تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۳۰
رد پندار آن كس كه نامه اعمالش از پشت سر به او داده مى شود و در دنيا در«
اهل » خود مسرور بود و مى پنداشت به سوى خدا و براى حساب بازگشتى ندارد فَسوْف يَدْعُوا ثُبُوراً كلمه «ثبور» مانند كلمه «ويل » به معناى هلاكت است ، و دعاى ثبور خواندنشان به اين معنا است كه مى گويند: «واثبورا» مثل اينكه مى گوييم : «واويلا». وَ يَصلى سعِيراً يعنى داخل آتشى مى شود و يا حرارتش را تحمل مى كند كه در حال زبانه كشيدن است ، آتشى است كه نمى توان گفت چقدر شكنجه آور است . إِنَّهُ كانَ فى أَهْلِهِ مَسرُوراً او در ميان اهلش مسرور بود، و از مال دنيا كه به او مى رسيد خوشحال مى شد، و دلش به سوى زينت هاى مادى مجذوب مى گشت ، و همين باعث مى شد كه آخرت از يادش برود، و خداى تعالى انسان را در اين خوشحال شدن مذمت كرده ، و آن را فرح بيجا و بغير حق دانسته ، مى فرمايد: «ذلكم بما كنتم تفرحون فى الارض بغير الحق و بما كنتم تمرحون ». إِنَّهُ ظنَّ أَن لَّن يحُورَ يعنى گمان مى كرد برنمى گردد، و مراد برگشتن به سوى پروردگارش براى حساب و جزا است . و اين پندار غلط هيچ علتى به جز اين ندارد كه در گناهان غرق شدند، گناهانى كه آدمى را از امر آخرت باز مى دارد و باعث مى شود انسان آمدن قيامت را امرى بعيد بشمارد. بَلى إِنَّ رَبَّهُ كانَ بِهِ بَصِيراً اين جمله پندار مذكور را رد مى كند و مى فرمايد مساءله بدين قرار كه او پنداشته (كه بر نمى گردد) نيست ، بلكه برمى گردد.
و جمله «ان ربه كان به بصيرا» رد پندار مذكور را تعليل مى كند، به اين بيان كه خداى سبحان از ازل رب و مالك و مدبر امر او بود، و احاطه علمى به او داشت و هر چه او مى كرد مى ديد و وى را به تكاليفى مكلف كرده ، جزاى خير و شرى هم در برابر اعمال خير و شرش معين كرده بود، پس او بطور مسلم به سوى پروردگارش بر مى گردد، و جزايى را كه در برابر اعمالش مستحق شده مى بيند. با اين بيان روشن مى شود كه جمله «ان ربه كان به بصيرا» از باب حجت آوردن بر وجوب معاد است ، نظير آنچه كه در آيه «انك كادح الى ربك ...» گذشت . و نيز از مجموع آيات نه گانه به دست مى آيد كه دادن نامه اعمال و نشر آن ، همه قبل از حساب انجام مى شود، همچنان كه از آيه زير نيز اين معنا برمى آيد «و كل انسان الزمناه طائره فى عنقه و نخرج له يوم القيمه كتابا يلقيه منشورا اقرا كتابك كفى بنفسك اليوم عليك حسيبا». جوابى كه به اين سوال و اشكال داده شده كه مومنان گنهكار در زمره «من اوتى كتابهبيمينه » هستند يا «من اوتى كتابه وراء ظهره »؟ اين را هم بايد بدانيم كه اين آيات بطورى كه ملاحظه مى كنيد دادن نامه از پشت سر را مختص به كفار دانسته ، ناگزير گناهكاران از مومنين ، مورد بحث قرار مى گيرند كه آيا از آنهايى هستند كه نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى شود و يا از آنهايى كه نامه شان از پشت سر داده مى شود؟ آنچه از روايات شيعه و سنى برمى آيد اين است كه اين طايفه داخل دوزخ مى شوند و زمانى در آنجا عذاب مى بينند، سپس با شفاعت شفيعان از دوزخ نجات مى يابند، پس اين طايفه جزو طايفه دوم نيستند، چون گفتيم آيه شريفه تنها كفار را جزو آن طايفه دانسته ، از سوى ديگر جزو طايفه اول هم كه نامه شان را به دست راستشان مى دهند نيستند، چون آيات ظهور در اين دارد كه اصحاب يمين حسابى آسان پس داده و سپس داخل بهشت مى شوند، اين را هم نمى توان گفت كه گنه كاران از مؤ منين اصلا نامه عملى ندارند، براى اينكه آيه شريفه «و كل انسان الزمناه طائره فى عنقه »، تصريح دارد كه بطور كلى هر انسانى نامه اعمالى دارد. بعضى از مفسرين براى اينكه خود را از اين اشكال خلاص كنند گفته اند: گنه كاران بعد از خروج از آتش جزو اصحاب يمين مى شوند، و نامه شان را به دست راستشان مى دهند.
ليكن اين توجيه درست نيست ، زيرا ظاهر آيات (اگر نگوييم صريح آن ) اين است كه : داخل آتش و يا بهشت شدن نتيجه اى است كه بر داورى دستگاه الهى مترتب مى شود، و داورى نتيجه حساب است كه برداشتن نامه عمل مترتب مى شود، تا چندى كه نامه هاى اعمال را به دست صاحبانش نداده اند حساب معنا ندارد، و تا حساب تمام نشود داورى معنا ندارد، و تا داورى نشود داخل بهشت و يا دوزخ شدن معنا ندارد. بعضى ديگر احتمال داده اند نامه اعمال اهل كبائر از مومنين را به دست چپ آنان بدهند، و از پشت سر دادن مخصوص كفار باشد كه آيات هم همين را افاده مى كند. اين وجه نيز درست به نظر نمى رسد، براى اينكه آياتى كه راجع به اصحاب شمال سخن مى گويد: - مانند آيات سوره واقعه و الحاقه و تا حدودى سوره اسراء - اين خصيصه را مختص به كفار دانسته ، و از مجموع آياتى كه در اين باب هست استفاده مى شود كسانى كه نامه اعمالشان به دست چپشان داده مى شود، همانهايند كه نامه هايشان از پشت سر داده مى شود، پس اين وجه هم اشكال را برطرف نمى كند. بعضى ديگر گفته اند: ممكن است گنه كاران هم نامه هايشان به دست راستشان داده شود، و خلاصه اصحاب يمين دو طايفه باشند، يكى بى گناهان ، و يكى گنه كاران ، آنگاه خصوصيتى را كه در جمله فسوف يحاسب حسابا يسيرا براى آنان آورده مختص به بى گناهان باشد، و هر دو طايفه را با صفت يك طايفه توصيف كرده باشد. اين وجه نيز درست نيست ، براى اينكه هر چند توصيف كل به صفت بعض مجازا در بعضى موارد جايز است ، ليكن مقام آيات كه مقام جداسازى سعدا از اشقيا و مشخص كردن پاداش و كيفر هر يك از آن دو است ، اجازه چنين مجازگويى را نمى دهد، پس هيچ مجوزى نيست كه جمعى از اهل عذاب را داخل در اهل بهشت كند. علاوه بر اين جمله «فسوف يحاسب ..۹۰» وعده جميلى است كه معنا ندارد وعده خدا شامل غير مستحقين هم بشود، هر چند بطور مجاز و به ظاهر كلام . بله ممكن است صاحبان اين توجيه را كمك كنيم ، و بگوييم يسر و عسر دو معناى نسبى است ، و بر اين حساب مى توان گفت حساب گنه كاران هم آسان است ، چون دشوارى حساب كفار را كه تا ابد در آتشند ندارد، هر چند كه نسبت به حساب مؤ منين با تقوى دشوار است .
تقسيم اهل محشر به دو طائفه اصحاب يمين و اصحابشمال تقسيمى كلى نيست
و نيز ممكن است گفته شود تقسيم اهل محشر به اصحاب يمين و اصحاب شمال ، تقسيمى كلى نيست كه تمامى افراد و حتى مؤ منين گنهكار را هم شامل شود، همچنان كه مى بينيم در آيه «و كنتم ازواجا ثلثه فاصحاب الميمنه ما اصحاب الميمنه و اصحاب المشئمه ما اصحاب المشئمه و السابقون السابقون اولئك المقربون » اهل محشر را سه طايفه كرده ، و بنابر اين ، مثل اينكه در آيات مورد بحث طايفه سوم در سوره بقره يعنى مقربين خارج از تقسيمند، همچنان كه از آيه «و اخرون مرجون لامر اللّه ما يعذبهم و اما يتوب عليهم »، نيز استفاده مى شود، مستضعفين نيز از اين تقسيم خارجند. پس ممكن است بگوييم آيات مورد بحث كه اهل جمع را تقسيم به دو قسم اصحاب يمين و اصحاب شمال مى كند، منظورش تمامى اهل جمع نيست تا مقربين و مستضعفين و كفار و مؤ منين گنه كار را شامل شود، بلكه مى خواهد تنها اهل بهشت و مخلدين در آتش را ذكر نموده ، اولى را به اصحاب يمين و دومى را به اصحاب شمال توصيف كند، چون مقام ، مقام دعوت كفار است به ايمان ، و دعوت گنه كاران است به تقوى ، در چنين مقامى مقربين و مستضعفين اصلا مورد نظر نيستند. نظير اين بحث در سوره مرسلات گذشت ، كه اول يوم الفصل را به ميان مى آورد و سپس به حال متقين و مكذبين مى پردازد، و متعرض حال ساير طوايف نمى شود. باز نظير آنچه در سوره «نبا» و «نازعات » و «عبس » و «انفطار» و «مطففين » و غيره آمده ، پس غرض در اين مقامات ذكر نمونه اى از اهل ايمان و اطاعت ، و اهل كفر و تكذيب است ، و از طوايف ديگر ساكت است ، تا بفهماند كه سعادت در جانب تقوى ، و شقاوت در جانب تمرد و طغيان است . فَلا أُقْسِمُ بِالشفَقِ كلمه «شفق » به معناى سرخى و بالاى آن زردى و روى آن سفيدى است ، كه در كرانه افق در هنگام غروب خورشيد پيدا مى شود.
وَ الَّيْلِ وَ مَا وَسقَ كلمه «وسق » فعل ماضى است ، و معناى جمع شدن چند چيز متفرق را مى دهد، مى فرمايد به شب سوگند، كه آنچه در روز متفرق شده جمع مى كند، انسانها و حيوانها كه هر يك به طرفى رفته اند، در هنگام شب دور هم جمع مى شوند. بعضى هم كلمه «وسق » را به معناى طرد گرفته ، آيه را چنين معنا كرده اند: «به شب سوگند كه ستارگان را از خفاء به ظهور مى اندازد». وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسقَ يعنى به قمر سوگند، وقتى كه نورش جمع مى شود، نور همه اطرافش بهم منضم مى شود، و به صورت ماه شب چهارده درمى آيد. معناى آيه : «لتركبن طبقا عن طبق » لَترْكَبنَّ طبَقاً عَن طبَقٍ اين آيه جواب همه سوگندهاى قبلى است ، و خطاب در آن به مردم است ، و كلمه «طبق » به معناى چيزى و يا حالى است كه مطابق چيز ديگر و يا حال ديگر باشد، چه اينكه يكى بالاى ديگرى قرار بگيرد و چه نگيرد، (بلكه پهلوى هم باشند) و به هر حال منظور مراحل زندگى است كه انسان آن را در تلاشش به سوى پروردگارش طى مى كند، مرحله زندگى دنيا و سپس مرحله مرگ و آنگاه مرحله حيات برزخى ، (و سپس مرگ در برزخ و هنگام دميدن صور) و در آخر انتقال به زندگى آخرت و حساب و جزا. و اين سوگندها هم تاءكيد مضمون «يا ايها الانسان انك كادح ...» و آيات بعد است كه خبر از بعث مى دهد، و هم زمينه چينى است براى آيه «فما لهم لا يومنون » كه از در تعجب و به منظور توبيخ مى فرمايد: «پس چه مى شود ايشان را كه ايمان نمى آورند؟» و هم براى آيه «فبشرهم بعذاب ...» كه مشتمل است بر تهديد و بشارت . و در اين آيه اشاره اى است به اينكه مراحلى كه انسان در مسيرش به سوى پروردگارش طى مى كند، مراحلى مترتب و با يكديگر متطابق است . فَمَا لهَُمْ لا يُؤْمِنُونَ وَ إِذَا قُرِىَ عَلَيهِمُ الْقُرْءَانُ لا يَسجُدُونَ گفتيم : اين استفهام براى برانگيختن تعجب شنونده از ايمان نياوردن كفار و توبيخ خود كفار است ، و به همين جهت مناسب بود كه از خطاب آيه قبل «تركبن » به غيب «فما لهم » التفات شود، گويا وقتى ديد كه كفار با تذكر او متذكر نمى شوند و با اندرز او پند نمى گيرند، روى از ايشان بگردانيد، و روى سخن را متوجه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) كرده ، او را مخاطب قرار داد، و فرمود: «پس چه مى شود ايشان را...».
معناى جمله «والله اعلم بما يوعون » بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُكَذِّبُونَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُوعُونَ كلمه «يكذبون » (بخاطر اينكه مضارع است ) استمرار را مى رساند، و اگر از آنان به «الذين كفروا» تعبير كرد براى اين بود كه بر علت تكذيب دلالت كند، و كلمه «يوعون » (مضارع از مصدر «ايعاء» است ) - و بطورى كه گفته شده - به معناى قرار دادن چيزى در وعاء - ظرف - است . و معناى آيه اين است كه : اينان اگر ايمان را ترك گفتند براى آن نبوده كه بيان دعوت كننده به ايمان ، قاصر و يا دليلش كند بوده ، بلكه براى اين بوده كه كفار پابند سنت گذشتگان و روساى خويشند، و همين باعث شده كه كفر در دلهايشان رسوخ كند، و به كار تكذيب خود ادامه دهند، و خدا بدانچه در سينه هاى خود جمع كرده اند و كفر و شركى كه در دلهاى خود پنهان نموده اند آگاه است . بعضى گفته اند: مراد از جمله «و اللّه علم بما يوعون » اين است كه كفار علاوه بر تكذيب ، نيات سوئى هم در دلهاى خود پنهان دارند كه مردم از آن آگاهى ندارند، و تنها خداى تعالى بدان آگاه است . ولى اين معنا از نظر سياق بعيد است . فَبَشرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ در اين جمله (و در موارد بسيار ديگر) خداى تعالى تهديد به عذاب را تعبير فرموده به مژده به عذاب ، و اين از باب تهكم و استهزاء است ، و چون در ابتداى جمله حرف «فاء» آمده ، مى فهماند اين تهديد نتيجه تكذيب است . إِلا الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ لهَُمْ أَجْرٌ غَيرُ مَمْنُونِ اين استثنا به اصطلاح استثناى منقطع است ، يعنى داخل در مستثنى منه نبوده ، تا خارج شود، چون مستثنى منه آن ضمير در «فبشرهم » است كه به كفار تكذيب گر بر مى گردد، و «كسانى كه ايمان آورده اعمال صالح مى كنند» جزو آنان نبودند تا با استثنا خارج شوند، و مراد از اينكه فرمود «اجرشان ممنون نيست » اين است كه به دنبال دادن اجر، بر آنان منت نمى گذارند، و با منت ، آن اجر را سنگين و ناگوار نمى سازند.
بحث روائى
(رواياتى درباره محاسبه اعمال در قيامت ، نزول آيه : «
و اما من اوتى كتابه ....»،«لتركبن طبقا عن طبق » و...) در تفسير قمى در ذيل آيه «اذا السماء انشقت » آمده كه : منظور روز قيامت است . و در الدر المنثور است كه ابن ابى حاتم ، از على (عليه السلام ) نقل كرده كه گفت : آسمان از مجره (كهكشان ) شكافته مى شود. و در تفسير قمى در ذيل آيه «واذا الارض مدت و القت ما فيها و تخلت »آمده كه : زمين كشيده مى شود، سپس مى شكافد و انسانها از شكمش بيرون مى آيند. و در الدر المنثور است كه حاكم به سندى خوب و معتبر از جابر از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) روايت كرده كه فرموده : زمين در روز قيامت كشيده مى شود، آنطور كه چرم كشيده مى شود تازه آنقدر انسان محشور مى شود كه براى هر يك نفر بيش از جاى دو پايش محل نيست . و در احتجاج از على (عليه السلام ) روايت كرده كه در حديثى فرمود: و مردم آن روز صفات و منزلهايى دارند: بعضى از مردم مشغول حساب پس دادن هستند، و به حسابشان آسان مى رسند و به خوشى و مسرت به سوى اهلشان مى روند. و بعضى هستند كه اصلا بدون حساب داخل بهشت مى شوند، براى اينكه در دنيا كارى به لذائذ آن نداشتند و خلاصه دست و دامنشان آلوده نشده چون در آن روز به حساب از كسانى مى رسند كه مال دنيا را زير و رو كرده باشند. بعضى ديگر هستند كه در خرد و كلان حسابشان مى رسند، و در آخر هم به سوى آتش باز مى گردند. و در معانى الاخبار به سند خود از ابن سنان از امام ابى جعفر (عليه السلام ) روايت آورده كه فرمود: رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) فرمود: همه حساب پس مى دهند و همه عذاب مى شوند. شخصى عرضه داشت : يا رسول اللّه پس آيه «فسوف يحاسب حسابا يسيرا - به زودى حساب مى شود، حسابى آسان » چه مى شود؟ فرمود: اين آيه راجع به عرض است
يعنى بررسى ابتدايى براى تشخيص اينكه وى از كدام طبقه است ، از آنها كه بايد به حساب خرد و كلانشان رسيد يا آنها كه بى حساب داخل بهشت مى شوند. مؤ لف : در الدر المنثور هم از بخارى و مسلم و ترمذى و ديگران ، از عايشه نظير آن را روايت كرده . و در تفسير قمى و در روايت ابى الجارود از امام باقر (عليه السلام ) آمده كه در تفسير آيه «فاما من اوتى كتابه بيمينه » فرمود: اين آيه راجع به ابو سلمه عبد اللّه بن عبد الاسود بن هلال مخزومى نازل شده ، كه مردى از قبيله بنى مخزوم بود. و اما آيه «و اما من اوتى كتابه وراء ظهره »، درباره برادرش اسود بن عبد الاسود مخزومى نازل شده كه حمزه او را در جنگ بدر به قتل رسانيد. و در مجمع البيان در تفسير آيه «لتركبن طبقا عن طبق » مى گويد: بعضى گفته اند: معنايش شدت بعد از شدت است ، يعنى حيات ، و سپس مرگ ، و بعد از آن بعث ، و سپس جزا. و اين معنا در روايتى كه راويان وسط آن ذكر نشده آمده است . و از جوامع الجامع نقل شده كه در تفسير اين آيه گفته : و از ابى عبيد نقل شده كه گفته معنايش اين است كه شما همان احوالى را به خود مى گيريد و داراى همان سنت هايى مى شويد كه امت هاى قبل از شما داشتند. و اين معنا از امام صادق (عليه السلام ) رسيده است . سوره بروج
آيات ۱ - ۲۲، سوره بروج
سوره بروج مكى است و بيست و دو آيه دارد بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وَ السمَاءِ ذَاتِ الْبرُوج (۱) وَ الْيَوْمِ المَْوْعُودِ(۲) وَ شاهِدٍ وَ مَشهُودٍ(۳) قُتِلَ أَصحَب الاُخْدُودِ(۴) النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ(۵) إِذْ هُمْ عَلَيهَا قُعُودٌ(۶) وَ هُمْ عَلى مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شهُودٌ(۷) وَ مَا نَقَمُوا مِنهُمْ إِلا أَن يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الحَْمِيدِ(۸) الَّذِى لَهُ مُلْك السمَوَتِ وَ الاَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى كلِّ شىْءٍ شهِيدٌ(۹) إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا المُْؤْمِنِينَ وَ المُْؤْمِنَتِ ثمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَاب جَهَنَّمَ وَ لهَُمْ عَذَاب الحَْرِيقِ(۱۰) إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ لهَُمْ جَنَّتٌ تجْرِى مِن تحْتهَا الاَنهَرُ ذَلِك الْفَوْزُ الْكَبِيرُ(۱۱) إِنَّ بَطش رَبِّك لَشدِيدٌ(۱۲) إِنَّهُ هُوَ يُبْدِىُ وَ يُعِيدُ(۱۳) وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ(۱۴) ذُو الْعَرْشِ المَْجِيدُ(۱۵) فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ(۱۶) هَلْ أَتَاك حَدِيث الجُْنُودِ(۱۷) فِرْعَوْنَ وَ ثَمُودَ(۱۸) بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فى تَكْذِيبٍ(۱۹) وَ اللَّهُ مِن وَرَائهِم محِيط(۲۰) بَلْ هُوَ قُرْءَانٌ مجِيدٌ(۲۱) فى لَوْحٍ محْفُوظِ(۲۲) ترجمه آيات به نام خداى رحمان و رحيم . سوگند به آسمان داراى برجهاى بسيار (۱). و به روز موعود (۲). و به همه بينندگان آن روز و به خود آن روز كه مشهود همه مى شود (۳). كه هلاك شدند ستمگرانى كه براى سوزاندن مؤ منين چاله هايى آتشى كه براى گيراندنش وسيله اى درست كرده بودند (۵).
در حالى كه خودشان براى تماشاى ناله و جان دادن و سوختن مؤ منين بر لبه آن آتش مى نشستند (۶). و خود نظاره گر جنايتى بودند كه بر مؤ منين روا مى داشتند (۷). در حالى كه هيچ نقطه ضعفى و تقصيرى از مؤ منين سراغ نداشتند بجز اينكه به خدا ايمان آورده بودند (۸). خداى مقتدر حميدى كه ملك آسمانها و زمين از آن اوست و خدا بر همه چيز شاهد و نظاره گر است (۹). محققا اين ستمگران و همه ستمگران روزگار كه مؤ منين و مومنات را گرفتار مى كنند و بعدا از كرده خود پشيمان هم نمى شوند عذاب جهنم در پيش دارند و عذابى سوزاننده (۱۰). محققا كسانى كه ايمان آورده و اعمال شايسته مى كنند باغهايى در پيش دارند كه نهرها از زير درختانش جارى است و اين خود رستگارى بزرگ است (۱۱). و محققا دستگير كردن پروردگار تو بسيار سخت است (۱۲). آرى اوست آغازگر پيدايش عالم و او است كه بعد از فناى آن ، دوباره اعاده اش مى دهد (۱۳). و آمرزگار و محبوب و مهربان هم او است (۱۴ ). صاحب عرش پر عظمت (۱۵). و تنها كسى است كه هر چه بخواهد مى كند (۱۶). آيا داستان لشكريان را شنيده اى ؟ (۱۷). لشكريان فرعون و ثمود (۱۸). كفار قوم تو از سرنوشت آنان پند نخواهند گرفت چون تكذيب خوى آنان شده است (۱۹). و خداى تعالى از خارج وجودشان محيط به وجودشان است (۲۰). و اين قرآن افسانه نيست بلكه قرآنى است مجيد (۲۱). كه در لوح محفوظ جاى دارد (۲۲) بيان آيات
اشاره به مضامين سوره مباركه بروج
اين سوره مشتمل بر انذار و بشارت است ، و در آن به سختى كسانى را انذار كرده كه مردان و زنان مسلمان را به جرم اينكه به خدا ايمان آورده اند شكنجه مى كنند،
نظير مشركين مكه كه با گروندگان به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) چنين مى كردند، آنان را شكنجه مى كردند تا از دين اسلام به شرك سابق خود برگردند، بعضى از اين مسلمانان صبر مى كردند و بر نمى گشتند و لو شكنجه به هر جا كه خواست برسد، و بعضى برگشته مرتد مى شدند، و اينها افرادى بودند كه ايمانى ضعيف داشتند همچنان كه دو آيه «و من الناس من يقول امنا باللّه فاذا اوذى فى اللّه جعل فتنه الناس كعذاب الله »، «و من الناس من يعبد اللّه على حرف فان اصابه خير اطمان به و ان اصابته فتنه انقلب على وجهه ». به وضع آنان اشاره مى كند. خداى سبحان در اين آيات قبل از اين مطالب اشاره اى به «اصحاب اخدود» مى كند، و اين خود تشويق مؤ منين به صبر در راه خداى تعالى است ، دنبال اين داستان اشاره اى هم به سرگذشت لشكريان فرعون و ثمود دارد، و اين مايه دلخوشى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و وعده نصرت به آن جناب و تهديد مشركين است ، و اين سوره به شهادت سياق آياتش در مكه نازل شده .
مراد از ذات البروج بودن آسمان
وَ السمَاءِ ذَاتِ الْبرُوج كلمه «بروج » جمع برج است ، و «برج » به معناى هر چيز پيدا و ظاهر است ، و اگر بيشتر در كاخهاى عالى استعمال مى شود، براى اين است كه كاخها در نظر تماشا كنندگان و بينندگان ظاهر و هويدا است ، ساختمان استوانه اى شكلى كه در چار گوشه قلعه ها براى دفاع مى سازند نيز برج ناميده مى شود، و همين معنا منظور آيه است چون مى فرمايد: «و لقد جعلنا فى السماء بروجا و زيناها للناظرين و حفظناها من كل شيطان رجيم »، پس مراد از كلمه بروج موضع ستارگان در آسمان است . با اين بيان روشن مى شود اينكه بعضى از مفسرين بروج را به دوازده برج اصطلاحى علم نجوم معنا كرده اند، درست نيست .
و در آيه مورد بحث سوگند به آسمانى ياد شده كه به وسيله برجها محفوظ مى شود، و مناسبت اين سوگند با قصه اى كه به زودى بدان اشاره مى كند، و با وعده و وعيدى كه مى دهد بر كسى پوشيده نماند، و ما به زودى به اين مناسبت اشاره مى كنيم . وَ الْيَوْمِ المَْوْعُودِ اين جمله عطف است بر كلمه «السماء»، يعنى سوگند به آسمان داراى برجها، و «سوگند به روز موعود» كه منظور از آن روز قيامتى است كه خداى تعالى وعده داده در آن روز ميان بندگانش داورى كند. وَ شاهِدٍ وَ مَشهُودٍ اين دو كلمه نيز عطف بر «سماء» است ، و همه اين مذكورات سوگند بعد از سوگند است بر مطلبى كه مى خواهد در اين سوره بيان كند، و آن - همانطور كه اشاره كرديم - تهديد شديد است به كسانى كه مؤ منين را فريب مى دهند و يا شكنجه مى كنند كه چرا ايمان آورده ايد، و نيز وعده جميلى است به كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح مى كنند. پس گويا فرموده : سوگند مى خورم به آسمان داراى بروج كه شيطانها به وسيله آن رانده مى شوند، كه خدا كيد شيطانها و اولياى كافرشان را از ايمان مؤ منين دفع مى كند، و سوگند مى خورم به روز موعودى كه هر انسانى به جزاى اعمالش مى رسد، و سوگند مى خورم به شاهدى كه اعمال اين كفار را و رفتارشان با مؤ منين را مى بينند، و سوگند مى خورم به آينده مشهودى كه همه آن را به زودى خواهند ديد كه آن افرادى كه مؤ منين را اذيت مى كنند چنين و چنان مى شوند، تا آخر دو آيه . مقصود از «شاهد» در «و شاهد و مشهود»رسول اللّه (صلى الله عليه و آله ) و مراد از «مشهود» شكنجه هاى كفّار به مؤ منين وثواب و كيفر اخروى هر كدام است از اينجا روشن مى گردد كه شهادت در دو كلمه «شاهد» و «مشهود» به يك معنا است ، و آن عبارت است از حاضر بودن و به چشم خود ديدن ، نه به معناى اقامه شهادت ، براى اينكه اگر به آن معنا مى بود جا داشت بفرمايد: «و مشهود عليه » چون شهادت به اين معنا حتما بايد با حرف على متعدى شود. بنابر اين ، كلمه «شاهد» قابل انطباق است بر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم )، براى اينكه آن جناب امروز شاهد اعمال امت است ، و فرداى قيامت بدانچه ديده شهادت مى دهد. و كلمه «مشهود» هم قابل انطباق است با شكنجه اى كه كفار به اين مؤ منين مى دادند، و وضعى كه در آخرت به خود مى گيرند، و يا به عبارتى جزاى آن رفتار، و يا به عبارتى ديگر آنچه در روز قيامت براى اين ظالمان و مظلومان رخ مى دهد، چه ثواب و چه عقاب . و بنابر اين احتمال نكره آمدن اين دو كلمه به منظور تعظيم بوده و خواسته است بفهماند، شاهد و مشهودى كه از حيطه تعريف بيرون است .
اقوال عديده مفسرين درباره مراد از «شاهد و مشهود»
مفسرين در تفسير
«شاهد» و «مشهود» سخنان بسيار دارند كه بعضى آنها را تا سى وجه شمرده اند، از قبيل اينكه بعضى گفته اند: شاهد روز جمعه ، و مشهود روز عرفه است . يا شاهد روز عيد قربان و مشهود روز عرفه است . و يا شاهد روز عرفه و مشهود روز قيامت است . يا شاهد فرشته است كه عليه انسان شهادت مى دهد و مشهود روز قيامت است . و يا اينكه شاهد گواهانند كه عليه مردم شهادت مى دهند و مشهود مردمى هستند كه عليه شان شهادت داده شده . و يا اينكه شاهد امت اسلام و مشهود ساير امت ها هستند. و يا شاهد اعضاى بنى آدم و مشهود خود آدمى است . و يا شاهد حجر الاسود و مشهود حاجيان هستند. و يا شاهد شب و روزها و مشهود بنى آدم است . و يا شاهد انبيا و مشهود محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) است ، و يا شاهد خداى سبحان و مشهود كلمه «لا اله الا الله » است . و يا اينكه شاهد خلق و مشهود حق است يا شاهد خداى تعالى و مشهود روز قيامت است . يا شاهد آدم و ذريه او، و مشهود روز قيامت است . يا شاهد روز ترويه ، و مشهود روز عرفه است و يا روز دوشنبه و روز جمعه است . و يا اينكه شاهد مقربين ، و مشهود عليين هستند. و يا شاهد طفل در داستان اخدود است كه به مادرش گفت صبر كن كه تو بر حقى ، و مشهود خود واقعه است . و يا اينكه شاهد ملائكه دنبال رو و نويسنده اعمال ، و مشهود قرآن فجر است ، و اقوال ديگرى از اين قبيل . و اكثر اين اقوال - به طورى كه ملاحظه مى كنيد - مبنى بر اين است كه شهادت را به معناى اداى شهادت بگيريم . و بعضى مبنى بر اين است كه براى شاهد و مشهود دو معنا قائل شويم ، و خواننده محترم ضعف اين دو اساس را به دست آورد و توجه فرمود كه : مناسب تر با سياق اين است كه اين دو كلمه را به معناى مشاهده بگيريم ، هر چند كه مستلزم شهادت به معناى ادا در روز قيامت هم باشد، و شاهد قابل انطباق بر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) نيز باشد. و چطور ممكن است منطبق نباشد با اينكه خود خداى تعالى او را شاهد خوانده و فرموده : «يا ايها النبى انا ارسلناك شاهدا و مبشرا و نذيرا»، و نيز او را شهيد خوانده و فرموده : «ليكون الرسول شهيدا عليكم » و خواننده توجه فرمود كه گفتيم شهادت بر اعمال از ناحيه شاهدان اعمال چه معنا دارد.
در اين سوگندها جواب حذف شده ، چون با بودن آيه «ان الذين فتنوا المؤ منين و المومنات ... ذلك الف وز الكبير»، احتياجى به ذكر آن نبود، و آيه «قتل اصحاب الاخدود...»، هم اشعار به آن داشت ، و خواننده اين آيات مى فهمد كه تقدير كلام چنين است : «به آسمان داراى برجها و به روز موعود و به شاهد و مشهود سوگند كه آزار دهندگان مؤ منين عذابى در جهنم دارند، و خداوند مؤ منين صالح را اگر خلوص به خرج دهند موفق به صبر مى كند، و در حفظ ايمانشان از كيد دشمنان ياريشان مى فرمايد، همانطور كه در داستان اخدود كرد».
