الروم ٢٢
| کپی متن آیه |
|---|
| وَ مِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلاَفُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوَانِکُمْ إِنَ فِي ذٰلِکَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَ |
ترجمه
| الروم ٢١ | آیه ٢٢ | الروم ٢٣ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«خَلْقُ»: آفرینش. آفریده‌ها. «إِخْتِلافُ»: تفاوت. فرق. «إِخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ»: اختلاف زبانها و دگرگونیهای صداهایتان که به وسیله گوش تشخیص داده می‌شود «إِخْتِلافُ ... أَلْوَانِکُمْ»: اختلاف رنگها و دگرگونی شکل و سیما و قیافه مراد است که به وسیله چشم تشخیص داده می‌شود.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
تفسیر
- آيات ۲۰ - ۲۶، سوره روم
- اشاره به مراد از اينكه در مقام بر شمردن آيات خود فرموده است خدا شما را از خاكآفريد
- بيان اينكه خلقت ازواج و جعل مودت و مهربانى بين زن و مرد از آيات خدا است
- اختلاف انسانها از نظر زبان ، نژاد و... از آيات الهى است
- يادآورى آيات الهى ديگر: خوابيدن در شب ، تلاش در روز، رعد و برق ، فروفرستادنباران و...
- مراد از، قيام آسمان و زمين در (و من آياته ان تقوم السماء و الاءرض باءمره )
- يادآورى آيات الهى ديگر: خوابيدن در شب ، تلاش در روز، رعد و برق ، فروفرستادنباران و... نكاتى كه در ترتيب بيان آيات وجود دارد
- همه موجودات تحت از اطاعت تكوينى خداوند هستند
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالِمِينَ «22»
و از نشانه‌هاى الهى، آفرينش آسمانها و زمين، و تفاوت زبانها و رنگهاى شماست؛ همانا در اين امر براى دانشمندان نشانه‌هايى قطعى است.
پیام ها
1- آفرينش آسمانها و زمين، از نشانه‌هاى قدرت بى‌پايان الهى است. «وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»
2- تفاوت نژادها و زبانها، راهى براى خداشناسى است. وَ مِنْ آياتِهِ ... اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ
3- هر زبانى براى خود ارزش و اصالت دارد و تغيير آن نه كمال است و نه لازم.
(هيچ كس حقّ ندارد نژادها و زبانهاى ديگر را تحقير نمايد.) وَ مِنْ آياتِهِ ...
اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ
4- يكسان بودن شكل و رنگ همه‌ى انسانها با ابتكار و نوآورى و بديع بودن خداوند سازگار نيست. وَ مِنْ آياتِهِ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ ...
5- انسان عالم و فهميده، از اختلاف رنگها و زبانها به معرفت الهى مى‌رسد ولى جاهل، رنگ و زبان را وسيله‌ى تحقير و تفاخر قرار مى‌دهد. «لِلْعالِمِينَ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالِمِينَ «22»
3- وَ مِنْ آياتِهِ: و از دلالتهاى قدرت پروردگار، خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: آفريدن آسمانها و زمين‌ها و آنچه در آنهاست از عجائب خلق و بدايع صنع او مانند آنچه در آسمانها از ستارگان و ماه و آفتاب و سير آن در مدار معينه بر غايت اتساق و نظم كه هيچگونه تخلف ننمايند، و آنچه در زمين است از انواع جماد و نبات و حيوان و انسان به اصناف مختلفه، بر وجه اتقان و احكام، كه عقول در تنظيم آن حيران است.
4- وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ: و ديگر از آيات قدرت الهى اختلاف زبانهاى شماست در لغات، چه هر صنفى را لغتى تعليم فرموده يا الهام نموده وضع آن را از عربى و فارسى و تركى و غير آن. در لباب آورده كه اصول تمام زبانها هفتاد و دو باشد از آن جمله: نوزده در اولاد سام بن نوح، و هفده در اولاد حام، و سى و شش در اولاد يافث «1». از اين عجيبتر آنكه اهل يك لسان هم در تكلم ممتاز باشند به طورى كه اگر عده‌اى از آنها در پشت حائلى يك يك صحبت دارند، شنونده دريابد كه صداى اولى غير دومى، و دومى غير سومى تا آخر، و حال
«1» تفسير منهج الصادقين (چاپ اسلاميه 1346 ش)، ج 7، ص 196.
جلد 10 - صفحه 284
آنكه كلام تمام آنها مركّب از حروفى است مشترك ميان آنها؛ و اين نيست مگر قدرت تامه خالق يكتا كه هيچ دو منطق در كيفيت مساوى يكديگر نيستند.
5- وَ أَلْوانِكُمْ: و ديگر اختلاف رنگهاى شما در سفيدى و سرخى و سياهى و زردى، يا در هيئت و شكل آن بر وجهى كه به سبب آن تمايز و تعارف در ميان آنها واقع شده كه هيچ چيز از آدمى مشابه آدمى ديگر نيست و ملتبس بهم نشوند، حتى توامين كه با وجود توافق مواد و اسباب و امور ملاقيه در تخليق ايشان البته در بعضى چيزها مخالفند؛ و اين نيست مگر به جهت تراكيب بديعه و لطايف عجيبه دالّه بر كمال قدرت و حكمت الهى. و اگر اين نوع اختلاف نمى‌بود، هر آينه به سبب تشاكل، اختلال در نظام نوع بشر و تنظيم امور عالم واقع مى‌گرديد.
إِنَّ فِي ذلِكَ: بدرستى كه در اختلاف زبان و رنگ آدميان با وجود آن كه از يك پدر و مادر باشند، لَآياتٍ لِلْعالِمِينَ: هر آينه نشانه‌هاى قدرت ماست مر همه عالميان را، يعنى بر هيچ عاقلى پوشيده نيست و همه مى‌دانند كه در اين اختلاف، حكمتها و مصلحتهاى بسيار خداوند عالميان منظور داشته. در قرائت حفص به كسر «ل» باشد، يعنى آيات بر اهل علم و دانش است كه در آن نظر كنند و به تأمل دريابند.
تذكره: از آنجائى كه دنياى فانى بناى آن بر جمع و افتراق است و هر زمانى نداى رحيل به انحاء مختلفه گوشزد باشد، بنابراين عطف توجه برادران دينى و طلب غفران از اخوان ايمانى تذكر داده شود، فوت مرحوم والد گرام احقر «آقاى سيد احمد، معروف به آقا سيد حاج آقا» خزانه‌دار آستانه مقدسه حضرت عبد العظيم عليه السّلام پس از مدت شصت سال خدمت، مبتلا به مرض سرطان و هفت ماه به طول انجاميد تا عاقبت در عصر روز شنبه هيجدهم ماه مبارك رمضان سال 1369 در سن هشتاد سالگى دنيا را وداع و خانواده بلكه اهل بلد را به فوت خود متأثر نمودند؛ انا للّه و انا اليه راجعون. اميد است خوانندگان و شنوندگان محترم بذل مرحمت فرموده روح والدين احقر را به دعا و طلب مغفرت شاد نمايند. (إِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ)*.
جلد 10 - صفحه 285
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ «20» وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ «21» وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالِمِينَ «22» وَ مِنْ آياتِهِ مَنامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ «23» وَ مِنْ آياتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ «24»
وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ «25»
ترجمه
و از نشانه‌هاى او است آنكه آفريد شما را از خاك پس آنگاه شما آدميانى گرديد كه پراكنده شويد
و از نشانه‌هاى او است آنكه آفريد براى شما از خودتان جفتهائى تا آرام گيريد و ميل كنيد بآنها و قرار داد ميانتان دوستى و مهربانى همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى گروهى كه تفكر ميكنند
و از نشانه‌هاى او است آفريدن آسمانها و زمين و اختلاف زبانهاى شما و رنگهاى شما همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى دانايان
و از نشانه‌هاى او است خواب شما بشب و روز و طلب كردن شما از فضلش همانا در اين هر آينه آيتها است براى گروهى كه ميشنوند
و از نشانه‌هاى او است كه مينماياند بشما برق را براى ترس و اميد و فرو ميفرستد از آسمان آب را پس زنده ميگرداند بآن زمين را بعد از مردنش همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى گروهى كه تعقل ميكنند
و از نشانه‌هاى او است آنكه برپا ميباشد آسمان و زمين به امرش پس چون بخواند شما را خواندنى از زمين آنگاه شما بيرون مى‌آئيد.
تفسير
خداوند متعال در اين آيات شريفه بعلائم و آيات قدرت و رحمت و حكمت خود اشاره فرموده براى تحكيم مبانى معاد كه قبلا گوشزد شده بود و بعدا هم اثبات خواهد شد باين تقريب كه از جمله آيات و علائم قدرت خداوند آنستكه خلق كرد شما را از خاك در بدو امر كه پدر و مادر تمام شما را از خاك آفريد و شما از آن دو بوجود آمديد و بعد از آن از نطفه كه آن از مأكولات زمين كه خاك است پيدا ميشود پس شما بنى آدم زياد شديد و در زمين پراكنده گشتيد و بتمام معنى از خاكيد و چگونه تصوّر ميشود كه بعد از مردن و خاك شدن خداوند نتواند شما را از خاك بيرون آورد و مجتمع فرمايد و از جمله علائم و آيات رحمت او آنستكه از جنس شما براى شما جفت‌ها و زنانى خلق فرمود كه شما با آنها الفت گيريد و مأنوس شويد و ميل كنيد بسوى آنها و عجب در آنستكه بعد از اجرا صيغه ازدواج فورا دوستى و مهربانى ميان شما ايجاد فرمايد بطوريكه هر يك نفع
جلد 4 صفحه 251
ديگرى را بيش از هر كس طالب و هر يك از ضرر ديگرى بيش از هر كس گريزانيد و هر كس اندك تفكر و تأمّلى نمايد مى‌يابد كه اين دوستى و مهربانى كه سابقه نداشته از مبدء رأفت و رحمت بآنها افاضه شده و از لطف و رحمت خدا بر بندگان است كه وسائل آرامش و آسايش و دلخوشى و سرگرمى و انتظام امور و انتشار نسل آنها را در زمين تا يوم النّشور فراهم فرموده و اينها همه آيات الهى است كه مشهود بندگان ميگردد و از آنها غفلت دارند و يكى از آثار و علائم قدرت و حكمت خداوند آنستكه آسمانها و زمين و آنچه را در آنها است از موجودات سماويّه و ارضيّه خلق فرموده و زبانها و رنگهاى بنى آدم را كه همه از خاك و از يك پدر و مادر بوجود آمده‌اند بطورى مختلف فرموده كه گفتار و رخسار دو نفر مثل هم نيست كه نتوان تشخيص داد و هر قدر شبيه بيكديگر باشند باز ممتاز و شناخته ميشوند با آنكه عمل طبيعت بيك منوال است ولى خداوند حكيم چنين اراده فرموده كه مردم مشتبه بيكديگر نشوند و نظم عالم مختل نگردد و بعضى اختلاف زبان را باختلاف لغات از قبيل فارسى و عربى و تركى و اختلاف الوان را بسياهى و سفيدى و سرخى و زردى و ما بين اينها كه تمام آنها بامر و صنع خداوند است تفسير فرموده‌اند و علماء و دانشمندان ميدانند كه خلقت آسمانها و زمين و خورشيد و ماه و اينهمه ستارگان ثوابت و سيّارات كه با نظم و ترتيب محيّر العقولى در گردشند و اختلاف السنه و الوان كه متضمّن حكم و مصالح بى پايانست از غير خداوند عالم قدير حكيم ممكن نيست ولى نادانان نميدانند و همه را طبيعى مى‌پندارند و از درك حقايق گريزانند و عالمين بفتح لام نيز قرائت شده است و يكى از علائم حكمت و رحمت خداوند آنستكه شب را براى آسايش و استراحت مردم ايجاد فرموده و روز را براى تحصيل معاش و طلب روزى بفضل الهى پس خواب مردم و طلب روزى آنها در شب و روز از آيات رحمت و حكمت او است كه هر يك مناسب با وقتى است كه براى آن مقرّر فرموده و اينكه نفرموده منامكم باللّيل و ابتغاءكم من فضله فى النّهار براى اشاره بآنستكه هر يك از نوم و ابتغاء اگر چه در اصل براى وقت مناسب خود وضع شده‌اند ولى اگر احيانا خواب در شب كم شود در روز مانعى از جبران آن نيست و نيز اگر طلب روزى در روز وافى
جلد 4 صفحه 252
يا ممكن نشود در شب اشتغال بآن سزاوار است چون دو وقت براى دو كار در وسط آندو تعيين شده كه دلالت بر صلاحيّت آن دو وقت براى آن دو كار دارد و كسانيكه گوش شنوا دارند و حاضرند براى قبول آيات حقّ و امارات حقيقت ميدانند كه اين اختلاف روز و شب و صلاحيّت آن دو و اصليّت هر يك براى كارى و امثال اين معانى دلالت بر وجود خداى رحيم حكيم دارد ولى كسانيكه استنكاف از قبول حقّ دارند و گريزان از درك حقائقند اينها را حمل بر امور طبيعى و اتّفاقى ميكنند و متنبّه و متذكّر نميشوند كه افعال مناسب با حكمت و رحمت از غير حكيم رحيم صادر نميگردد و يكى از آيات و علائم حكمت و رحمت الهى بر بندگان آنستكه آن خداوند مينماياند چون در اصل انّه يريكم بوده و انّه براى اختصار حذف شده يعنى ارائه ميدهد و مى‌نماياند بشما برق را قبل از نزول باران غالبا و بدون آن احيانا براى ايجاد خوف و رجاء در بندگان كه بترسند از نزول صاعقه خصوصا در سفر و اميدوار شوند بباران رحمت مخصوصا در حضر يا بترسند از تخلّف آن از باران و اميدوار باشند بتعقّب آن بآن چون خوب است بندگان از طرف پروردگارشان در حال خوف و رجاء باشند و باران رحمت خود را از آسمان نازل ميفرمايد و تمام اراضى مرده و خشك شده و بى گياه مانده را زنده و سبز و خرّم ميفرمايد براى تفرّج و تفريح و ارتزاق بندگان ولى ادراك تمام اين معانى و آنكه بر طبق حكمت و مصلحت است و بايد از حكيم عليم صادر شود موقوف بتعقّل و تفكّر است و الّا ممكن است حمل بر امور طبيعى شود و يكى از آيات قدرت خداوند قيام و قرار و پديدار و پايدار شدن آسمانها و زمين است بفرمان و اراده و اختيار او پس هر وقت بخواند مردم را خواندنى بنحو مخصوص در پيشگاه خود براى حساب اعمال و جزاى افعال همه فورا داعى حقّ را لبّيك گويان از قبرها بيرون آيند و در محكمه عدل الهى حاضر شوند و كيفيّت دعوت و اجابت در سوره بقره ذيل آيه فقلنا اضربوه ببعضها تحت عنوان تبيين سماوى گذشت و بعضى دعوت را بنفخ دوم در صور دانسته‌اند و بعضى آنرا بگفتن اسرافيل اجيبوا داعى اللّه تفسير فرموده‌اند.
جلد 4 صفحه 253
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ مِن آياتِهِ خَلق‌ُ السَّماواتِ وَ الأَرض‌ِ وَ اختِلاف‌ُ أَلسِنَتِكُم وَ أَلوانِكُم إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلعالِمِين‌َ «22»
و از جمله آيات الهيه خلقت آسمانها و زمين است و اختلاف زبانها و رنگها، بدرستي که در اينکه، آياتي است براي كساني که علم دارند،
جلد 14 - صفحه 376
وَ مِن آياتِهِ خَلق‌ُ السَّماواتِ وَ الأَرض‌ِ مكرر بيان شده که عقيده حكماء قديم اينکه بود که هفت آسمان را مركز سيارات سبع: قمر، عطارد، زهره، شمس، مريخ، مشتري، زحل دانسته و فلك هشتم را كرسي مركز ساير كواكب که ثوابت نام نهاده و فلك نهم عرش را غير مكوكب و اينها را مثل توهاي پياز و گفتند دور زمين ميگردند و اينکه عقيده فسادش امروز ظاهر شده که زمين دور خود ميگردد بحركت وضعي، تشكيل شب و روز ميدهد، و دور شمس ميگردد بحركت انتقالي، تشكيل سال و ماه ميدهد و تمام اينکه كواكب كراتي هستند در جو فضا و تمام در طبقه اولي هستند به دليل زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنيا بِزِينَةٍ الكَواكِب‌ِ و طبقات بالا را غير از خدا نميداند فقط مركز ملائكه است و اما زمين روي آب است و يك ربع آن از آب خارج است که ربع مسكونش گويند و باكره آب در وسط هوا هستند و قدرت نمايي حق در اينکه خلقت بسيار است.
و از جمله آيات الهي وَ اختِلاف‌ُ أَلسِنَتِكُم حتي زبان شهرستانها و دهات، حتي به اختلاف زبان غير بالغ، جوان، پير، زن و مرد، که انسان تشخيص ميدهد چه رسد بعرب و عجم و ترك و ممالك خارجه با اينكه تمام بشر، و از يك جنس هستند.
و همچنين وَ أَلوانِكُم سياه، سفيد، سرخ و زرد بلكه اشكال که اگر دقت كنيد دو فرد که از همه جهات شبيه يكديگر باشند، نيست، و لو دو برادر يا پدر و پسر، مادر و دختر، دو خواهر يا اينكه در تمام اعضاء متشاكل باشند لكن إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلعالِمِين‌َ علماء اهل معرفت درك ميكنند و پي بقدرت پروردگار مي‌برند اما نادانان حمل بر طبيعت ميكنند و ابدا متنبه نميشوند.
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 22)- این آیه معجونی از آیات آفاقی و انفسی است: نخست به مسأله خلقت آسمانها و زمین اشاره کرده، می‌گوید: «از نشانه‌های بزرگ خدا آفرینش آسمانها و زمین است» (وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).
آسمانها با آن همه کرات، با آن همه منظومه‌ها و کهکشانها، آسمانهایی که اندیشه بلند پرواز انسان از درک عظمت آن عاجز و فکر از مطالعه آن خسته می‌شود و هر قدر علم و دانش انسان پیش می‌رود نکته‌های تازه‌ای از عظمتش آشکار می‌گردد.
سپس سخن را به یکی از آیات بزرگ انفسی منتقل ساخته، می‌گوید:
«و اختلاف زبانها و رنگهای شما» نیز از آیات عظمت اوست! (وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ).
که برای سازمان یافتن اجتماع بشر خداوند صداها و رنگها را مختلف قرار داده است و همچنین زبانها و نژادها را.
ج3، ص529
قرآن در پایان آیه می‌گوید: «در این امور نشانه‌هایی است برای عالمان و اندیشمندان» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ).
چرا که آنها بیش از هر کس از این اسرار آگاه می‌شوند.
نکات آیه
۱ - آفرینش آسمان ها و زمین و گوناگونى زبان ها و رنگ هاى آدمیان، از آیات الهى است. (و من ءایته خلق السموت و الأرض و اختلف ألسنتکم و ألونکم)
۲ - عالم آفرینش، آسمان هاى متعدد دارد. (خلق السموت)
۳ - اختلاف مردمان در آهنگ گفتار، از آیات الهى است. (و من ءایته ... و اختلف ألسنتکم) بنابراین که مراد از اختلاف در زبان، تفاوت اداى کلمات از سوى انسان ها، حتى اهل یک زبان و لهجه باشد، نکته بالا قابل استفاده است.
۴ - بهره ورى دانشوران و عالِمان از آیات الهى است. (إنّ فى ذلک لأیت للعلمین)
۵ - آیه بودن آفرینش آسمان ها و زمین و تفاوت زبان ها و رنگ هاى مردم، براى دانشمندان قابل درک است. و من ءایته خلق السموت و الأرض و اختلف ألسنتکم و ألونکم إنّ فى ذلک لأیت للعلمین
۶ - علم و آگاهى، داراى نقشى اساسى در شناخت و تشخیص آیات الهى است. (إنّ فى ذلک لأیت للعلمین) موارد یاد شده، براى همه، آیه است. این که از بین همه انسان ها، عالمان را ذکر کرده، گویاى حقیقت یاد شده است.
۷ - شکوفایى علم و آگاهى، راهنماى آدمى به رازهاى نهفته در گوناگونى زبان ها و رنگ ها است. (و اختلف ألسنتکم و ألونکم إنّ فى ذلک لأیت للعلمین) مراد از «عالمین» به تناسب موضوع - که سخن از تفاوت لهجه ها و رنگ ها است - ممکن است دانشمندان زبان شناس و زیست شناس باشد.
۸ - رشد علوم و آگاهى هاى بشرى، زمینه ساز به دست آوردن فهم بهتر درباره خداوند است. (إنّ فى ذلک لأیت للعلمین)
موضوعات مرتبط
- آسمان: تعدد آسمان ها ۲; خلقت آسمان ها ۱، ۵
- آیات خدا :۱، ۳ ابزار فهم آیات خدا ۱، ۳ ۶; بهره مندان از آیات خدا ۱، ۳ ۴; فهم آیات خدا ۱، ۳ ۵
- انسان: تفاوت رنگ انسان ها ۱، ۵
- خدا: فهم بهتر درباره خدا ۸
- رنگها: راز تفاوت رنگها ۷
- زبانها: تفاوت زبانها ۱، ۳، ۵; راز تفاوت زبانها ۷
- زمین: خلقت زمین ۱، ۵
- علم: آثار تکامل علم ۷، ۸; آثار علم ۶
- علما: علما و آیات خدا ۴، ۵
منابع
