطىِّ السجِلِّ لِلْكتُبِ كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَعِلِينَ(۱۰۴) ترجمه : ۱۰۴ - در آن روز كه آسمان را همچون طومار درهم مى پيچيم ، (سپس ) همانگونه كه آفرينش را آغاز كرديم آنرا بازمى گردانيم ، اين وعده اى است كه ما داده ايم و قطعا آن را انجام خواهيم داد. تفسير: آن روز كه آسمانها در هم پيچيده مى شود در آخرين آيه بحث گذشته خوانديم مؤ منان راستين از «فزع اكبر» (وحشت بزرگ ) غمگين نمى شوند آيه مورد بحث توصيفى از آن روز وحشت بزرگ است ، و در حقيقت علت عظمت اين وحشت را مجسم مى سازد، مى گويد: «اين امر، روزى تحقق مى يابد كه ما آسمان را درهم مى پيچيم همانگونه كه طومار نامه ها درهم پيچيده مى شود»! (يوم نطوى السماء كطى السجل للكتب ). در زمانهاى گذشته براى نوشتن نامه ها و همچنين كتابها، از اوراق طومار مانند استفاده مى كردند، اين طومارها را قبل از نوشتن به هم مى پيچيدند و شخص كاتب تدريجا آن را از يك طرف مى گشود و مطالب مورد نظر را روى آن مى نوشت
و بعد از پايان كتابت نيز آن را مى پيچيدند و كنار مى گذاشتند و لذا هم نامه ها و هم كتابهايشان شكل طومار داشت اين طومار، «سجل » ناميده مى شد كه براى كتابت از آن استفاده شده بود. در اين آيه تشبيه لطيفى نسبت به درنورديدن طومار عالم هستى در پايان دنيا شده است ، در حال حاضر اين طومار گشوده شده و تمام نقوش و خطوط آن خوانده مى شود و هر يك در جائى قرار دارد، اما هنگامى كه فرمان رستاخيز فرا رسد، اين طومار عظيم با تمام خطوط و نقوشش ، در هم پيچيده خواهد شد. البته پيچيدن جهان به معنى فنا و نابودى آن نيست چنانكه بعضى پنداشته اند بلكه به معنى درهم كوبيده شدن و جمع و جور شدن آن است ، و به تعبير ديگر شكل جهان به هم مى خورد اما مواد آن نابود نمى شود، اين حقيقتى است كه از تعبيرات مختلف در آيات معاد (مخصوصا بازگشت انسان از استخوان پوسيده و از قبرها) به خوبى مشاهده مى شود. سپس اضافه مى كند «همانگونه كه ما در آغاز آن را ايجاد كرديم باز هم برمى گردانيم » و اين كار مشكل و سختى در برابر قدرت عظيم ما نيست (كما بداءنا اول خلق نعيده ). در حقيقت اين تعبير شبيه تعبيرى است كه در آيه ۲۹ سوره اعراف آمده است كما بداءكم تعودون : «همانگونه كه شما را در آغاز ايجاد كرد باز مى گرداند.» و يا همانند: و هو الذى يبدء الخلق ثم يعيده و هو اهون عليه : «او كسى است كه آفرينش را ايجاد كرد سپس آن را بازمى گرداند و اين بر او آسانتر است » (روم - ۲۷).
اما اينكه بعضى از مفسران احتمال داده اند كه منظور از اين بازگشت ، بازگشت به فناء و نيستى ، يا به هم پيچيدگى همچون آغاز آفرينش است ، بسيار بعيد به نظر مى رسد. و در پايان آيه مى فرمايد: اين وعده اى است كه ما داده ايم و قطعا آن را انجام خواهيم داد (وعدا علينا انا كنا فاعلين ). از بعضى روايات استفاده مى شود كه منظور از بازگشت خلق به صورت اول آن است كه انسانها بار ديگر پا برهنه و عريان - آن گونه كه در آغاز آفرينش بودند - باز مى گردند، ولى بدون شك منظور اين نيست كه مفهوم آيه منحصر در اين معنى باشد، بلكه اين يكى از چهره هاى بازگشت آفرينش به صورت نخست است .
آيه ۱۰۵ - ۱۰۶
آيه و ترجمه
وَ لَقَدْ كتَبْنَا فى الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الاَرْض يَرِثُهَا عِبَادِى الصلِحُونَ(۱۰۵) إِنَّ فى هَذَا لَبَلَغاً لِّقَوْمٍ عَبِدِينَ(۱۰۶) ترجمه : ۱۰۵ - ما در زبور بعد از ذكر (تورات ) نوشتيم كه بندگان صالح من وارث (حكومت ) زمين خواهند شد. ۱۰۶ - در اين ابلاغ روشنى است براى جمعيت عبادت كنندگان . تفسير: حكومت زمين از آن صالحان خواهد بود. بعد از آنكه در آيات گذشته به قسمتى از پاداشهاى اخروى مؤ منان صالح اشاره شد در دو آيه مورد بحث به يكى از روشن ترين پاداشهاى دنيوى آنها كه حكومت روى زمين است با بيان شيوائى اشاره كرده مى گويد: در زبور بعد از ذكر چنين نوشتيم كه سرانجام بندگان صالح من وارث (حكومت ) زمين خواهند شد)) (و لقد كتبنا فى الزبور من بعد الذكر ان الارض يرثها عبادى الصالحون ). «ارض » به مجموع كره زمين گفته مى شود و سراسر جهان را شامل مى گردد مگر اينكه قرينه خاصى در كار باشد، گرچه بعضى احتمال داده اند كه مراد وارث شدن سراسر زمين در قيامت است ، ولى ظاهر كلمه «ارض » هنگامى كه بطور مطلق گفته مى شود، زمين اين جهان است . واژه «ارث » همانگونه كه سابقا هم اشاره كرده ايم به معنى چيزى است كه بدون معامله و دادوستد به كسى انتقال مى يابد، و گاهى در قرآن كريم
به تسلط و پيروزى يك قوم صالح بر قوم ناصالح و در اختيار گرفتن مواهب و امكانات آنها گفته شده است ، چنانكه در آيه ۱۳۷ سوره اعراف در باره بنى اسرائيل و پيروزيشان بر فرعونيان چنين ميخوانيم : و اورثنا القوم الذين كانوا يستضعفون مشارق الارض و مغاربها: «ما شرق و غرب زمين را به ارث به آن قوم مستضعف داديم » گرچه «زبور» در اصل به معنى هر گونه كتاب و نوشته است ، هر چند در قرآن مجيد در دو مورد از سه موردى كه اين كلمه به كار رفته ، اشاره به زبور داود است اما بعيد به نظر نمى رسد كه مورد سوم يعنى آيه مورد بحث نيز به همين معنى باشد. «زبور داود» يا به تعبيرى كه در كتب «عهد قديم » آمده «مزامير داود» عبارت است از مجموعه اى از مناجاتها و نيايشها و اندرزهاى داود پيامبر. بعضى مفسران نيز احتمال داده اند كه منظور از زبور در اينجا تمام كتب انبياى پيشين است . ولى بيشتر - با توجه به دليلى كه ذكر كرديم - به نظر مى رسد كه زبور همان كتاب مزامير داود باشد، بخصوص اينكه در مزامير موجود، عباراتى وجود دارد كه عينا مطابق با آيه مورد بحث است و بعدا به خواست خدا به آن اشاره خواهيم كرد. «ذكر» در اصل به معنى يادآورى و يا چيزى كه مايه تذكر و يادآورى است ، و در آيات قرآن به همين معنى به كار رفته ، گاهى نيز به كتاب آسمانى موسى يعنى تورات اطلاق شده (مانند آيه ۴۸ سوره انبياء و لقد آتينا موسى و هارون الفرقان و ضياء و ذكرا للمتقين ). و گاه اين عنوان در مورد قرآن استعمال شده ، مانند آيه ۲۷ سوره تكوير:
ان هو الا ذكر للعالمين . چلذا بعضى گفته اند كه منظور از ذكر در آيه مورد بحث قرآن است ، و زبور تمام كتب انبياء پيشين ، و كلمه من بعد تقريبا معادل كلمه علاوه بر در فارسى خواهد بود و به اين ترتيب معنى آيه چنين مى شود: «ما علاوه بر قرآن در تمام كتب انبياء پيشين نوشتيم كه سرانجام سراسر روى زمين در اختيار بندگان صالح خدا قرار خواهد گرفت ». ولى با توجه به تعبيراتى كه در آيه به كار رفته ، ظاهر اين است كه منظور از زبور، كتاب داود، و ذكر به معنى تورات است ، و با توجه به اينكه زبور بعد از تورات بوده ، تعبير من بعد نيز حقيقى است ، و به اين ترتيب معنى آيه چنين مى شود، «ما، در زبور، بعد از تورات ، چنين نوشتيم كه اين زمين را بندگان صالح ما به ارث خواهند برد.» در اينجا اين سؤ ال پيش مى آيد كه چرا در ميان كتب آسمانى ، تنها از اين دو كتاب نام ، برده شده است ؟ اين تعبير ممكن است به خاطر آن باشد كه : داود، يكى از بزرگترين پيامبرانى بود كه تشكيل حكومت حق و عدالت داد، و بنى اسرائيل نيز مصداق روشن قوم مستضعفى بودند كه بر ضد مستكبران قيام كردند و دستگاه آنها را بهم پيچيدند و وارث حكومت و سرزمين آنها شدند. سؤ ال ديگرى كه در اينجا باقى ميماند اين است كه بندگان صالح خدا (عبادى الصالحون ) كيانند؟ با توجه به اضافه شدن بندگان به خدا، مساله ايمان و توحيد آنها روشن مى شود، و با توجه به كلمه «صالحون » كه معنى گسترده و وسيعى دارد، همه شايستگيها به ذهن مى آيد: شايستگى از نظر عمل و تقوا، شايستگى از نظر علم
و آگاهى ، شايستگى از نظر قدرت و قوت ، و شايستگى از نظر تدبير و نظم و درك اجتماعى . هنگامى بندگان با ايمان اين شايستگيها را براى خود فراهم سازند، خداوند نيز كمك و يارى مى كند تا آنها بينى مستكبران را به خاك بمالند، دستهاى آلوده شان را از حكومت زمين كوتاه كنند، و وارث ميراثهاى آنها گردند. بنابراين تنها «مستضعف بودن » دليل بر پيروزى بر دشمنان و حكومت روى زمين نخواهد بود، بلكه از يكسو ايمان لازم است و از سوى ديگر كسب شايستگيها، و مستضعفان جهان مادام كه اين دو اصل را زنده نكنند به حكومت روى زمين نخواهند رسيد. و لذا در آيه بعد به عنوان تاكيد بيشتر مى گويد: «در اين سخن ابلاغ روشنى است براى گروهى كه خدا را با اخلاص پرستش مى كنند» (ان فى هذا لبلاغا لقوم عابدين ). بعضى از مفسران «هذا» را اشاره به تمام وعد و وعيدهائى كه در اين سوره و يا در تمام قرآن آمده است دانسته اند كه موضوع بحث ما نيز در اين مفهوم كلى وارد است . ولى ظاهر آيه اين است كه «هذا» اشاره به همان وعدهاى است كه در آيه قبل به بندگان صالح خود در مورد حكومت روى زمين داده شده است . نكته ها:
روايات پيرامون قيام مهدى ( عليه السلام )
در بعضى از روايات صريحا اين آيه تفسير به ياران مهدى ( عليه السلام ) شده است : چنانكه در مجمع البيان ذيل همين آيه از امام باقر ( عليه السلام ) چنين مى خوانيم : هم
اصحاب المهدى فى آخر الزمان : ((بندگان صالحى را كه خداوند در اين آيه به عنوان وارثان زمين ياد مى كند ياران مهدى ( عليه السلام ) در آخر الزمان هستند)). در تفسير قمى نيز در ذيل اين آيه چنين آمده است : ان الارض يرثها عبادى الصالحون ، قال القائم و اصحابه : ((منظور از اينكه زمين را بندگان صالح خدا به ارث مى برند مهدى قائم ( عليه السلام ) و ياران او هستند.)) ناگفته پيدا است مفهوم اين روايات ، انحصار نيست ، بلكه بيان يك مصداق عالى و آشكار است ، و بارها گفته ايم اين تفسيرها هرگز عموميت مفهوم آيه را محدود نمى سازد. بنابراين در هر زمان و در هر جا بندگان صالح خدا قيام كنند، پيروز و موفق خواهند بود و سرانجام وارث زمين و حكومت آن خواهند شد. علاوه بر روايات فوق كه در خصوص تفسير اين آيه وارد شده روايات بسيار زيادى كه بالغ به حد تواتر است از طرق شيعه و اهل تسنن در مورد مهدى ( عليه السلام ) از پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و همچنين از ائمه اهلبيت (عليهمالسلام ) نقل شده كه همه آنها دلالت بر اين دارد سرانجام حكومت جهان به دست صالحان خواهد افتاد، و مردى از خاندان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) قيام مى كند و زمين را پر از عدل و داد مى سازد آنچنان كه از ظلم و جور پر شده باشد. از جمله اين حديث معروف است كه در اكثر منابع اسلامى از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نقل شده : لو لم يبق من الدنيا الا يوم ، لطول الله ذلك اليوم ، حتى يبعث رجلا (صالحا) من اهلبيتى يملا الارض عدلا و قسطا كما ملئت ظلما و جورا: ((اگر از عمر جهان جز يك روز نماند، خداوند آن روز را آنقدر طولانى مى كند تا مرد صالحى را از خاندان من برانگيزد كه صفحه زمين را پر از عدل و داد كند همانگونه كه از ظلم و جور پر شده است . اين حديث با همين تعبير يا مختصر تفاوتى در بسيارى از كتب شيعه و اهل
سنت آمده است . در ذيل آيه ۳۳ سوره توبه گفتيم : كه گروهى از بزرگان علماى اسلام ، از قديم و جديد، سنى و شيعه در كتابهاى خود تصريح كرده اند كه احاديث در زمينه قيام مهدى ( عليه السلام ) در سر حد تواتر است و به هيچوجه قابل انكار نيست ، حتى كتابهائى بالخصوص در اين مورد نوشته اند كه شرح آن را مى توانيد در جلد هفتم تفسير نمونه ذيل آيه ۳۳ توبه (صفحه ۳۷۴ به بعد) مطالعه فرمائيد.
بشارت حكومت صالحان در مزامير داود
جالب اينكه در كتاب «مزامير داود» كه امروز جزء كتب عهد قديم است عين تعبيرى كه در آيات فوق خوانديم يا مشابه آن در چند مورد ديده مى شود و نشان مى دهد با تمام تحريفاتى كه در اين كتب به عمل آمده اين قسمت همچنان از دستبردها مصون مانده است . ۱ - در مزمور ۳۷ جمله ۹ مى خوانيم :... ((زيرا كه شريران منقطع مى شوند، و اما متوكلان به خداوند، وارث زمين خواهند شد، و حال اندك است كه شرير نيست مى شود، هر چند مكانش را استفسار نمائى ناپيدا خواهد شد!. ۲ - و در جاى ديگر در همين مزمور (جمله ۱۱) مى خوانيم : «اما متواضعانه وارث زمين شده از كثرت سلامتى متلذذ خواهند شد». ۳ - و نيز در همان مزمور ۳۷ جمله ۲۷ اين موضوع به تعبير ديگرى ديده مى شود: ((زيرا متبركان خداوند وارث زمين خواهند شد، اما ملعونان وى منقطع خواهند شد...).
۴ - در همين مزمور جمله ۲۹ آمده است : صديقان وارث زمين شده ، ابدا در آن ساكن خواهند بود)). ۵ - و در جمله ۱۸ از همين مزمور آمده است : «خداوند روزهاى صالحان را مى داند و ميراث ايشان ابدى خواهد شد». در اينجا بخوبى مشاهده مى كنيم همان عنوان صالحان كه در قرآن آمده با همان تعبير در مزامير داود به چشم مى خورد، علاوه بر اين تعبيرات ديگرى مانند «صديقان »، «متوكلان »، «متبركان »، و «متواضعان » كه با آن قريب الافق است نيز در جمله هاى ديگر ذكر شده است . اين تعبيرات ، دليل بر عموميت حكومت صالحان است و كاملا با احاديث قيام مهدى ( عليه السلام ) تطبيق مى كند.
حكومت صالحان يك قانون آفرينش است
گرچه براى آنها كه غالبا شاهد و ناظر حكومت طاغيان ظالم و ياغيان قلدر بوده اند، مشكل است اين حقيقت را به آسانى پذيرا شوند كه تمام اين حكومتها بر خلاف نواميس آفرينش و قوانين جهان خلقت است و آنچه با آن هماهنگ ميباشد همان حكومت صالحان با ايمان است . ولى تحليلهاى فلسفى به اينجا منتهى مى شود كه اين يك واقعيت است ، بنابراين جمله «ان الارض يرثها عبادى الصالحون » پيش از آنكه يك وعده الهى باشد يك قانون تكوينى محسوب مى شود. توضيح اينكه : جهان هستى تا آنجا كه ميدانيم مجموعه اى از نظامها است
وجود قوانين منظم و عمومى در سرتاسر اين جهان دليل بر يكپارچگى و بهم پيوستگى اين نظام است . مساله نظم و قانون و حساب در پهنه آفرينش يكى از اساسى ترين مسائل اين عالم محسوب مى شود، فى المثل اگر مى بينيم صدها دستگاه مغز الكترونيكى نيرومند دست بدست هم مى دهند تا با انجام محاسبات دقيق راه سفرهاى فضائى را براى مسافران فضا هموار سازند، و محاسبات آنها درست از آب در مى آيد و قائق ماه نشين در همان محل پيشبينى شده در كره ماه مى نشيند با اينكه كره ماه و زمين هر دو به سرعت در حركتند، بايد توجه داشته باشيم كه اين جريان مديون نظام دقيق منظومه شمسى و سيارات و اقمار آن است ، زيرا اگر حتى يكصدم ثانيه از سير منظم خود منحرف مى شدند معلوم نبود مسافران فضا به كدام نقطه پرتاب خواهند شد. از جهان بزرگ وارد عالم كوچك و كوچكتر و بسيار كوچك ميشويم ، در اينجا مخصوصا در عالم موجودات زنده نظم مفهوم زنده ترى به خود مى گيرد و هرج و مرج در آن هيچ محلى ندارد، مثلا بهم خوردن تنظيم يك سلول مغزى انسان كافى است كه سازمان زندگى او را به گونه غم انگيزى به هم بريزد. در اخبار جرائد آمده بود كه يك جوان دانشجو بر اثر يك تكان شديد مغزى در يك حادثه رانندگى تقريبا تمام گذشته خود را فراموش كرده است ! در حالى كه از جهات ديگر سالم است ، برادر و خواهر خود را نمى شناسد و از اينكه مادرش او را در آغوش مى فشارد و مى بوسد وحشت مى كند كه اين زن بيگانه با من چه كار دارد؟ او را به زادگاهش مى برند، به اطاقى كه در آن بزرگ شده ، به كارهاى دستى و تابلوهاى نقاشى خودش مى نگرد، ولى مى گويد: اين نخستين بار است كه چنين اطاق و تابلوى را مشاهده مى كند!! شايد فكر مى كند از كره ديگرى به اين كره قدم گذارده است كه همه چيز براى او تازگى دارد.
شايد از ميان چند ميليارد سلول مغز او، تنها چند سلول ارتباطى كه گذشته را با حال پيوند مى داده ، از كار افتاده است ، ولى همين بهم خوردن تنظيم جزئى چه اثر وحشتناكى به بار آورد؟! آيا جامعه انسانى مى تواند با انتخاب لا نظام و هرج و مرج و ظلم و ستم و نابسامانى و ناهنجارى خود را از مسير رودخانه عظيم جهان آفرينش كه همه در آن با برنامه منظم پيش مى روند كنار بكشد؟! آيا مشاهده وضع عمومى جهان ما را به اين فكر نمى اندازد كه بشريت نيز خواه ناخواه بايد در برابر نظام عالم هستى سر فرود آرد و قوانين منظم و عادلانه اى را بپذيرد، به مسير اصلى بازگردد، و همرنگ اين نظام شود؟! نظرى به ساختمان دستگاه هاى گوناگون و پيچيده بدن هر انسان كه مى افكنيم ! از قلب و مغز گرفته تا چشم و گوش و زبان و حتى يك پياز مو، مى بينيم همه آنها تابع قوانين و نظم و حسابى هستند، با اينحال چگونه جامعه بشريت بدون پيروى از ضوابط و مقررات و نظام صحيح عادلانه مى تواند برقرار بماند؟ ما خواهان بقاى بشريت هستيم و براى آن تلاش مى كنيم منتها هنوز سطح آگاهى اجتماع ما به آن حد نرسيده كه بدانيم ادامه راه كنونى منتهى به فنا و نابودى ما مى شود، ولى كمكم بر سر عقل مى آئيم و اين درك و رشد فكرى براى ما حاصل مى گردد. ما خواهان منافع خويشتن هستيم ، ولى هنوز نمى دانيم كه ادامه وضع فعلى منافع ما را بر باد مى دهد، اما تدريجا ارقام و آمار زنده و گويا را مثلا در مورد مسابقه تسليحاتى در برابر چشممان مى گذاريم و مى بينيم چگونه نيمى از فعالترين نيروهاى فكرى و جسمانى جوامع جهان و نيمى از ثروتها و سرمايه هاى بزرگ در اين راه به هدر مى رود نه تنها به هدر مى رود بلكه در مسير نابود كردن نيم دوم به كار مى افتد!
همزمان با افزايش سطح آگاهى ما به روشنى مى يابيم كه بايد به نظام عمومى عالم هستى بازگرديم و با آن همصدا شويم . و همانطور كه واقعا جزئى از اين كل هستيم عملا هم بايد چنين باشيم تا بتوانيم به اهداف خود در تمام زمينه ها برسيم . نتيجه اينكه : نظام آفرينش دليل روشنى بر پذيرش يك نظام صحيح اجتماعى در آينده ، در جهان انسانيت خواهد بود، و اين همان چيزى است كه از آيه مورد بحث و احاديث مربوط به قيام مصلح بزرگ جهانى (مهدى ارواحنا فداه ) استفاده مى شود.
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
