تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۱۰
حمل آن دسته روايات كه بر سعد و نحس بودن بعضى كواكب دلالت دارند بر تقيه ووجوهى ديگر در اين باره
و ممكن است امثال اين روايات را حمل كنيم بر تقيه كه البته ديگران هم اينطور حمل كرده اند، و نيز ممكن است حمل شود بر مقارنه اين اوقات با تفالى كه عامه مى زنند، همچنان كه عده اى از روايات نيز به آن اشعار دارد، چون در آن روايات دستور داده اند براى دفع نحوست صدقه دهيد، مانند روايتى كه راوندى به سند خود از موسى بن جعفر از پدرش از جدش نقل كرده كه در حديثى فرمود: در هر صبحگاه به صدقه اى تصدق ده تا نحوست آن روز از تو بر طرف شود، و در هر شامگاه به صدقه اى تصدق ده تا نحوست آن شب از تو دور گردد، (تا آخر حديث ). ممكن هم هست بگوييم : اين روايات نظر به ارتباط خاص دارد كه بين وضع آسمان و حادثه زمينى به نحو اقتضا هست ، نه به نحو عليت . دسته دوم از روايات آن رواياتى است كه به كلى تاثيرات نجوم در حوادث را انكار و تكذيب نموده و به شدت از اعتقاد بدان و نيز اشتغال به علم نجوم نهى مى كند، مانند كلام اميرالمؤ منين در نهج البلاغه كه مى فرمايد: «و المنجم كالكاهن و الكاهن كالساحر و الساحر كالكافر و الكافر فى النار». و از اخبارى ديگر بر مى آيد كه آن را تصديق كرده ، و اجازه داده كه در نجوم نظر كنند و فرموده اند: نهى از اشتغال به علم نجوم براى اين است كه مبادا كسى آنها را مستقل در تاثير بپندارد، و كارش منجر به شرك شود. دسته سوم از آن روايات ، احاديثى است كه دلالت دارد بر اين كه نجوم در جاى خود حق است چيزى كه هست اندك از اين علم فايده ندارد و زيادش هم به دست كسى نمى آيد، همچنان كه در كافى به سند خود از عبد الرحمان بن سيابه روايت كرده كه گفت : به امام صادق (عليه السلام ) عرضه داشتم : فدايت شوم ، مردم مى گويند تحصيل علم نجوم حلال نيست ، و من اين علم را دوست مى دارم ، اگر به راستى مضر به دين من است ، دنبالش نروم ، چون مرا به چيزى كه مضر به دينم باشد حاجتى نيست ، و اگر مضر به دينم نيست بفرما، كه به خدا قسم خيلى به آن علاقه مندم ، و خيلى اشتهاى تحصيل آن را دارم ؟
فرمود: اينطور كه مردم مى گويند نيست ، نجوم ضررى به دينت نمى زند، آنگاه فرمود: ليكن شما مى توانيد مختصرى از اين علم را به دست آوريد و يك قسمت از آن را تحصيل كنيد، كه تازه زياد همان قسمت را هم نمى توانيد به دست آوريد، و اندكش هم به دردتان نمى خورد (تا آخر حديث ). و در بحار از كتاب نجوم ابن طاووس از معاويه بن حكيم از محمد بن زياد از محمد بن يحيى خثعمى روايت كرده كه گفت : من از امام صادق (عليه السلام ) از علم نجوم پرسيدم ، كه آيا حق است يا نه ؟ فرمود: بله حق است . عرضه داشتم : آيا در روى زمين كسى را سراغ داريد كه اين علم را دارا باشد؟ فرمود: بله ، در روى زمين كسى هست كه آن را مى داند. و در عده اى از روايات آمده كه كسى به جز يك خانواده هندى و خانواده اى از عرب از آن آگهى ندارد. و در بعضى از آن روايات به جاى خانواده اى از عرب خانواده اى از قريش آمده . و اين روايات مطلب سابق ما را تاءييد مى كند كه گفتيم بين اوضاع كواكب و حوادث زمين ارتباطى جزئى هست . بله در بعضى از اين روايات آمده كه خداى تعالى مشترى را به صورت مردى به زمين فرستاد، و او در زمين به مردى از عجم (غير عرب ) برخورد، و علم نجوم را به او تعليم كرد، تا آنجا كه پنداشت كه كاملا فرا گرفته ، بعد از او پرسيد: حالا ببين مشترى كجا است ؟ آن مرد گفت : من ستاره مشترى را در فلك نمى بينم ، و نمى دانم كجا است ، مشترى فهميد كه او درست نياموخته او را عقب زد، و دست مردى از هند را گرفته علم نجوم را به او تعليم داد، تا جايى كه پنداشت كاملا ياد گرفته ، آنگاه پرسيد: حالا بگو ببينم مشترى كجا است ؟ او گفت محاسبات من دلالت دارد بر اين كه مشترى خود تو هستى ، همين كه اين را گفت صيحه اى زد و مرد، و علم او به اهل بيتشارث رسيد، و علم نجوم در آن خانواده است . ولى اين روايت خيلى شباهت دارد به روايات جعلى .
تفال خوب و بد
در تفال خوب و بد: و اين تفال را كه اگر خير باشد تفال ، و اگر شر باشد تطير مى خوانند، عبارت است از استدلال به يكى از حوادث به حادثه اى ديگر، كه بعدا پديد مى آيد،
و در بسيارى از مواردش موثر هم واقع مى شود، و آنچه را كه انتظارش دارند پيش مى آيد، چه خير و چه شر، چيزى كه هست فال بد زدن موثرتر از فال خير زدن است (و اين تاثير مربوط به آن چيزى كه با آن فال مى زنند نيست ، مثلا صداى كلاغ و جغد نه اثر خير دارد و نه اثر شر بلكه )، اين تاثير مربوط است به نفس فال زننده ، حال ببينيم در شرع درباره اين مطلب چه آمده ؟ قبل از اين رسيدگى بايد بگوييم كه : اسلام بين فال خوب و فال بد فرق گذاشته ، دستور داده مردم همواره فال نيك بزنند، و از تطير يعنى فال بد زدن نهى كرده ، و خود اين دستور شاهد بر همان است كه گفتيم اثرى كه در تفال و تطير مى بينيم مربوط به نفس صاحب آن است . اما درباره تفال در رواياتش اين جمله از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نقل شده كه فرموده : «تفالوا بالخير تجدوه - همواره فال نيك بزنيد تا آن را بيابيد». و نيز از آن بزرگوار نقل شده كه بسيار تفال مى زده ، همچنان كه در داستان حديبيه ديديم كه وقتى سهيل بن عمرو از طرف مشركين مكّه آمد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) فرمود: حالا ديگر امر بر شما سهل و آسان شد. و نيز در داستان نامه نو شتنش به خسرو پرويز آمده كه وى را دعوت به اسلام كرد، و او نامه آن جناب را پاره كرد و در جواب نامه مشتى خاك براى آن حضرت فرستاد، حضرت همين عمل را به فال نيك گرفت و فرمود: زودى مسلمانان خاك او را مالك مى شوند و اين گونه تفال ها را در بسيارى از مواقفش داشته .
بيان اينكه تاءثير تفال و تطير مربوط به حالت نفسانى كسى است كهتفال و تطير مى كند
و اما تطير و فال بد زدن را در بسيارى از موارد، قرآن كريم از امت گذشته نقل كرده كه آن امت ها به پيامبر خود گفتند ما تو را شوم مى دانيم ، و فال بد به تو مى زنيم و به همين جهت به تو ايمان نمى آوريم ، و آن پيامبر در پاسخشان گفته كه : تطير، حق را ناحق و باطل را حق نمى كند و كارها همه دست خداى سبحان است ، نه به دست فال ، كه خودش مالك خودش نيست تا چه رسد به اين كه مالك غير خودش باشد و اختيار خير و شر و سعادت و شقاوت ديگران را در دست داشته باشد، از آن جمله فرموده : «قالوا انا تطيرنا بكم لئن لم تنتهوا لنرجمنكم و ليمسنكم منا عذاب اليم قالوا طائركم معكم »
يعنى آن چيزى كه شر را به سوى شما مى كشاند با خود شما است نه با ما، و نيز فرموده : «قالوا اطيرنا بك و بمن معك قال طائركم عند اللّه » يعنى آن چيزى كه خير و شر شما وسيله آن به شما مى رسد نزد خداست ، وخداست كه در ميان شما تقدير مى كند آنچه را كه مى كند، نه من و نه اين همراه من ، ما مالك هيچ چيزى نيستيم . اين چند شاهد از قرآن كريم بود. و اما در روايات اخبار بسيار زيادى در نهى از آن و اين كه براى دفع شومى آن بى اعتنايى نموده و به خدا توكل كنيد، و به دعا متوسل شويد، رسيده ، و اين روايات نيز بيان گذشته ما را تاءييد مى كند، كه گفتيم : تاثير تفال و تطير مربوط به نفس صاحب آن است ، از آن جمله در كافى به سند خود از عمرو بن حريث روايت كرده كه گفت : امام صادق (عليه السلام ) فرمود: طيره و فال بد زدن را اگر سست بگيرى و به آن بى اعتنا باشى و چيزى نشمارى سست مى شود، و اگر آن را محكم بگيرى محكم مى گردد. پس دلالت حديث بر اين كه فال چيزى نيست هر چه هست اثر نفس خود آدمى بسيار روشن است . و نظير اين روايت حديثى است كه از طرق اهل سنت نقل شده كه فرمود: سه چيز است كه احدى از آن سالم نيست ، يكى طيره است ، و دوم حسد و سوم ظن . پرسيدند: پس ما بايد چه كار كنيم ؟ فرمود: وقتى فال بد زدى بى اعتنايى كن و برو، و چون دچار حسد شدى در درون بسوز ولى ترتيب اثر عملى مده و ظلم مكن ، و چون ظن بد به كسى بردى در پى تحقيق برميا، (و يا ظن خودت را مپذير).
نهى از فال بد زدن و توصيه توكل بر خدا در موارد تطير
و نيز در اين معنا روايت كافى است كه از قمى از پدرش از نوفلى از سكونى از امام صادق (عليه السلام ) نقل كرده كه فرمود: رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) فرمود:
كفاره فال بد زدن توكل به خداست تا آخر حديث ) و جهتش روشن است ، براى اين كه معناى توكل اين است كه تاثير امر را به خداى تعالى ارجاع دهى ، و تنها او را موثر بدانى ، و وقتى چنين كردى ديگر اثرى براى فال بد نمى ماند تا از آن متضرر شوى . و در معناى اين حديث روايتى است كه از طرق اهل سنت نقل شده ، و طورى كه در كتاب نهايه ابن اثير آمده فرموده : طيره شرك است ، و هيچ يك از ما خالى از طيره نيستيم ، و ليكن خداى تعالى اثر آن را به وسيله توكل خنثى مى كند. و باز در معناى حديث سابق روايتى است كه از موسى بن جعفر (عليه السلام ) نقل شده كه فرمود: آنچه براى مسافر در راه سفرش شوم است هفت چيز است : ۱ - اين كه كلاغى از طرف دست راستش بانگ بر آورد ۲ - اين كه سگى جلو او در آيد و دم خود افراشته باشد ۳ - اين كه گرگى گرسنه و درنده در روى او زوزه بكشد، در حالى كه روى دم نشسته باشد، و سپس سه مرتبه دم خود را بلند كند و بخواباند ۴ - اين كه آهويى پيدا شود، و از طرف راست او به طرف چپش بگريزد ۵ - اين كه جغدى بانگ بر آورد ۶ - اين كه زنى با موى جو گندمى در برابرش قرار گيرد و چشمش بصورتش افتد ۷ - اين كه الاغ عضبان يعنى گوش بريده (و يا بينى بريده ) اى ببيند، پس اگر از ديدن اينها در دل احساس دلواپسى كرد بگويد: «اعتصمت بك يا رب من شر ما اجد فى نفسى - پروردگارا از شر آنچه در دل خود احساس مى كنم به تو پناه مى برم » كه اگر اين را بگويد از شر آن محفوظ مى ماند. و اين خبر آنطور كه در بحار الانوار آمده به همان عبارت در كافى و خصال و محاسن و فقيه نيز آمده ، ولى با عبارتى كه ما نقل كرديم در بعضى از نسخه هاى فقيه آمده است .
بحث از ساير امورى كه در نظر عامه مردم شوم و نحس است
بحث ديگرى هست كه آن نيز ملحق به اين بحث هايى است كه گذشت و همه حرفهايى كه زده شد در آن بحث نيز مى آيد، و آن بحث از ساير امورى است كه در نظرعامه مردم ،
شوم و نحس است ، مانند شنيدن يك بار عطسه در هنگام تصميم گرفتن بر كارى از كارها، و در روايات از تطير به آنها نهى شده ، و دستور داده اند كه در برخورد با آنها به خدا توكل كنيد، و روايات اين امور در ابواب مختلفى متفرق است ، مثلا در حديثى نبوى كه از طريق شيعه و سنى نقل شده آمده كه : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) فرمود: عدوى ، طيره ، هامه ، شوم ، صفر، رضاع بعد از فصال ، تعرب بعد از هجرت ، روزه از سخن در يك شبانه روز، طلاق قبل از نكاح ، عتق قبل از ملك و يتيمى بعد از بلوغ ، در اسلام نيست . و مراد از عدوى سرايت مرضهاى مسرى مانند جرب ، وبا، آبله و امثال آن است ، چون كلمه عدوى مانند كلمه اعداء مصدر و به معناى تجاوز است ، و منظور از اين كه فرموده : عدوى در اسلام نيست ، به طورى كه از مورد روايت استفاده مى شود اين است كه : ما خود واگيرى را عامل مستقل بيمارى بدانيم ، به طورى كه خداى تعالى و مشيت او در آن هيچ دخالتى نداشته باشد. و مراد از هامه يك اعتقاد خرافى در بين مشركين و اهل جاهليت معتقد بودند اگر كسى كشته شود روحش به شكل مرغى در مى آيد، و در قبر او لانه مى كند، و همواره مى نالد، و از عطش شكوه مى كند، تا انتقامش را از قاتلش بگيرند. و مراد از صفر، سوت زدن در هنگام آب دادن به حيوان است ، و رضاع بعد از فصال يعنى طفل را بعد از آنكه از شير گرفتند دوباره شيرخوارش كنند. و تعرب بعد از هجرت به معناى بازگشتن به بدوى بعد از آنكه از آنجا مهاجرت كرده (و اين كنايه است از كفر بعد از اسلام ). مقصود از تكذيب قوم ثمود به «نذر» كَذَّبَت ثَمُودُ بِالنُّذُرِ در كلمه «نذر» سه احتمال هست : احتمال اول اين كه : به قول بعضى ها مصدر باشد كه در اين صورت معناى آيه اين مى شود كه : قوم ثمود انذار پيامبرشان صالح (عليه السلام ) را تكذيب كردند. احتمال دوم اين كه : جمع نذير باشد، البته نذير به معناى منذر، كه در صورت معنا چنين مى شود: قوم ثمود همه منذران يعنى همه انبيا را تكذيب كردند، چون تكذيب يك پيامبر تكذيب همه انبيا است ، به خاطر اين كه رسالت همه يكى است ، و اختلافاتى در رسالت آنان نيست و بنابراين ، آيه مورد بحث در معناى آيه كذبت ثمود المرسلين خواهد بود.
احتمال سوم اين كه : جمع نذير به معناى انذار باشد، كه برگشت آن يكى از دو معناى قبلى خواهد بود، زيرا در اين صورت يا آيه را معنا مى كنيم به كه ثمود انذاره اى صالح را تكذيب كردند، كه اين همان معناى اول است . و يا مى گوييم : قوم ثمود انذار صالح و انذار آن پيامبر ديگر و آن ديگر و بالاخره انذارهاى همه انبيا را تكذيب كردند، كه در اين صورت همان معناى دوم خواهد بود. فَقَالُوا أَ بَشراً مِّنَّا وَحِداً نَّتَّبِعُهُ إِنَّا إِذاً لَّفِى ضلَلٍ وَ سعُرٍ اين جمله تفريع و نتيجه گيرى از تكذيب در جمله قبلى است ، و كلمه سعر جمع سعير به معناى آتش شعله ور است ، احتمال هم دارد به معناى جنون باشد، و اين احتمال با سياق مناسب تر است ، و ظاهرا مراد از كلمه واحد واحد عددى باشد، و معناى آيه اين است كه : قوم ثمود پيامبر خود صالح را تكذيب كرده ، گفتند: آيا بشرى را كه از نوع خود ما يك نفر تك و تنها است ، نه نيرويى دارد و نه جمعيتى با او است ، پيروى كنيم ؟ راستى اگر كار ما بدينجا بكشد خيلى بيچاره هستيم ، و به ضلالتى عجيب و جنونى غريب دچار گشته ايم . در نتيجه اين سخن توجيهى است از قوم ثمود براى پيروى نكردن از صالح ، و از آن بر مى آيد كه قوم نامبرده عادت كرده بودند از كسى پيروى كنند مانند ملوك و اعاظم قوم داراى نيروو جمعيت باشند و صالح كه يك نفر بيعده و عده بود ايشان را دعوت مى كرد به اينكه او را اطاعت كنند، و اطاعت عظما و بزرگان خود را رها سازند، همچنان كه همين معنا را در جاى ديگر از قول خود صالح (عليه السلام ) حكايت كرده كه گفت : «فاتقوا اللّه و اطيعون و لا تطيعوا امر المسرفين ». و اگر كلمه واحد را به معناى واحد نوعى بگيريم ، معناى آيه چنين مى شود: آيا بشرى را كه خود يكى از ما است ، يعنى او نيز مثل ما و از نوع ماپيروى كنيم ؟ كه در اين صورت آيه بعدى مفسر اين آيه مى شود. أَ ءُلْقِىَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِن بَيْنِنَا بَلْ هُوَ كَذَّابٌ أَشِرٌ اين استفهام نيز مانند استفهام سابق انكارى است ، و معناى آيه اين است كه : آيا از ميان همه ما وحى تنها بر او نازل شده ، و او به اين امتياز مختص گشته ، با اين كه هيچ فضيلتى بر ما ندارد؟ ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۹ صفحه ۱۳۱ نه ، چنين چيزى هرگز شدنى نيست ، و اين كه تعبير به القاء ذكر كرد، و نفرمود «اانزل الذكر عليه » و يا تعبيرى نظير آن ، براى اين بوده كه بفهماند چطور يك مرتبه و به عجله چنين شد - اينطور گفته اند. احتمال هم دارد منظور اين نباشد كه چرا او به چنين خصيصه اى اختصاص يافته ، بلكه منظور اين باشد كه چرا ما مثل او مورد وحى قرار نگيريم ؟ وقتى بنا باشد كه وحى به يك انسان كه مانند ساير انسان ها است ممكن باشد، بايد نزول آن بر همه جايز و ممكن باشد، پس چه معنا دارد كه تنها بر او چيزى نازل شود، كه مى تواند بر همه نازل گردد، در نتيجه آيه شريفه نظير آيه در سوره شعراء است ، كه مى فرمايد: «ما انت الا بشر مثلنا». «بل هو كذاب اشر» - «كذاب » يعنى دروغ پرداز، و «اشر» يعنى پر افاده و متكبر. مى گويند: او مى خواهد بدين وسيله بر ما بزرگى كند. سيَعْلَمُونَ غَداً مَّنِ الْكَذَّاب الاَشِرُ اين جمله حكايت كلام خداى تعالى است به صالح (عليه السلام ) همان طور كه دو آيه بعد هم دنبال همين كلام است . و منظور از كلمه «غد - فردا» عاقبت است ، (مثل اين كه به فارسى هم مى گوييم فردا كه پير شدى چنين و چنان مى شود در عربى هم مى گويند با امروز فردايى است ) و خداى تعالى در اين جمله اشاره مى كند به عذابى كه به زودى بر آنان نازل مى شود، و آن وقت به عيان مى دانند كه كذاب و اشر، صالح است يا ايشان ؟!
ناقه صالح و آزمايش الهى قوم ثمود
إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَةِ فِتْنَةً لَّهُمْ فَارْتَقِبهُمْ وَ اصطبرْ اين آيه در مقام تعليل همان خبرى است كه داد، و فرمود: به زودى عذاب بر آنان نازل مى شود، و مفاد اين تعطليل اين است كه : اين كه گفتيم به زودى عذاب بر ايشان نازل مى شود، علتش اين است كه ما بنا داريم چنين و چنان كنيم ، و كلمه فتنه به معناى امتحان و ابتلاء است . و معناى آيه اين است كه : ما - بر طريقه اعجاز - و به عنوان امتحان ايشان ، ماده شترى را كه در خواست كرده اند خواهيم فرستاد، ايشان را منتظر بگذار، و بر آزار و اذيتشان صبر كن .
وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْمَاءَ قِسمَةُ بَيْنهُمْ كلُّ شِرْبٍ محْتَضرٌ ضمير جمع اولى به قوم ثمود و ناقه هر دو بر مى گردد، و اگر نفرمود: «نبئهما» از باب غلبه دادن جانب قوم بوده ، و كلمه «قسمت » به معناى مقسوم است ، و كلمه «شرب » به معناى سهمى از نوشيدن آب است . و معناى آيه اين است كه : به قوم خود خبر بده كه بعد از آنكه ما ناقه را فرستاديم آب محل بين قوم و بين ناقه تقسيم شده است ، هر يك از دو طرف از سهم خودش بهره بگيرد، مردم در هنگام شرب خود بر سر آب حاضر شوند، و ناقه هم در هنگام شرب خودش حاضر شود، و در اين باره در جاى ديگر فرموده : «قال هذه ناقه لها شرب و لكم شرب يوم معلوم ». فَنَادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعَاطى فَعَقَرَ منظور از صاحب قوم ثمود، همان شخصى است كه ناقه را كشت ، و كلمه «تعاطى » كه مصدر فعل «تعاطى » است به معناى دست بكار شدن است . و معناى آيه اين است كه : قوم ثمود قاتل ناقه را صدا زدند، پس او دست بكار شد، و ناقه را پى كرد و كشت . فَكَيْف كانَ عَذَابى وَ نُذُرِ إِنَّا أَرْسلْنَا عَلَيهِمْ صيْحَةً وَحِدَةً فَكانُوا كَهَشِيمِ المُْحْتَظِرِ كلمه «محتظر» به معناى صاحب حظيره است ، يعنى چهار ديوارى كه براى دامدارى ساخته مى شود (و به زبان فارسى آن را قلعه و يا بهاربند گويند) و «هشيم محتظر» درختهاى خشكيده و مانند آن است ، كه صاحب حظيره آن را براى مصرف كردن در قلعه خود جمع مى كند. و معناى آيه روشن است ، مى فرمايد فقط يك صيحه بر آنان فرستاديم ، و همگى مانند چوب خشك رويهم ريختند. وَ لَقَدْ يَسرْنَا ... تفسير اين آيه گذشت .
سرگذشت قوم لوط عذابى كه دامنگيرشان شد
كَذَّبَت قَوْمُ لُوطِ بِالنُّذُرِ تفسير اين آيه نيز در نظير آن گذشت .
إِنَّا أَرْسلْنَا عَلَيهِمْ حَاصِباً إِلا ءَالَ لُوطٍ نجَّيْنَهُم بِسحَرٍ كلمه «حاصب » به معناى بادى است كه با خود، ريگ و سنگ بياورد، و مراد از آن ، بادى است كه بر قوم لوط مسلط شد، و سجيل منضود بر سر آنان ريخت . در مجمع البيان مى گويد: كلمه «سحر» زمانى كه نكره باشد (و با تنوين استعمال شود) به معناى سحرى از سحرها است ، در اين حال گفته مى شود «راءيت زيدا سحرا من الاسحار - من زيد را در سحرى از سحرها ديدم » ولى هنگامى كه منظورت از آن سحر همين امروز باشد (بدون تنوين استعمال مى شود) مثلا مى گويى «اتيته بسحر و اتيته سحر». و معناى آيه روشن است . نِّعْمَةً مِّنْ عِندِنَا كَذَلِك نجْزِى مَن شكَرَ كلمه «نعمة » مفعول له براى فعل «نجيناهم » است ، و معنى مجموع فعل و مفعولش اين است كه : ما ايشان را نجات داديم ، براى اين كه نجات نعمتى باشد از ناحيه ما، نعمتى كه ايشان را بدان اختصاص داديم ، چون ايشان نسبت به ما شاكر بودند، و جزاى شكر در درگاه ما نجات است . وَ لَقَدْ أَنذَرَهُم بَطشتَنَا فَتَمَارَوْا بِالنُّذُرِ ضمير فاعلى در جمله «انذرهم » به لوط بر مى گردد، و معناى جمله است كه : لوط ايشان را انذار كرد. و كلمه «بطشه » به معناى گرفتن و دستگير كردن با شدت است ، و كلمه تمارى كه مصدر فعل تمارى است به معناى اصرار بر جدال ، و طرف را به شك انداختن است ، و كلمه «نذر» به معناى انذار است . و معناى آيه اين است كه : سوگند مى خورم كه لوط قوم خود را از دستگير كردن به شدت ما زنهار داد، ولى آنها با وى در انذار و زنهارش مجادله كردند. وَ لَقَدْ رَوَدُوهُ عَن ضيْفِهِ فَطمَسنَا أَعْيُنهُمْ فَذُوقُوا عَذَابى وَ نُذُرِ منظور از «مراوده قوم لوط از ميهمانان او» اين است كه از او خواسته اند ميهمانان خود را كه همان فرشتگان باشند تسليم ايشان كند، و منظور از «طمس ديدگان ايشان » محو ديدگان ايشان است ، و در جمله «فذوقوا...» التفاتى از غيبت به خطاب شده ، چون در اول آيه قوم لوط غايب فرض شده بودند، و در اين جمله روى سخن به خود آنان كرده ، مى فرمايد: پس بچشيد عذاب مرا، و غرض از اين التفات اين بوده كه بيشتر توبيخشان كرده باشد،
و كلمه «نذر» مصدرى است به معناى اسم مفعول (البته مفعول به ) يعنى آن چيزى كه مردم را با آن انذار مى كنند، و آن عبارت است از عذاب ، و معناى آيه روشن است . وَ لَقَدْ صبَّحَهُم بُكْرَةً عَذَابٌ مُّستَقِرُّ در مجمع البيان مى گويد: كلمه «بكرة » ظرف زمان است ، حال اگر ظرفى معين و شناخته شده باشد، مثلا منظورت از اين كلمه ، صبح همين امروزت باشد، مى گويى : «اتيته بكره و غدوة » بدون تنوين - هر چند كه گاهى همين نكره را نيز تنوين مى دهند. و مراد از «استقرار عذاب » وقوع عذاب بر ايشان و دست بر نداشتن از ايشان است . فَذُوقُوا عَذَابى ... مِن مُّدَّكِرٍ تفسير اين آيات در سابق گذشت . وَ لَقَدْ جَاءَ ءَالَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ كَذَّبُوا بِئَايَتِنَا كلِّهَا فَأَخَذْنَهُمْ أَخْذَ عَزِيزٍ مُّقْتَدِرٍ در اينجا نيز منظور از كلمه «نذر» انذار است نه اين كه جمع نذير باشد، و اگر جمله «كذبوا باياتنا» را بدون واو آورد، و در نتيجه عطف به ما قبل نكرد، براى اين بود كه اين جمله پاسخى بود از سوالى تقديرى ، گويا بعد ازفرمود: «آل فرعون هم انذار شدند»، كسى پرسيده : خوب آنها چه كردند؟ در پاسخ فرموده : «كذبوا باياتنا - آيات ما را تكذيب كردند» و آنگاه نتيجه گرفته كه «به همين جهت ما ايشان را بگرفتيم ، گرفتن سلطانى عزيز و مقتدر». بحث روايتى
(چند روايت در ذيل برخى آيات گذشته )
در روح المعانى در ذيل آيه «و لقد يسرنا القران للذكر» مى گويد: ابن ابى حاتم از ابن عباس روايت كرده كه گفت : اگر نبود كه خداى تعالى خواندن قرآن را بر زبان آدميان آسان كرد، هرگز احدى از خلايق نمى توانست لب به كلام خدا بگشايد. و نيز گفته : ديلمى در روايتى كه سند آن را تا انس ذكر نكرده ، نظير اين معنا را از انس نقل كرده ، آنگاه خود ديلمى گفته : بعيد نيست كه خبر انس اگر صحيح باشد تفسير آيه نبوده ، بلكه مطلبى بوده كه خودش در ذيل اين آيه گفته است .
مؤ لف : بعيد هم نيست كه مراد همان معناى دومى باشد كه ما در تفسير آيه ذكر كرديم . و در تفسير قمى در ذيل آيه «ففتحنا ابواب السماء بماء منهمر» مى گويد: كلمه «منهمر» به معناى ريختن آب است ، نه باراندن قطره هاى باران ، و در ذيل جمله «و فجرنا الارض عيونا فالتقى الماء» گفته يعنى آب آسمان و آب زمين بهم پيوستند، على امر قد قدر و حملناة يعنى ما نوح را على «ذات الواح و دسر» بر آن مركبى كه داراى تخته ها و ميخها بود سوار كرديم ، يعنى بر كشتى نشانديم . و نيز در همان كتاب در ذيل آيه «فنادوا صاحبهم » گفته يعنى قدار، همان كسى كه ناقه را پى كرد. و در معناى هشيم گفته يعنى گياه خشك و تر. و در كافى به سند خود از ابى يزيد از ابى عبداللّه روايت كرده كه در ضمن حديثى كه داستان لوط را نقل كرده فرموده : پس قوم لوط با او به مكابره و زورگويى پر داختند، تا آنكه داخل خانه اش شدند، جبرئيل به لوط بانگ زد كه رهاشان كن ، همين كه داخل شدند جبرئيل با انگشت خود اشاره اى آنان كرد، همه كور شدند، اينجاست كه خداى تعالى مى فرمايد: «فطمسنا اعينهم ».
آيات ۴۳ - ۵۵، سوره قمر
أَ كُفَّارُكمْ خَيرٌ مِّنْ أُولَئكمْ أَمْ لَكم بَرَاءَةٌ فى الزُّبُرِ(۴۳) أَمْ يَقُولُونَ نحْنُ جَمِيعٌ مُّنتَصِرٌ(۴۴) سيهْزَمُ الجَْمْعُ وَ يُوَلُّونَ الدُّبُرَ(۴۵) بَلِ الساعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ الساعَةُ أَدْهَى وَ أَمَرُّ(۴۶) إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فى ضلَلٍ وَ سعُرٍ(۴۷) يَوْمَ يُسحَبُونَ فى النَّارِ عَلى وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَس سقَرَ(۴۸) إِنَّا كلَّ شىْءٍ خَلَقْنَهُ بِقَدَرٍ(۴۹) وَ مَا أَمْرُنَا إِلا وَحِدَةٌ كلَمْح بِالْبَصرِ(۵۰) وَ لَقَدْ أَهْلَكْنَا أَشيَاعَكُمْ فَهَلْ مِن مُّدَّكرٍ(۵۱) وَ كلُّ شىْءٍ فَعَلُوهُ فى الزُّبُرِ(۵۲) وَ كلُّ صغِيرٍ وَ كَبِيرٍ مُّستَطرٌ(۵۳) إِنَّ المُْتَّقِينَ فى جَنَّتٍ وَ نهَرٍ(۵۴) فى مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِيكٍ مُّقْتَدِرِ(۵۵) ترجمه آيات آيا فكر مى كنيد كفار شما بهتر از آن كفارند (و به همين جهت گرفتار آن جزا نمى شوند)؟ و يا راستى در كتب آسمانى برائتى براى شما آمده ؟ (۴۳). و يا نه بلكه مى گويند چون در كفر خود اتحاد داريم ، از هر كس بخواهد عذابمان كند انتقام مى گيريم (۴۴). (ولى بدانيد كه ) اين جمع متحد به زودى در جنگى شكست مى خورند و پا به فرار مى گذارند (اين شكست دنيايى كه چيزى نيست ) (۴۵). بلكه قيامت موعدشان است ، و قيامت بلايى بس عظيم تر و تلختر(۴۶). به درستى مجرمين از موطن سعادت يعنى از بهشت گمراه و در آتش افروخته در روزى كه به سوى آتش با رخساره ها كشيده مى شوند،
(و به آنها گفته مى شود) بچشيد حرارت دوزخ را (۴۸). كه ما هر چيزى را با اندازه گيرى قبلى آفريديم (۴۹). و امر ما تنها يكى ، آن هم به سرعت چشم گرداندن است (۵۰). و با اين كه ما امثال شما را هلاك كرديم باز هم كسى نيست كه متذكر شود (۵۱). بدانند كه آنچه كرده اند در نامه ها ضبط است (۵۲). و هر كوچك و بزرگى در آن نوشته شده (۵۳). به درستى مردم با تقوا در بهشت ها و در وسعتند (۵۴). در جايگاهى كه همه قرب و نعمت و سرور و بقا است ، قرب مالكى مقتدر (۵۵). بيان آيات اين آيات به منزله نتيجه گيرى از مطالب و اخبار عبرت انگيزى است جلوتر آن را مكرر ذكر كرده بود، و آن اخبار نخست راجع به قيامت بود، و بار دوم راجع به داستان امت هاى هالك بود، پس در حقيقت اين آيات در درجه اول انعطافى به اخبار امت هاى هالكه دارد، و در نتيجه خطابى است به قوم ر سول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم )، كه كفار شما بهتر از كفار امت هاى طاغى و جبار گذشته نيستند، و همان طور كه خداى تعالى آنها را به ذلت بارترين وجه هلاك كرد، اينان را نيز هلاك مى كند، و كفار شما برائتى از آتش دوزخ ندارند، و چنين مدركى برايشان نوشته نشده ، تا با كفار امت هاى گذشته فرق داشته باشند، عده و عده شاءن هم در جلوگيرى از عقاب خدا سودى به حالشان نخواهد داشت . و در درجه دوم به اخبار مربوط به قيامت كه در سابق گذشت انعطاف دارد، مى فرمايد: اگر همچنان مرتكب جرم شوند، و دعوت تو را تكذيب كنند، بلاى قيامتشان عظيم تر و تلخ تر خواهد بود، و در آخر اشاره اى منزلگاه متقين در آن روز نموده ، سوره را ختم مى كند. أَ كُفَّارُكمْ خَيرٌ مِّنْ أُولَئكمْ أَمْ لَكم بَرَاءَةٌ فى الزُّبُرِ
