الإسراء ٢٤
| کپی متن آیه |
|---|
| وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّيَانِي صَغِيراً |
ترجمه
| الإسراء ٢٣ | آیه ٢٤ | الإسراء ٢٥ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«إِخْفِضْ»: پائین آور. بگستران. «جَنَاحَ»: بال. «جَنَاحَ الذُّلِّ»: بال خواری. یعنی بالی که خواری است، همان گونه که می‌گویند: حاتِمُ الْجَواد، یعنی حاتم بسیار بخشنده. بال خواری، کنایه از تواضع فراوان و فروتنی بسیار است (نگا: حجر / ). «مِنَ الرَّحْمَةِ»: از روی مهربانی و دلسوزی. «صَغِیراً»: در حال کوچکی. در زمان کوچکی.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ... (۰)
مَا کَانَ لِلنَّبِيِ وَ الَّذِينَ... (۰) وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ... (۰)
تفسیر
- آيات ۲۳ - ۳۹ سوره إسراء
- قضاء تشريعى خداوند به این که «جز او را نپرستيد»
- نيكى كردن به والدين، از مهمترين واجبات بعد از توحيد
- امر به تواضع و خضوع در برابر والدين و دعا براى آن ها
- وجه اين كه فرمود: «اسرافكاران، برادران شياطين هستند»
- نهى از افراط و تفريط در انفاق
- نهى از کشتن اولاد، از بيم فقر و گرسنگى
- نهى شديد از زناكارى
- گفتاری پيرامون حرمت زنا
- نهى از تصرف در مال يتيم و امر به وفای به عهد
- امر به رعایت وفا در كيل و وزن، و بيان «خير» بودن آن در زندگی اجتماعی
- از هر چیزی که بدان علم ندارید، پیروی نکنید
- ردّ اشكالاتى به آيه شریفه كه مى گويد عمل به اين آيه، خود متابعت از ظنّ است!
- تعليل نهى از پيروى از غير علم، به آیه: «إنّ السَّمعَ وَ البَصَرَ وَ الفُؤادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنهُ مَسئُولاً»
- نهى از تكبر و خوشحالی کردن در امر باطل
- بحث روايتى
- رواياتى درباره نيكى كردن به پدر ومادر
- چند روايت در معناى «أوّابِين»
- رواياتى درباره اجتناب از افراط و تفريط در انفاق، در ذيل آيه شریفه
- اعمالى كه با ايمان به خدا سازگارى ندارد
- چند روايت در ذيل آيه: «وَ مَن قُتِلَ مَظلُوماً فَقَد جَعَلنَا لِوَلِيِّهِ سُلطَاناً...»
- رواياتى درباره پيروى نكردن از غير علم، و تقسيم شدن ايمان، بر اعضاء و جوارح
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً «24»
و از روى مهربانى و لطف، بالِ تواضع خويش را براى آنان فرودآور و بگو: پروردگارا! بر آن دو رحمت آور، همان گونه كه مرا در كودكى تربيت كردند.
جلد 5 - صفحه 42
پیام ها
1- فرزند در هر موقعيّتى كه هست، بايد متواضع باشد و كمالات خود را به رُخ والدين نكشد. «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ»
2- تواضع در برابر والدين، بايد از روى مهر و محبت باشد، نه ظاهرى و ساختگى، يا براى گرفتن اموال آنان. وَ اخْفِضْ لَهُما ... مِنَ الرَّحْمَةِ
3- فرزند بايد نسبت به پدر مادر، هم متواضع باشد، هم برايشان از خداوند رحمت بخواهد. وَ اخْفِضْ ... وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما
4- دعاى فرزند در حقّ پدر و مادر مستجاب است، وگرنه خداوند دستور به دعا نمى‌داد. وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما ...
5- دعا به پدر و مادر، فرمان خدا و نشانه‌ى شكرگزارى از آنان است. قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما ...
6- در دعا از كلمه «رَبِّ» غفلت نكنيم. «قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما»
7- رحمت الهى، جبران زحمات تربيتى والدين است. «رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي» گويا خداوند به فرزند مى‌گويد: تو رحمت خود را دريغ مدار، واز خدا نيز استمداد كن كه اداى حقّ آنان از عهده‌ى تو خارج است.
8- گذشته‌ى خود، تلخى‌ها و مشكلات دوران كودكى وخردسالى را كه بر والدين تحميل شده است از ياد نبريد. «كَما رَبَّيانِي صَغِيراً»
9- پدر و مادر بايد بر اساس محبّت فرزندان را تربيت كنند. «ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي»
10- انسان بايد از مربّيان خود تشكّر وقدردانى كند. «ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً «24»
«1» بحار الانوار، جلد 71، باب 61، صفحه 44، حديث 47، (روايت از امام رضا عليه السّلام)- وسايل الشيعه، ابواب فعل المعروف، جلد 8، حديث 14، (از حضرت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله)
جلد 7 - صفحه 355
نوع چهارم از دستور نسبت به والدين:
وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ: و فرو گير براى ايشان بال تذلل و تواضع را از فرط بخشش. كنايه است از كوچكى و فروتنى و تكبر ننمودن نسبت به آنان، و لطف و مدارا و ملايمت را منظور داشتن. براى آن كه تو ديروز محتاج ايشان بودى در تربيت و مساعدت، و امروز ايشان محتاج تواند در خدمت و تقويت.
نوع پنجم از وظايف مقرره: وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما: و بگو اى پروردگار من رحم كن و ببخشاى بر ايشان. كَما رَبَّيانِي صَغِيراً: همچنان كه پروردگار مرا در حالتى كه كوچك بودم، يعنى بر ايشان رحمتى فرما كه مانند رحمت ايشان باشد بر من به تربيت و شفقت و ارشاد و حقيقت دعاى رحمت از اولاد نسبت به پدر و مادر آن است كه اگر مؤمنند گويند: بار خدايا، ايشان را از عقوبت آن جهان برهان و به بهشتشان برسان، و اگر كافرند گويد: بار خدايا ره نما و هدايت فرما ايشان را به اسلام و ايمان.
تنبيه: يكى از وظايف واجبه هر شخصى، احسان به والدين است. و در اهميت آن همينقدر كافى است كه بعد از امر به عبادت ذات احديت خود، احسان به والدين را مقدم داشته؛ و احاديث بسيار نيز در آن وارد گشته از جمله در كافى «1» از حضرت صادق:
ما يمنع الرجل منكم ان يبرّ والديه حيين او ميتين؛ يصلّى عنهما و يتصدّق عنهما و يحجّ عنهما و يصوم عنهما فيكون الّذى صنع لهما و له مثل ذلك فيزيده اللّه عزّ و جلّ ببرّه و صلاته خيرا كثيرا.
فرمود: چه منع كند مرد را اين كه نيكى كند والدين خود را، زنده باشند يا مرده، نماز گزارد از جانب ايشان، و تصدق نمايد به نيابت آن دو، و حج كند
«1» اصول كافى، جلد 2، كتاب الايمان و الكفر، باب البرّ بالوالدين، صفحه 159، حديث 7.
جلد 7 - صفحه 356
از جانب آن دو، و روزه دارد از براى آن دو. پس مى‌باشد آنچه براى آنان بجا آورده و براى او هم مثل آن باشد، پس زياد فرمايد خداوند عزّ و جلّ به نيكى و نماز او خير زياد را.
آيه كريمه و حديث شريف دال است بر آن كه دعا و اعمال حسنه نسبت به والدين مرده، از اولاد، مستحسن و مقبول باشد، و الّا امر به آن لغو، و از حكيم على الاطلاق محال باشد.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ قَضى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِيماً «23» وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً «24» رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما فِي نُفُوسِكُمْ إِنْ تَكُونُوا صالِحِينَ فَإِنَّهُ كانَ لِلْأَوَّابِينَ غَفُوراً «25»
ترجمه
- و حكم كرد پروردگار تو كه عبادت نكنيد مگر او را و احسان كنيد بپدر و مادر احسان كردنى هر گاه برسد نزد توبه پيرى يكى از آن دو يا هر دوشان پس مگوى مر آن دو را اف و از خود مران آن دو را و بگوى مر آن دو را گفتارى پسنديده
و بزير آور براى آندو بال فروتنى را از مهربانى و بگو پروردگار من رحمت كن آندو را چنانچه تربيت نمودند مرا در كوچكى
پروردگار شما داناتر است بآنچه در باطن شما است اگر باشيد از شايستگان پس بدرستيكه او باشد مر باز گشت كنندگان را آمرزنده.
تفسير
- خداوند حكم قطعى فرموده بآنكه عبادت نكنند بندگان جز او را و بآنكه احسان نمايند بپدر و مادر احسانى را كه سزاوار باشد بمقام آن دو و اولاد چون بعد از حقّ خداوند حقّى ببزرگى حقّ آن دو نيست و فرموده اگر برسند يكى از آن دو يا هر دو به پيرى در حاليكه محتاج بكفالت و حمايت ولد باشند در
جلد 3 صفحه 352
مقابل آن دو كلمه اف را كه دلالت بر ملالت و كدورت دارد بر زبان جارى منما و مران آن دو را به بلند نمودن صوت خود از صوت آن دو و باجابت ننمودن ملتمس و متوقع آن دو و مجادله نمودن با آن دو و امثال اينها كه منافى با انتظار و توقعاتشان باشد بر حسب امكان بلكه گفتگو كن با ايشان بگفتار خوب خوش شايسته پسنديده نزد عقلاء و مردم با ادب و مانند مرغ كه جوجه خود را در زير بال جاى ميدهد فروتنى و ذلّت را شعار خود قرار ده براى پدر و مادر و آن دو را بمهربانى در كنار خود گير و در كنف حمايت خويش جاى ده و بگو پروردگارا رحم فرما بر آن دو برحمت باقيه خود و اكتفا نفرما برحمت فانيه خويش چنانچه آن دو مرا كه بنده توام تربيت نمودند و ارشاد كردند در كودكى برحمت و مهربانى در كافى و عيّاشى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه چون بپدر و مادر نظر كنى مگشاى دو چشم خود را بروى آن دو مگر برحمت و رقت و بلند مكن صداى خود را از صداى آنها و نه دست خود را بالاى دست آنها و مگذار قدم خود را جلوتر از قدم آنها و فرمود اگر خدا ميدانست كمتر از كلمه اف را هر آينه نهى ميفرمود از آن و آن كمترين مرتبه عقوق است و در كافى زياد فرموده كه از عقوق آنستكه فرزند بر پدر و مادر به تندى نگاه كند و بقيّه اخبار اين باب در سوره بقره ذيل آيه الّذين ينقضون عهد اللّه گذشت پروردگار شما داناتر است از خود شما بآنچه در باطن نفوس شما است از قصد احسان و اسائه بپدر و مادر و حسن سلوك با آنها و اخلاص در اعمال و غير اينها و اگر در واقع خوش نفس و نيك اعتقاد و نيكو كردار و موصوف بصلاح باشيد و احيانا قصور يا تقصيرى در اداء وظائف براى شما روى دهد و توبه كنيد خداوند گناه توبه كنندگان را ميآمرزد و در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه اوّاب توّاب متعبّد است كه از گناه خود رجوع نموده و نيز عيّاشى ره از آنحضرت نقل نموده كه آنها توبه كنندگان متعبّدانند و ذكر شرط صلاح ظاهرا براى اشاره بآنستكه حسن سلوك با پدر و مادر و رجوع از گناه ناشى از صلاح واقعى و طينت پاك است.
جلد 3 صفحه 353
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ اخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَةِ وَ قُل رَبِّ ارحَمهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً «24»
متواضع شو و فروتني كن نزد والدين از روي رحمت و محبت و در حق آنها دعا كن و بگو پروردگار من پدر و مادر مرا رحمت فرما چنانچه مرا تربيت كردند در حالي که صغير بودم وَ اخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ كنايه از اينكه چون كبوتر و دجاجه وقتي که صاحبش يا همسرش باو متوجه ميشود بالهاي خود را جمع ميكند و روي زمين پهن ميشود اشاره بتسليم است بايد نسبت بوالدين كوچكي كرد و تسليم اوامر آنها شد و خود را نسبت بآنها ذليل دانست من الرحمة از روي محبت و مهرباني نه از روي كره و اجبار وَ قُل رَبِّ ارحَمهُما در حق آنها طلب مغفرت و عفو و رحمت نما حيّا و ميتا.
كَما رَبَّيانِي صَغِيراً هر چه خدمت كني تدارك حقوق آنها نميشود که تا چه درجه زحمت در تربيت تو كشيدند بالاخص مادر که ميفرمايد حَمَلَته‌ُ أُمُّه‌ُ كُرهاً وَ وَضَعَته‌ُ كُرهاً احقاف آيه 14 حَمَلَته‌ُ أُمُّه‌ُ وَهناً عَلي وَهن‌ٍ وَ فِصالُه‌ُ فِي عامَين‌ِ لقمان آيه 14.
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 24)- و نهایت فروتنی را در برابر آنها بنما «و بالهای تواضع خود را در برابرشان از محبت و لطف فرود آر» (وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ).
«و بگو: بار پروردگارا! آنها را مشمول رحمت خویش قرار ده همان گونه که در کودکی مرا تربیت کرده‌اند» (وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً).
اگر پدر و مادر آن چنان مسن و ناتوان شوند که به تنهایی قادر بر حرکت و دفع آلودگیها از خود نباشند، فراموش نکن که تو هم در کودکی چنین بودی و آنها از هرگونه حمایت و محبت از تو دریغ نداشتند محبت آنها را جبران نما.
نکات آیه
۱- فرزندان در برابر والدین خویش باید از سر مهربانى و ترحم، تواضع و فروتنى کامل بکنند. (و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة) «من» در «من الرحمة» نشویه است; یعنى، خفض جناح و تواضع، باید ناشى از رحمت و مهربانى به آنان باشد.
۲- ضعف و سالخوردگى پدر و مادر، زمینه ابتلاى فرزند به غرور و سرکشى است. (إمّا یبلغنّ عندک الکبر ... و اخفض لهما جناح الذلّ) تذکر خداوند براى رعایت حال پدر و مادر در حال پیرى، احتمال دارد به خاطر وجود زمینه لغزش و تکبر فرزندان در این فصل از زندگى پدر و مادر باشد.
۳- ترّحم و مهربانى به پدر و مادر، از وظایف فرزند است. (و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة)
۴- تواضع دلسوزانه و از سر مهربانى براى پدر و مادر، داراى ارزش است نه تواضع به انگیزه هاى دیگر. (و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة)
۵- دعا و طلب رحمت بى دریغ از پروردگار براى پدر و مادر، از وظایف فرزند است. (قل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرًا) «کما» مى تواند اشاره به این حقیقت داشته باشد که چون رحمت پدر و مادر به فرزند بى دریغ بوده، پس فرزند نیز متقابلاً باید چنین رحمتى را براى پدر و مادرش درخواست کند.
۶- تربیت اولاد توسط پدر و مادر، بر اساس رحمت و محبت است. (ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرًا) «کما ربیانى» صفت براى مصدر مقدّر (رحمت) است. بنابراین، عبارت چنین مى شود: «رب ارحمهما مثل رحمتهما و تربیتهما لى» (خداوندا! همان گونه که آنان به من ترحم کردند تو بر آنان ترحم کن).
۷- فرزندان باید همواره به زحمات تربیتى پدر و مادر خویش، توجه داشته باشند. (و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرًا) دستور خداوند به یادآورى زحمات تربیتى پدر و مادر به وقت دعا، مى تواند آموزنده حقیقت فوق باشد.
۸- توجه انسان به ضعفها و نیازهاى دوران کودکى و خدمات و زحمات پدر و مادر، برانگیزنده عواطف وى نسبت به آنان است. (و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرًا)
۹- درخواست رحمت از پروردگار براى پدر و مادر، اداى گوشه اى از زحمتهاى بى دریغ آنان است. (و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرًا) «کما» حرف تشبیه مجازى و به معناى «لما» است; یعنى، خداوندا به آنان ترحم کن به خاطر آنکه آنان مرا با زحمتهاى خود پرورش داده اند.
۱۰- انسان باید از مربى خویش قدردانى و براى او از خداوند طلب رحمت کند. (ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرًا)
۱۱- تمسک به ربوبیت الهى در مقام دعا و نیایش، امرى پسندیده و نیکوست. (قل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرًا)
۱۲- دعاى فرزند براى پدر و مادر، داراى تأثیر و موجب توجه ویژه خداوند و در مظان استجابت است. (و قل ربّ ارحمهما) از اینکه خداوند دستور به دعا براى والدین با کیفیت و الفاظ خاص داده است به دست مى آید که خداوند به این دعا عنایت ویژه داشته و احتمال اجابت آن زیاد است.
۱۳- تربیت فرزندان در دامان پر مهر پدر و مادر، نعمتى بس بزرگ و شایسته قدردانى و موجب استحقاق هرگونه احسان و احترام از سوى فرزند به آنان (و بالولدین إحسنًا.... و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرًا) برداشت فوق با توجه به این نکته است که خداوند در تعلیم شیوه دعا کردن فرزندان براى پدر و مادرشان، مسأله تربیت والدین آنان را یادآور شد (کما ربّیانى صغیراً).
روایات و احادیث
۱۴- «عن أبى ولادالحناط قال: سألت أباعبدالله(ع) عن قول الله عزّوجلّ: ... «و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة» قال: لاتملأعینیک من النظر إلیهما إلاّ برحمة و رقة و لاترفع صوتک فوق أصواتهما و لایدک فوق أیدیهماو لاتقدم قدامهما;[۱] ابى ولاد حناط گوید: از امام صادق(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ ... «و اخفض لهما جناح الذلّ من الرحمة» سؤال کردم، حضرت فرمود: به پدر و مادر نگاه مکن مگر با رأفت و مهربانى و صدایت را بیش از صداى آنان بالا مبر و دست خودت را بالاى دست آنان قرار مده و [در راه رفتن و...]از آنان پیشى مگیر».
موضوعات مرتبط
- ارزشها ۴:
- انگیزش: عوامل انگیزش ۸
- تربیت: روش تربیت ۶
- توسل: توسل به ربوبیت خدا ۱۱
- دعا: آداب دعا ۱۱; زمینه اجابت دعا ۱۲
- ذکر: ذکر زحمات والدین ۷، ۸; ذکر نیازهاى کودکى ۸
- روانشناسى: روانشناسى تربیتى ۶
- شکر: شکر نعمت ۱۳
- عمل: عمل پسندیده ۱۱
- عواطف: عواطف خانوادگى ۸
- فرزند: آثار تربیت فرزند ۱۳; آثار دعاى فرزند ۱۲; زمینه تکبر فرزند ۲; زمینه عصیان فرزند ۲; مسؤولیت فرزند ۱، ۳، ۵، ۷، ۱۳; مهربانى در تربیت فرزند ۶
- مربّى: تشکّر از مربّى ۱۰; درخواست رحمت براى مربّى ۱۰; دعا براى مربّى ۱۰
- معاشرت: آداب معاشرت ۱۰
- نعمت: موارد نعمت ۱۳
- والدین: آثار پیرى والدین ۲; احترام به والدین ۱، ۳، ۱۴; ارزش احترام به والدین ۴; ارزش تواضع براى والدین ۴; ارزش مهربانى با والدین ۴; اهمیت احترام به والدین ۱، ۱۳; اهمیت احسان به والدین ۱۳; تشکر از زحمات والدین ۹; تشکر از والدین ۷; تواضع براى والدین ۱; درخواست رحمت براى والدین ۵، ۹; دعا براى والدین ۵، ۹، ۱۲; روش برخورد با والدین ۱۴; زمینه عواطف به والدین ۸; مهربانى با والدین ۱، ۳، ۱۴; مهربانى والدین ۶
منابع
- ↑ کافى، ج ۲، ص ۱۵۸، ح ۱; نورالثقلین، ج ۳، ص ۱۴۸- ، ح ۱۲۹.
