النحل ٧٨
| کپی متن آیه |
|---|
| وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ |
ترجمه
| النحل ٧٧ | آیه ٧٨ | النحل ٧٩ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«السَّمْعَ»: حسّ شنوائی. گوش. «الأبْصَارَ»: جمع بَصَر، حسّ بینائی. چشم. «الأفْئِدَةَ»: جمع فؤاد. دل. مراد ادراک و تمییز است.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
تفسیر
- آيات ۷۸ - ۸۹ سوره نحل
- خدای تعالی، سبب حقيقى پرواز مرغان در هواست
- ذكر نعمت خانه، پوست و پشم و كُرك و موى حيوان و...
- وجه اين كه درباره سرابيل فرمود: «شما را از گرما نگه مى دارد»، و حفظ از سرما را ذكر نكرد
- معناى آيه: «يَعرِفُونَ نِعمَةَ اللّهِ ثُمَّ يُنكِرُونَهَا وَ أكثَرُهُمُ الكَافِرُون»
- وجوهى كه مفسّران، درباره آيه «وَ أكثَرُهُمُ الكَافِرُون» گفته اند
- مراد از اين كه در قيامت، از هر امّتى، شهيدى مبعوث مى گردد
- قيامت، روز پاداش و كيفر است، نه روز عمل و جبران
- در عذاب ظالمان در آخرت، تخفيف و تأخيرى نيست
- مشركان در روز قيامت، تسليم خدا مى شوند
- تسليم اضطرارى مشركان در قيامت، در برابر خدا، سودى به حالشان ندارد
- كافران مفسد، عذابى بيش از ديگر كفار خواهند داشت
- تفصيلى در مورد شهید و شهادت گواهان، در قیامت
- معناى اين كه قرآن، بيان كننده هر چيزى است
- بحث روايتى
- چند روايت در ذيل جمله: «تِبيَاناً لِكُلّ شَئ»
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ «78» وخداوند شما را از شكم مادرانتان بيرون آورد در حالى‌كه هيچ چيز نمى‌دانستيد و براى شما گوش و چشمها ودل‌ها قرار داد، شايد شما شكر كنيد.
نکته ها
«امهات» جمع «ام» است و بجاى «امات»، «أُمَّهاتُ» گفته مى‌شود، يعنى حرفِ «ها» در جمع زايد است.
پیام ها
1- تولّد از مادر، به اراده‌ى الهى است. «اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ»
2- ياد نقص‌ها و كمبودها و فقدان‌هاى گذشته، روحيّه‌ى شكر را در انسان بارور
«1». حذف مقدمات، نظير سخن گفتن حضرت عيسى در گهواره و سرعت بخشيدن به مقدمات، مانند آوردن تخت بلقيس نزد حضرت سليمان در يك لحظه.
جلد 4 - صفحه 557
مى‌كند. لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً ... لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
3- حكمت و سنّت خداوند، آن است كه هر كارى از راه وسيله‌اش انجام شود.
ابزار علم، چشم و گوش و دل است. جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ ...
4- كارآيىِ گوش قبل از چشم است. (گوش در شكم مادر هم مى‌شنود، ولى چشم بعد از تولد تا مدّتى بسته است. شايد به همين دليل در آيه نام گوش قبل از چشم برده شده است) «جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ»
5- تشكر از هر نعمت، بكارگيرى صحيح آن است. زيرا قرآن از گروهى انتقاد مى‌كند كه چشم دارند ولى حقايق را نمى‌بينند، گوش دارند ولى حاضر به شنيدن حقّ نيستند. جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ ... لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
6- شكر واقعى نعمت چشم و گوش، تحصيل علم است: زيرا آيه ابتدا مى‌فرمايد:
شما نمى‌دانستيد، من به شما چشم و گوش دادم تا شكر كنيد، يعنى علم بياموزيد. جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ ... لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (78)
بعد از آن ابتداى ظهور ايشان خبر مى‌دهد تا از مبدء، معاد را استدلال نمايند:
وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ: و خداوند سبحان بيرون آورد شما را از شكمهاى مادران شما. لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً: نمى‌دانستيد هيچ چيز را از جلب منافع به خود، و دفع مكاره از خود. وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ: و قرار داد به لطف شامله خود براى شما گوش. وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ: و چشمها و دلها، يعنى ادوات و آلات دانائى و بينائى و آگاهى مرحمت فرمود تا جزئيات را به مشاعر دريابيد، و به دلها و قلبها مشاركات و مباينات كه در ميان قوا باشد به سبب تكرار احساسات تعقل كنيد، تا علوم بديهى شما را حاصل شود و به نظر در آن، اكتساب علوم نظرى نمائيد. پس ادوات استفادات و استفاضات از كلام و كتاب كه گوش و چشم باشد، خداوند منّان به شما مرحمت فرموده و سلاطين قلوب را كه مميزات مستفادات شما هستند، بر مسند تعقل متمكن ساخت تا به تفكر و تأمل هشيار شويد، مبدء و معاد خود را بشناسيد، و راه خير و سعادت را رهنما گرديد.
لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ: براى اين كه شكرگزارى كنيد و سپاسدارى نمائيد ذات احديت الهى را كه اين نعمتهاى عظيمه به شما مرحمت فرموده، كه اگر
جلد 7 - صفحه 252
هر آينه يكى از اين قوا، قدرى مئوف (و بيمار) شود، كليّه نظام اجتماعى مادى و معنوى شما مختل گردد. و اگر خواهى قدر نعمت دانى، نظر كن به آن كه يكى از اين سه عطيّه را فاقد باشد، چگونه اداره زندگانى او دشوار باشد.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (78) أَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّراتٍ فِي جَوِّ السَّماءِ ما يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (79) وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سَكَناً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُيُوتاً تَسْتَخِفُّونَها يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَ يَوْمَ إِقامَتِكُمْ وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلى حِينٍ (80) وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالاً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبالِ أَكْناناً وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِيلَ تَقِيكُمْ بَأْسَكُمْ كَذلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ (81)
ترجمه
- و خدا بيرون آورد شما را از شكمهاى مادرانتان كه نميدانستيد چيزى را و قرار داد براى شما گوشها و چشمها و دلها را باشد كه شما شكر گذار شويد
آيا نمينگرند بسوى پرندگان در حاليكه رام شدگانند در فضاى آسمان كه نگاه نميدارد آنها را مگر خدا همانا در آن هر آينه نشانه‌ها است براى گروهى كه ميگروند
و خدا قرار داد براى شما از خانه‌هاتان آرامگاهى و قرار داد براى شما از پوستهاى شتر و گاو و گوسفند خانه‌هائى كه سبك مى‌يابيد آنها را روز كوچتان و روز بجاى ماندنتان و از پشمهاى آنها و كركهاى آنها و مويهاى آنها فرش و لباس و مايه تجارت تا زمان معيّنى
و خدا قرار داد براى شما از آنچه آفريد سايبانهائى و قرار داد براى شما از كوهها پناهگاههائى و قرار داد براى شما لباسهائى كه حفظ كند شما را از گرما و لباسهائى كه حفظ كند شما را در كارزارتان اين چنين تمام ميكند نعمت خود را بر شما باشد كه شما منقاد شويد.
تفسير
- يكى از آثار قدرت و اسباب نعمت خداوند بر بندگان آنستكه بيرون آورد آنها را از رحمهاى مادرهاشان در حاليكه عالم نبودند بمنافع و
جلد 3 صفحه 305
مضارشان و خداوند حواسى بآنها مرحمت فرمود كه موجب زوال جهل و اكتساب علم باشد و بوسيله آن حواس دفع ضرر و جلب نفع نمايند و از آن جمله حسّ سمع است كه در مفرد و جمع استعمال ميشود و اينجا بقرينه ابصار و افئده مراد جمع است و ابصار جمع بصر و افئده جمع فؤاد است كه بمعناى قلب و محلّ علوم و معارف است و اينها نعمتهاى بزرگ خداوند است كه بايد شكر گذارى شود و يكى از آيات و علائم قدرت الهى كه اهل ايمان متوجّه بآن ميشوند و عبرت ميگيرند وجود پرندگان است در هواى مرتفع از زمين كه آنرا جوّ ميگويند و اضافه بآسمان ميشود باعتبار آنكه جهت فوق است و ديده ميشوند رام و مسخّر بفرمان خدا پرواز كنندگان بوسيله بالها و ساير معدّات و اگر اراده الهيّه بنگهدارى آنها تعلق نگرفته بود مى‌افتادند بزمين براى سنگينى جسمشان ولى غير اهل ايمان بكلّى غافل از اين آيات و مغمور در شهوات و شبهاتند و يكى از نعم الهى بر بندگان آنستكه وسايل تهيّه خانه‌ها را براى سكونت و آرامش آنها در وقت اقامت در وطنها فراهم نموده و از پوست شتر و گاو و گوسفند و متعلّقات آنها از قبيل پشم و كرك و مو خيمه‌ها و چادرها مهيّا فرموده براى بندگان كه خانه‌هاى سفرى ايشان باشد كه در موقع كوچ و انتقال از مكانى بمكانى سبك بار باشند و بتوانند آنها را نقل دهند با خود و هر جا خواسته باشند اقامت كنند بر پا نمايند و در آنها ساكن شوند و نيز از پشم گوسفند و كرك شتر و موى بز اثاثيه از قبيل فرش و لباس و متاع كه مايه انتفاع و بهره بردارى است تهيّه فرموده تا مدّتى كه ممكن باشد انتفاع از آنها يا مقدّر شده است دوام آنها و بقاء صاحبانشان و نيز خداوند مهيّا فرمود براى آسايش بندگان سايبانهائى از قبيل درخت و كوه و ابنيه و غيرها كه از تابش آفتاب بآنها پناه برند و استراحت نمايند و در كوهها غارها و منازل طبيعى سنگى و غيره قرار داد كه در آنها مخفى شوند و از شرّ درندگان محفوظ مانند و از پنبه و كتان و پشم و آهن و غيرها لباسها تهيّه فرمود براى حفظ آنها از گرما و سرما و چون در عربستان كه مورد خطاب بوده فائده اولى كه حفظ از گرما است اتمّ بوده و در آن اشاره بفائده ثانيه است بذكر حرّ كه گرما است اكتفا شده و فائده ديگر در لباس حفظ بدن است از خطرات روز جنگ و سرابيل
جلد 3 صفحه 306
بر مطلق لباس اعمّ از مخصوص بجنگ از قبيل جوشن و خود و غيره اطلاق ميشود و اين همه نعمتهاى الهى بنحو اتمّ و اكمل براى آنستكه بندگان متذكّر آنها شوند و شكر گذارى نمايند بتسليم و انقياد در برابر احكام الهى كه تمامى آن احكام هم بر نفع آنها است و در صورت كفر و عصيان انتفاع از نعم الهى بر آنها روانيست چون ظاهر آيه آنستكه تمام اين نعم بغرض تسليم و انقياد آنها خلق و مقرّر شده است اگر چه لطفا از متخلّفين هم گرفته نميشود ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ اللّه‌ُ أَخرَجَكُم مِن بُطُونِ أُمَّهاتِكُم لا تَعلَمُون‌َ شَيئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمع‌َ وَ الأَبصارَ وَ الأَفئِدَةَ لَعَلَّكُم تَشكُرُون‌َ (78)
و خداوند بيرون آورد شما را از شكم‌هاي مادرانتان نميدانستيد چيزي را و قرار داد براي شما شنوايي و چشمها و قلبها باشد که شما شكر گذار باشيد وَ اللّه‌ُ أَخرَجَكُم مِن بُطُونِ أُمَّهاتِكُم اينکه هم يكي از آيات بزرگ الهي است چنانچه از امير المؤمنين مرويست
ا تزعم انك جرم صغير، و فيك انطوي العالم الاكبر
و در قرآن مجيد مراتب خلقت انسان را مكررا بيان فرموده:
وَ لَقَد خَلَقنَا الإِنسان‌َ مِن سُلالَةٍ مِن طِين‌ٍ ثُمَّ جَعَلناه‌ُ نُطفَةً فِي قَرارٍ مَكِين‌ٍ ثُمَّ خَلَقنَا النُّطفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقنَا العَلَقَةَ مُضغَةً فَخَلَقنَا المُضغَةَ عِظاماً فَكَسَونَا العِظام‌َ لَحماً ثُمَّ أَنشَأناه‌ُ خَلقاً آخَرَ فَتَبارَك‌َ اللّه‌ُ أَحسَن‌ُ الخالِقِين‌َ مؤمنون آيه 12 تا 15 و نيز ميفرمايد:
وَ صَوَّرَكُم فَأَحسَن‌َ صُوَرَكُم وَ رَزَقَكُم مِنَ الطَّيِّبات‌ِ ذلِكُم‌ُ اللّه‌ُ رَبُّكُم فَتَبارَك‌َ اللّه‌ُ رَب‌ُّ العالَمِين‌َ مؤمن آيه 64.
و غير اينها از آيات و خلاصه كلام اينكه انسان مركب است از روح و بدن و ظهر و بطن و سر و علن اما بدن اصل آن از خاك است که فرمود مِن سُلالَةٍ مِن طِين‌ٍ و حكماء گفتند کل شي‌ء يرجع الي اصله لذا اينکه بدن خاك ميشود و قدرت كامله حق اينکه خاك را در مأكولات انسان قرار داده و از آنها نطفه استخراج فرموده و در صلب پدران و از آنجا بغريزه شهوت در رحم مادران قرار داده که ميفرمايد:
جلد 12 - صفحه 162
فِي قَرارٍ مَكِين‌ٍ و در جاي ديگر ميفرمايد يَخلُقُكُم فِي بُطُونِ أُمَّهاتِكُم خَلقاً مِن بَعدِ خَلق‌ٍ فِي ظُلُمات‌ٍ ثَلاث‌ٍ زمر آيه 8.
ظلمت رحم مشيمه بطن پس از آن اطواري در رحم دارد که ميفرمايد: خَلقاً مِن بَعدِ خَلق‌ٍ از علقه مضغه عظام لحم که در آيه مذكوره بيان ميفرمايد پس از آن صورت بندي ميكند که ميفرمايد وَ صَوَّرَكُم فَأَحسَن‌َ صُوَرَكُم پس از آن از عالم ارواح روح هر فردي تعلق ميگيرد ببدن آن که ميفرمايد:
ثُمَّ أَنشَأناه‌ُ خَلقاً آخَرَ فَتَبارَك‌َ اللّه‌ُ أَحسَن‌ُ الخالِقِين‌َ پس از آن رشد ميكند و تكميل ميشود از رحم بيرون ميآيد که ميفرمايد: وَ اللّه‌ُ أَخرَجَكُم مِن بُطُونِ أُمَّهاتِكُم و چون در دنيا آمد هيچگونه علمي نداشت حتي از جوجه مرغ پس تر است زيرا جوجه تا از تخم در آيد تك بر زمين ميزند و دانه برميدارد که ميفرمايد:
لا تَعلَمُون‌َ شَيئاً پس از آن افاضه قواي ظاهره و باطنه باو ميشود سامعه باصره ناطقه شامه لامسه خيال حس مشترك حافظه متفكره ذاكره عاقله که ميفرمايد وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمع‌َ وَ الأَبصارَ وَ الأَفئِدَةَ و سر اينكه سمع را مفرد بيان فرموده و ابصار و افئدة را جمع اينست ابصار مراد اعين است که آلت ديدنست و همچنين افئدة که محل قواي باطنه است ولي آلت سمع اذن است اگر بغير آن فرموده بود بجمع بيان كرده بود چنانچه ميفرمايد وَ لَهُم آذان‌ٌ لا يَسمَعُون‌َ بِها اعراف آيه 178 ولي تعبير بسمع فرموده و شنيدن مفرد است لعلكم براي ترديد و شك نيست بلكه بمعناي ينبغي است که بايد و لازم و واجب است تشكرون قدر اينکه نعم كليه الهيه را بدانيد و شكر گذار باشيد که بحكم عقل شكر منعم واجب است و اينکه فرع شناختن منعم است و در قرآن ميفرمايد لَئِن شَكَرتُم لَأَزِيدَنَّكُم وَ لَئِن كَفَرتُم إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ ابراهيم آيه 7.
163
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 78)- انواع نعمتهای مادی و معنوی: بار دیگر قرآن به عنوان یک درس توحید و خداشناسی به مسأله نعمتهای گوناگون پروردگار باز می‌گردد، و در این بخش از نعمتها نخست به نعمت علم و دانش و ابزار شناخت اشاره کرده، می‌گوید: «و خداوند شما را از شکم مادرانتان بیرون فرستاد در حالی که هیچ نمی‌دانستید» (وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً).
البته در آن محیط محدود و تاریک و وابسته، این جهل و بی‌خبری قابل تحمل بود، ولی به هنگامی که در فراخنای این عالم پهناور گام گذاردید، دیگر ادامه آن جهل امکان پذیر نبود، لذا ابزار درک حقایق و شناخت موجودات، یعنی، «گوش و چشم و عقل در اختیار شما گذارد» (وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ).
تا حقایق هستی، و این نعمتهای بزرگ را درک کنید، و حس شکرگزاری شما در برابر بخشنده این همه موهبت تحریک گردد «شاید شکر او را به جای آورید» (لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).
نکات آیه
۱- تولد انسانها از مادرانشان، جلوه اى از قدرت مطلق خداوند است. (إن الله على کلّ شىء قدیر . و الله أخرجکم من بطون أمّهتکم) برداشت فوق، با استفاده از ارتباط این آیه با آیه قبل است که در پایان آن، سخن از قدرت بى پایان الهى به میان آمده بود.
۲- انسان به هنگام تولد از مادر، فاقد هرگونه دانش و آگاهى است. (أخرجکم من بطون أمّهتکم لاتعلمون شیئًا)
۳- عدم برخوردارى فرزند انسان از علم و آگاهى از طریق ابزار شنوایى، بینایى و قلب به هنگام تولد، از نشانه هاى تدبیر و حکمت الهى * (و الله أخرجکم من بطون أمّهتکم لاتعلمون شیئًا) این آیه در مقام اثبات توحید و توجه دادن انسانها به آثار و نشانه هاى الهى است. بنابراین عالم نبودن فرزندان و عدم توجه آنان به موقعیت خویش، در مراحل تولد و پس از آن، مى تواند اشاره به حکمت الهى و اهمیت این موضوع در زندگى انسانها داشته باشد.
۴- شنوایى، بینایى و قلب (مرکز ادراک) مهم ترین ابزار شناخت (و الله أخرجکم ... لاتعلمون شیئًا و جعل لکم السمع و الأبصر و الأفئدة)
۵- شنوایى، بینایى و قلب (قدرت ادراک)، از مهم ترین نعمتهاى خداوند به انسان (و الله أخرجکم ... و جعل لکم السمع و الأبصر و الأفئدة) برداشت فوق، از آن جاست که آیه شریفه علاوه بر بیان آیات قدرت الهى، در صدد برشمردن نعمتهاى الهى و در مقام امتنان است.
۶- انسان در شناخت حقایق، داراى دو ابزار حسى و غیر حسى است. (و جعل لکم السمع و الأبصر و الأفئدة)
۷- حس و تجربه (شنیدن و دیدن)، زمینه شکوفایى ادراک و دانشهاى بشر * (و جعل لکم السمع و الأبصر و الأفئدة) این برداشت بدان احتمال است که تقدم «السمع و الأبصار» بر «الأفئدة» اشاره به مطلب مذکور داشته باشد.
۸- توجه به اهمیت شنوایى، بینایى و ادراک، مستلزم سپاسگزارى انسان از خداوند (و جعل لکم السمع و الأبصر و الأفئدة لعلّکم تشکرون)
۹- شکر نعمتهاى خداوند، امرى لازم و بایسته (و جعل لکم ... لعلّکم تشکرون)
۱۰- هدف از آفرینش انسان و اعطاى نعمت (قواى ادراکى و ...) به او، شناخت خداوند و شکر اوست. (و الله أخرجکم من بطون ... و جعل لکم السمع ... لعلّکم تشکرون)
۱۱- انسان، در معرض کفران نعمتهاى خداوند قرار دارد. (لعلّکم تشکرون) تعبیر «لعلّکم» مى تواند اشاره به غفلت انسانها از شکرگزارى خدا باشد.
موضوعات مرتبط
- ادراک: اهمیت ادراک ۸; زمینه ادراک ۷; فلسفه قواى ادراکى ۱۰
- انسان: جهل انسان ها ۲، ۳; فلسفه خلقت انسان ۱۰; ولادت انسان ها ۱، ۲، ۳
- بینایى: اهمیت بینایى ۴، ۸; نقش بینایى ۷
- تجربه: نقش تجربه ۷
- تعلم: زمینه تعلم ۷
- حواس: نقش حواس ۷
- خدا: اهمیت خدا شناسى ۱۰; فلسفه نعمتهاى خدا ۱۰; نشانه هاى تدبیر خدا ۳; نشانه هاى حکمت خدا ۳; نشانه هاى قدرت خدا ۱; نعمتهاى خدا ۵
- ذکر: آثار ذکر نعمت ۸
- شکر: اهمیت شکر خدا ۱۰; اهمیت شکر نعمت ۹; زمینه شکر ۸
- شناخت: ابزار شناخت ۳، ۴; ابزار شناخت حسى ۶; ابزار شناخت غیرحسى ۶; اقسام ابزار شناخت ۶
- شنوایى: اهمیت شنوایى ۴، ۸; نقش شنوایى ۷
- قلب: اهمیت قلب ۴
- کفران: زمینه کفران نعمت ۱۱
- نعمت: مهمترین نعمت ۵; نعمت بینایى ۵; نعمت شنوایى ۵; نعمت قلب ۵; نعمت قواى ادراکى ۵
- نوزاد: ادراک نوزاد ۳; بینایى نوزاد ۳; شنوایى نوزاد ۳; قلب نوزاد ۳
منابع
