تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۲
معناى جمله «كل امرى ء بما كسب رهين » و جمع آن با آيه«كل نفس بما كسبت رهينة الا اصحاب اليمين »
«كل امرى ء بما كسب رهين » - اين جمله به طورى كه از سياق بر مى آيد تعليل است براى جمله «و ما التناهم من عملهم من شى ء»، و كلمه «رهن » و «رهين » و «مرهون » به طورى كه راغب گفته هر سه معناى آن چيزى است كه به عنوان و ثيقه و گرو به كسى مى دهى و از او چيزى قرض مى كنى . راغب مى گويد: و چون هر جا اين كلمه به چشم بخورد تصورى از معناى حبس و نگهدارى به ذهن مى رسد، لذا اين كلمه را در حبس هر چيزى نيز استعمال كردند، هر چند كه ربطى به وثيقه نداشته باشد.
و چه بسا همين معناى استعارى در آيه مورد بحث ، منظور باشد، و خود انسان رهنى باشد محفوظ و حبس شده نزد خداى سبحان در مقابل عملى كه از نيك و بد كرده ، تا جزاى آن را كه يا ثواب است و يا عقاب به او بدهد، و اگر از عمل او چيزى كم كرده باشد و تمامى اعمالش را جزا نداده باشد، قهرا خود انسان وثيقه و گرو همه اعمالش نمى شود، بلكه گرو بعضى از اعمالش مى شود، و بعضى ديگر از اعمالش را ديگران ، يعنى همان ذريه اى كه به او ملحق شده تملك كرده است . و اين كه در جاى ديگر فرموده : «كل نفس بما كسبت رهينه الا اصحاب اليمين » به طورى كه از سياق بر مى آيد و به شهادت دو آيه بعدش مى فرمايد: «فى جنات يتسائلون عن المجرمين » مراد اينكه هر كس در گرو عذاب روز قيامت است . بعضى هم گفته اند: مراد از اين كه فرمود هر كس بدانچه كرده رهين است ، اين است كه : در گرو عمل زشت خويش است ، همچنان كه آيه سوره مدثر هم به همين دلالت مى كرد، چون اصحاب يمين را استثناء مى نمود، و آيه مورد بحث ، جمله معترضه اى است از صفات اهل عذاب كه در بين صفات اهل بهشت قرار گرفته . زمخشرى - صاحب تفسير كشاف - آيه مورد بحث را حمل بر نوعى استعاره و مجاز گويى كرده ، و به اين وسيله تنافى بين آيه مورد بحث مى فرمايد: «هر كس در گرو اعمال خويش است ، چه نيك باشد و چه بد». و آيه سوره مدثر كه مى فرمايد: «هر كس در گرو اعمال بد خويش است برداشته و گفته : گويا نفس عبد نزد خدا در گرو اعمال صالحى است كه از او خواسته ، همچنان كه يك انسان ، كارگر خود را گرو مى گيرد تا عملى كه از او خواسته تمام كند، اگر تمام كرد رهايش مى كند، خدا هم تمامى بندگان را چه نيكان و چه بدان را گرو مى گيرد، اگر آنچه از ايشان خواسته بود انجام داده بودند، رهاشان مى كند، وگرنه ، شكنجه اش مى دهد. ولى خواننده محترم توجه دارد صرف اين بيان نمى تواند اتصال جمله ((كل امرى ء بما كسب رهين » را به ما قبلش توجيه كند.
بيان تفضيلى پاره اى از لذات و نعمت هاى اهل بهشت
وَ أَمْدَدْنَهُم بِفَكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِّمَّا يَشتهُونَ اين آيه پاره اى از لذات و نعمت هاى اهل بهشت را كه به طور اجمال در آيه قب لى نام آنها را برد و فرمود: كلوا و اشربوا هنيئا... بطور تفصيل بيان مى كند. و كلمه «امداد» به معناى آوردن چيزى است به طور دائم و پشت سر هم ، كه البته هم در خير استعمال مى شود، مانند آيه مورد بحث مى فرمايد: پشت سر هم و لا ينقطع ميوه و گوشت از هر نوعش كه بخواهند برايشان مى فرستيم ، و هم در شر و عذاب استعمال مى شود، مانند آيه شريفه «و نمد له من العذاب مدا». و معناى آيه اين است كه : ما اهل بهشت را به ميوه و هر گوشتى كه ميل داشته باشند روزى مى دهيم ، يك روزى پشت سر هم و ساعت به ساعت و لا ينقطع . يَتَنَزَعُونَ فِيهَا كَأْساً لا لَغْوٌ فِيهَا وَ لا تَأْثِيمٌ «تنازع در كاس » به معناى به يكديگر تعارف نمودن و اجتماع كردن بر تناول آن است ، و كاءس به معناى قدح است ، كه البته وقتى به قدح كاءس گفته مى شود كه در آن شراب باشد. و مراد از «لغو»، سخن لغوى است كه از شرابخواران دنيا سر مى زند. و «تاثيم » به معناى آن است كه شخصى را گناهكار كنى ، كه اين نيز از آثار شرابهاى دنيا است كه شرابخوار را گناهكار مى كند. و همين كه فرمود: «در آن قدحها لغو و تاثيم نيست »، قرينه است بر اين كه منظور از كاءس كه بر سر آن تنازع مى كنند قدح شراب است ، اما شرابى كه آثار زشت شراب دنيا را ندارد. وَ يَطوف عَلَيهِمْ غِلْمَانٌ لَّهُمْ كَأَنهُمْ لُؤْلُؤٌ مَّكْنُونٌ مراد از «طواف كردن غلمان در پيرامون بهشتيان » آمد و شد آنان براى خدمت است . بعضى از مفسرين گفته اند: اين كه بطور نكره فرمود: «غلمان لهم - غلمانى كه دارند» و نفرمود: «غلمانهم - غلمانشان »، براى اين است كه شنونده توهم نكند مراد از آن غلمان همان خدمتكارانى هستند كه در دنيا داشتند، و بفهماند كه غلمان نيز مانند حور از مخلوقات بهشتيند، كه از شدت زيبايى و صفا و حسن مانند لولواى هستند كه از ترس دستبرد اجانب در گنجينه اش جاى مى دهند.
وَ أَقْبَلَ بَعْضهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ يعنى به يكديگر روى مى آورند و هر يك از ديگرى مى پرسند در دنيا چه حالى داشته و چه عملى او را به سوى بهشت و نعيم الهى كشانيده ؟ معناى اينكه بهشتيان مى گويند: «ما در خانواده مان مشفق بوديم » قَالُوا إِنَّا كنَّا قَبْلُ فى أَهْلِنَا مُشفِقِينَ راغب مى گويد: «اشفاق » به معناى عنايتى آميخته با ترس است ، چون مشفق نسبت به كسى كه به او اشفاق دارد هم محبت دارد و هم مى ترسد مبادا بلايى متوجه او گردد، و اين كلمه در قرآن آمده ، مى فرمايد: «و هم من الساعه مشفقون - ايشان از قيامت بيمنا كند» پس اين كلمه هر وقت با حرف «من » متعدى شود معناى ترس در آن روشنتر از محبت است ، و اگر با حرف «فى » متعدى گردد معناى عنايت و محبت در آن روشنتر از ترس به ذهن مى رسد، همچنان كه در قرآن فرموده : «انا كنا قبل فى اهلنا مشفقين ». پس معناى آيه چنين مى شود كه : ما در دنيا نسبت به خانواده خود اشفاق داشتيم ، هم آنان را دوست مى داشتيم و به سعادت و نجاتشان از مهالك و ضلالت ها عنايت داشتيم ، و هم از اين كه مبادا گرفتار مهالك شوند مى ترسيديم ، و به همين منظور به بهترين وجهى با آنان معاشرت مى كرديم ، و نصيحت و دعوت به سوى حق را از ايشان دريغ نمى داشتيم . فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا وَ وَقَانَا عَذَاب السمُومِ كلمه «من » به طورى كه راغب گفته : به معناى انعام كردن به نعمت پر ارج و گرانمايه است . و اين منت اگر با عمل انجام گيرد از كارهاى نيك است ، و اگر با زبان انجام شود از كارهاى زشت خواهد بود، مگر از خداى تعالى كه منت نهادن قولى او هم نيكو است ، كه در آيه شريفه «يمنون عليك ان اسلموا قل لا تمنوا على اسلامكم بل اللّه يمن عليكم ان هديكم للايمان ان كنتم صادقين » هم از منت نهادن مردم سخن رفته ، و هم از منت نهادن خدا. و منت نهادن خدا بر اهل بهشت اين است كه ايشان را با داخل شدن در بهشت سعادتمند كرد، و با نگهدارى از عذاب «سموم » مشمول رحمت خود قرار داد. و كلمه سموم به طورى كه طبرسى در مجمع البيان گفته معناى حرارتى است كه تا داخل سوراخهاى رگ بدن فرو مى رود، و بدن از آن متالم مى گردد،و ريح سموم را هم از همين جهت سموم گفته اند.
إِنَّا كنَّا مِن قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبرُّ الرَّحِيمُ اين آيه شريفه ، جمله «فمن اللّه علينا» را تعليل مى كند، و در آن اهل بهشت به يكديگر مى گويند: اين كه خداوند بر ما منت نهاد، براى اين بود كه ما در دنيا همواره او را مى خوانديم ، و جمله «انه هو البر الرحيم » هم تعليل را تعليل مى كند كه مى گويند: و اگر همواره او را مى خوانديم بدين جهت بود كه او پروردگارى نيكوكار و مهربان بود. اين آيه با دو آيه قبلش ، اين معنا را مى فهماند كه اهل بهشت در دنيا خداى را به يكتايى مى خواندند، يعنى تنها او را مى پرستيدند و تسليم امر او بودند، و نسبت به خانواده خود دلسوز بودند و آنها را به حق نزديك و از باطل دور مى كردند، و همين علّت شد كه خدا بر آن منت نهد و از عذاب سموم حفظشان كند، و علت كه چنين مى كردند اين بود كه خداى تعالى نيكوكار و مهربان بود و به هر كس كه او را مى خواند احسان و رحم مى كرد. پس آيات سه گانه در معناى آيات شريفه «ان الانسان لفى خسر الا الذين امنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر» است چون آيات نيز اهل بهشت را منحصرا كسانى مى داند كه به خدا ايمان دارند و اعمال نيك مى كنند، و ديگران را به حق و به خويشتن دارى در انجام فرامين حق سفارش مى كنند. و كلمه «بر» - به فتحه باء - يكى از اسماى حسناى خداى تعالى است ، و از بر - به كسره باء - گرفته شده ، كه به معناى احسان است . و بعضى از مفسرين آن را به لطف تفسير كرده اند. بحث روايتى رواياتى در ذيل آيه : «الحقنابهم ذريتهم » درباره ملحق گشتن فرزندان مؤ منين بهايشان در قيامت در كافى به سند خود از ابن بكير از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه در تفسير آيه «و الذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم » فرمود: مربوط به آن فرزندانى است كه در عمل صالح نتوانستند به پايه پدران برسند،
خداى تعالى براى اين كه چشم پدران روشن شود آن فرزندان را به پدران ملحق مى سازد. مؤ لف : اين روايت را صاحب كتاب توحيد هم به سند خود از ابوبكر حضرمى از آن جناب نقل كرده . و در تفسير قمى است كه پدرم از سليمان ديلمى از ابو بصير از امام صادق (عليه السلام ) برايم حديث كرد كه آن جناب فرمود: اطفال شيعيان ما نيز از مؤ منين هستند، فاطمه (عليهاالسلام ) آنان را تربيت مى كند، و اين كه خداى تعالى فرمود: «الحقنا بهم ذريتهم » معنايش اين است كه : روز قيامت آن اطفال را به سوى پدران خود هدايت مى كند. مؤ لف : و در مجمع البيان ذيل اين حديث را - البته بدون ذكر سند - از آن جناب نقل كرده و در كتاب توحيد به سند خود از ابو بصير روايت آورده كه گفت : امام صادق (عليه السلام ) فرمود: وقتى طفلى از اطفال مؤ منين از دنيا مى رود، يك منادى در ملكوت آسمان ها و زمين ندا در مى دهد كه : آگاه باشيد فلانى پسر فلان شخص از دنيا رفت ، آنگاه وارسى مى كنند، اگر قبل از آن طفل پدر و مادرش و يا يكى از آن دو و يا بعضى از خويشاوندان طفل قبلا مرده بودند، طفل را به او مى سپارند تا تغذيه اش كند، وگرنه ، او را به دست فاطمه (سلام اللّه عليها) مى دهند تا او غذايش دهد، تا پدر و مادرش و يا يكى از آن دو و يا يكى ديگر از بستگانش كه از مؤ منين باشد از راه برسد، آن وقت فاطمه (سلام اللّه عليها) طفل را به او مى سپارد. و در فقيه است كه در روايت حسن بن محبوب ، از على ، از حلبى ، از امام صادق (عليه السلام ) آمده كه فرمود: خداى تبارك و تعالى ابراهيم و ساره را به كفالت اطفال مؤ منين مامور كرده تا ايشان را در قصرى از در نگهدارى نموده و از درختى كه در بهشت است و لوله هايى مانند سر پستان گاو دارد غذا دهند، و چون روز قيامت شود لباس نو در تن ايشان كنند، و به بوى خوش معطر ساخته به عنوان هديه نزد پدرانشان بفرستند، پس اين اطفال با پدرانشان در بهشت پادشاهانند، و اين همان معنايى است كه آيه شريفه «والذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم » در صدد بيان آن است .
و در مجمع البيان است كه زاذان از على (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) فرمود: مؤ منين با فرزندانشان در بهشتند، آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود. و در الدر المنثور است كه بزاز و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده اند كه او بدون ذكر واسطه از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روايت كرده كه فرمود: خداى تعالى ذريه مؤ من را آن قدر بالا مى برد تا به درجه پدرش برسد، هر چند كه در عمل به پايه پدر نباشد، آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود: «و الذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم و ما التناهم من عملهم من شى ء»، آنگاه فرمود: يعنى و هر چه به فرزندان بدهيم از سهم پدران كم نمى كنيم . و نيز در آن كتاب است كه طبرانى و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) فرمود: وقتى آدمى داخل بهشت مى شود از پدر و مادر خود سراغ مى گيرد، و از ذريه و فرزندان خود پرسش مى كند. به او مى گويند: آنها به درجه تو نرسيدند، و عمل تو را نداشتند. مى گويد: پروردگارا من اگر عمل كردم به نيت خودم و آنان عمل كردم ، آن وقت دستور مى رسد: ايشان را هم به وى ملحق كنند، آن وقت ابن عباس اين آيه را تلاوت كرد: «والذين امنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان ...». مؤ لف : اين آيه پدرانى را كه در حديث نامشان برده شده شامل نمى شود، چون تنها مى فرمايد: ذريه مؤ منين را به ايشان ملحق مى كنيم ، و براى شامل شدن پدران مناسب تر آن بود كه ابن عباس دعاى ملائكه را بخواند كه گفتند: «ربنا و ادخلهم جنات عدن التى وعدتهم و من صلح من ابائهم و ازواجهم و ذرياتهم ». و در تفسير قمى در ذيل جمله «لا لغو فيها و لا تاثيم »، مى گويد: امام (عليه السلام ) فرمود: در بهشت غناء و فحش نيست ، مؤ من شراب مى نوشد ولى گناه نمى كند. و در ذيل جمله «و اقبل بعضهم على بعض يتسائلون » فرمود: يعنى در بهشت اين سوال را مى كنند.
آيات ۲۹ - ۴۴، سوره طور
فَذَكرْ فَمَا أَنت بِنِعْمَتِ رَبِّك بِكاهِنٍ وَ لا مجْنُونٍ(۲۹) أَمْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَّترَبَّص بِهِ رَيْب الْمَنُونِ(۳۰) قُلْ تَرَبَّصوا فَإِنى مَعَكُم مِّنَ الْمُترَبِّصِينَ(۳۱) أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلَمُهُم بهَذَا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ(۳۲) أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لا يُؤْمِنُونَ(۳۳) فَلْيَأْتُوا بحَدِيثٍ مِّثْلِهِ إِن كانُوا صدِقِينَ(۳۴) أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيرِ شىْءٍ أَمْ هُمُ الْخَلِقُونَ(۳۵) أَمْ خَلَقُوا السمَوَتِ وَ الاَرْض بَل لا يُوقِنُونَ(۳۶) أَمْ عِندَهُمْ خَزَائنُ رَبِّك أَمْ هُمُ الْمُصيْطِرُونَ(۳۷) أَمْ لهَُمْ سلَّمٌ يَستَمِعُونَ فِيهِ فَلْيَأْتِ مُستَمِعُهُم بِسلْطنٍ مُّبِينٍ(۳۸) أَمْ لَهُ الْبَنَت وَ لَكُمُ الْبَنُونَ(۳۹) أَمْ تَسئَلُهُمْ أَجْراً فَهُم مِّن مَّغْرَمٍ مُّثْقَلُونَ(۴۰) أَمْ عِندَهُمُ الْغَيْب فَهُمْ يَكْتُبُونَ(۴۱) أَمْ يُرِيدُونَ كَيْداً فَالَّذِينَ كَفَرُوا هُمُ الْمَكِيدُونَ(۴۲) أَمْ لهَُمْ إِلَهٌ غَيرُ اللَّهِ سبْحَنَ اللَّهِ عَمَّا يُشرِكُونَ(۴۳) وَ إِن يَرَوْا كِسفاً مِّنَ السمَاءِ ساقِطاً يَقُولُوا سحَابٌ مَّرْكُومٌ(۴۴)
ترجمه آيات پس (حال كه جهنمى و بهشتى چنين در پى دارند) تو به دعوت خود ادامه بده ، چون تو هر تذكرى مى دهى به حق است ، و آنطور كه تكذيب گران به تو نسبت مى دهند و كاهن و مجنونت مى خوانند نيستى (۲۹). و يا مى گويند شاعرى است كه اميدواريم و منتظريم مرگش برسد بگو:(۳۰) منتظر باشيد،كه من هم با شما از منتظران م (۳۱). (با اين تهمت ها كه نمى توانند حق را باطل سازند، پس مدركشان چيست ) آيا عقلشان اينطور حكم مى كند؟ (كه عقل هم هرگز حق را با اباطيل باطل نمى كند) يا اينها مردمى سركش و ياغى هستند (۳۲). و يا مى گويند: اين قرآن را به دروغ به خدايش نسبت مى دهد (همه اينها بهانه است ، علت صلى اين است كه ) اينان ايمان ندارند (۳۳). خوب ، اگر به اين قرآن ايمان نمى آورند در صورتى كه درست مى گويند خودشان سخ نى نظير آن را بياورند (۳۴). (نه ، اينطور سوال مى كنيم كه ) آيا اين تكذيب گر ان از چيز ديگرى خلق شده اند غير آن چيزى كه ساير افراد بشر از آن پديد آمده اند؟ و يا آنكه خودشان خالقند؟ (۳۵). (باز هم طور ديگر سوال مى كنيم ) آيا بر فرض كه خود خالق خويشند، آيا آسمان ها و زمين را هم ايشان آفريده اند؟ نه ، منشاء تكذيبشان اينها نيست ، بلكه منشاء اين است كه داراى يقين نمى شوند (۳۶). (اين بار اينطور مى پرسيم كه ) آيا خزانه هاى رحمت پروردگارت نزد ايشان است ؟ كه به هر كس خواستند نبوت بدهند و يا نه ، بلكه اصلا غالب بر خدا و خدا مغلوب ايشان است ؟ (۳۷). يا آنها را نردبانى است (به سوى آسمان ) كه بدان مى شنوند؟ (اگر چنين است ) پس شنونده ايشان دليلى روشن بياورد (۳۸). و يا نه ، بلكه از شدت بى عقلى پسران را از خود و دختران را از آن خدا مى دانند؟ (۳۹). و يا نه ، بلكه تو از ايشان مزدى خواسته اى ، و سنگينى پرداخت آن وادار تكذيبشان كرده ؟ (۴۰). و يا نه ، بلكه لوح محفوظ نزد ايشان است و از روى آن مى نويسند؟ (۴۱). و يا نه ، بلكه نقشه اى دارند؟ اگر اين است كفار بدانند كه نقشه هايشان عليه خودشان نتيجه خواهد داد (۴۲). و يا نه ، بلكه معبودى بغير خدا دارند خدا منزه از شركى است كه مى ورزند (۴۳). خوى تكذيبشان آن قدر قوى است كه حتى اگر قطعه اى از آسمان كه نشانه عذاب است ببينند مى گويند: چيزى نيست ، ابرى متراكم است (۴۴).
نفى عذرها ودستاويزهاى تكذيب كنندگان
بيان آيات بعد از آنكه از عذاب روز قيامت خبر داد كه به زودى تكذيب كنندگان آيات خداى را خواهد گرفت ،
در حالى كه مردم متقى در بهشتها با چشمى روشن و دلى خرسند قرار دارند، اينك در اين آيات به رسول گراميش دستور مى دهد دعوت خود را همچنان ادامه دهد و تذكر خود را متوقف نسازد، و اشاره مى كند به اين آن جناب صلاحيت اقامه دعوت حقه را دارد، و اين تكذيب كنندگان در تكذيب او و رد دعوتش هيچ عذرى ندارند. و آنچه را كه عذر براى آنان تصور مى شود همه را نفى كرده . و آن عذرها، شانزده عذر است كه بعضى از آنها مربوط به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) است ، كه اگر موجه باشد معنايش اين است كه : آن جناب صلاحيت براى پيروى ندارد، عذرهايى است كه از قبول سخن او جلوگيرى مى كند، مانند اين كه آن جناب كاهن ، يا جن زده يا شاعر و يا دروغ پرداز بر خدا باشد، و يا خواسته باشد با دعوتش مردم را سرگرم كند. و قسمتى ديگر از آنها مربوط به خود تكذيب كنندگان است ، مثل اين كه ايشان بدون خالق به وجود آمده باشند، و يا خود، خالق خويشتن باشند، و يا عقلشان حكم كند به اين كه بايد دعوت آن جناب را تكذيب كنند، و از اين قبيل عذرهايى ديگر، و آيات مورد بحث علاوه بر رد اين اعذار، كفار را بر تكذيبشان شديدا توبيخ مى كند. فَذَكرْ فَمَا أَنت بِنِعْمَتِ رَبِّك بِكاهِنٍ وَ لا مجْنُونٍ اين آيه نتيجه اى است كه از اخبار موكد به وقوع عذاب الهى در روز قيامت ، و از اين كه فرموده بود متقين از آن عذاب محفوظ و در جنات نعيم كاميابند، گرفته مى شود. پس اين آيه شريفه در معناى اين است كه گفته شود: حال كه آن اخبار حق است ، پس تو به كار تذكر دادن خود بپرداز و بدان كه تو به حق تذكر مى دهى و انذار مى كنى ، و آنطور كه به تو نسبت مى دهند كاهن و مجنون نيستى . و اين كه كاهن نبودنش را مقيد كرد به قيد «بنعمه ربك »، خواست تا بر خصوص آن جناب منت گذارد. و خلاصه ، خواست بفرمايد كاهن نبودن و مجنون نبودن ، اختصاص به تو ندارد، بيشتر مردم همينطورند، ولى در تو نعمت خاصى است كه نمى گذارد در معرض چنين صفاتى قرار بگيرى . و كوتاه سخن اين كه : كهانت و ديوانگى و امثال آن از تو محال است ، بخلاف ساير مردم كه در معرض آن هستند. أَمْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَّترَبَّص بِهِ رَيْب الْمَنُونِ كلمه «ام منقطعه » و به معناى «بلكه » است ، نه متصله و به معناى «و يا». و كلمه «تربص » به معناى انتظار است . در مجمع البيان مى گويد: تربص به معناى انتظار مخصوص است ، و آنكه فلان چيزى كه مورد تربص ما است دچار انقلاب و دگرگونى شده ،
حالش به حالى مخالف ، برگردد، و كلمه «منون » و نيز كلمه «منيه »، هر دو به معناى مرگ است ، و كلمه «ريب » به معناى قلق و اضطراب است ، و در نتيجه ريب المنون به معناى اضطراب مرگ است . و حاصل معنا اين است كه : بلكه مى گويند او يعنى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) شاعر است و ما منتظر مرگ او هستيم ، تا بعد از مردنش يادش از دلها برود و اسم و رسمش فراموش شود، و ما از دست او راحت شويم . قُلْ تَرَبَّصوا فَإِنى مَعَكُم مِّنَ الْمُترَبِّصِينَ در اين آيه ، رسول گرامى خود را دستور مى دهد كه به ايشان بگو: همان طور كه خود براى خود پسنديده ايد، منتظر باشيد. و اين امرى است تهديدى و مى رساند كه در اين ميان آينده اى هست كه جا دارد منتظر وقوعش باشند. و من نيز مثل شما منتظر آن هستم ،اما آنكه مى آيد، عليه شما و به نفع من است ، و آن عبارت است از هلاكت شما و وقوع عذاب بر شما. أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلَمُهُم بهَذَا كلمه «احلام » جمع «حلم » است كه به معناى عقل است ، و كلمه «اءم » در اينجا منقطعه است ، و استفهامى در تقدير است ، و اشاره «هذا» به سخنانى است كه به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) مى گفتند و منتظرش بودند. و معنايش اين است كه : بلكه آيا عقول خود آنان به ايشان دستور مى دهد چنين چيزى را بگويند و منتظر مرگ خود باشند؟ كدام عقلى حق را رد مى كند و به اينگونه اباطيل اجازه مى دهد آن را دفع كند؟! أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ يعنى ، نه ، عقل ايشان چنين دستورى نمى دهد، بلكه داعى آنان درسخنان اين است كه ايشان مردمى طاغى هستند. أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لا يُؤْمِنُونَ در مجمع البيان مى گويد: كلمه «تقول » به معناى اين است كه آدمى بخواهد چيزى را به زحمت بگويد، و تنها در مورد دروغگويى استعمال مى شود، چون دروغگو مى خواهد به زحمت ، باطل را به صورت حق جلوه دهد، و به اين منظور خود را به زحمت مى اندازد. و معناى آيه اين است كه بلكه مى گويند: قرآن ،ساخته و پرداخته خود او است ، كه به دروغ به خدا نسبت مى دهد،
و به او افتراء مى بندد، نه ، بلكه از آنجا كه ايمان ندارند قرآن را با چنين سخنانى منسوب مى دارند. فَلْيَأْتُوا بحَدِيثٍ مِّثْلِهِ إِن كانُوا صدِقِينَ اين جمله ، پاسخ از سخن ايشان است كه مى گفتند: «تقوله »، مى فرمايد: اگر اين قرآن ، كلام رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) بود، بايد كلامى بشرى و نظير ساير كلامها مى بود، و ساير كلامها مثل آن بودند، در نتيجه بايد ساير مردم هم بتوانند سخنى مثل آن بياورند، و ما در سابق - در تفسير آيه ۲۳ سوره بقره - بحثى پيرامون اعجاز قرآن گذرانديم ، و در آنجا مفصل صحبت كرديم . ممكن هم هست آيه شريفه را رد همه مطالب گذشته كفار بگيريم مى گفتند رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) مجنون يا شاعر است ، يا مى گفتند: اين سخنان را خود او درست كرده و به خدا نسبت مى دهد، و آن وقت بگوييم آيه شريفه در رد اين سخنان مى گويد، عجز بشر از آوردن مثل آن اجازه نمى دهد كه قرآن كلام غير خدا باشد. ولى ظهور آيه در آنچه به نظر ما رسيد بيشتر است . أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيرِ شىْءٍ أَمْ هُمُ الْخَلِقُونَ اين كه در اين آيه كلمه «شى ء» بدون الف و لام و به اصطلاح ، نكره آمده ، به تقدير صفتى است كه مناسب با مقام باشد، مثلا بگوييم تقدير كلام اينطور است : «و يا ايشان از غير آن چيزى كه ديگران از آن خلق شده اند، خلق شده اند». و معناى آيه چنين است : بلكه مى پرسيم : آيا اين تكذيب كنندگان از غير آن چيزى كه ساير افراد بشر از آن آفريده شده اند، خلق شده اند؟ و در نتيجه ساير افراد بشر صلاحيت دارند كه خدا رسولانى به سويشان بفرستد و آن رسولان به سوى حق دعوتشان بكنند و ايشان با عبوديت خدا به كمال مطلوب خود برسند، و اما اين تكذيب كنندگان به خاطر اين كه خلقتشان از چيزى ديگر است اصلا تكليفى ندارند، و امر و نهيى متوجهشان نمى شود و ثواب و عقابى در كارشان نيست ؟ چند وجه در معناى آيه : «ام خلقوا من غير شى ء...» مفسرين در معناى آيه ، اقوالى ديگر دارند، كه ذيلا از نظر خواننده مى گذرد: ۱ - آيا اين مكذبين ، بدون خالقى خلق شده اند و بدون مقدرى اين چنين تقديرى بديع و محير العقول به خود گرفته اند تا احتياجى به خالق و مدبرى كه امورشان را تدبير كند نداشته باشند؟.
۲ - آيا اين تكذيب كنندگان ، بدون مبداء حياتى و مثل جمادات خلق شده اند تا امر و نهى و تكليفى متوجهشان نباشد؟. ۳ - آيا اينان بدون علّت و پديد آورنده اى ، و بدون غرض و هدفى ، و بدون ثواب و عقابى خلق شده اند كه به سخنان قرآن گوش نمى دهند؟. ۴ - آيا اينان به باطل خلق شده اند تا حساب و كتاب و امر و نهيى در كارشان نباشد؟. اين وجوهى بود كه در معناى آيه ذكر كرده اند، ولى وجهى كه ما آورديم هم به لفظ آيه نزديكتر است ، و هم عمومى تر است ، چون تكذيب كنندگان ، نسبت به عموم بشر بافته اى جدا تافته ، فرض مى شوند. «ام هم الخالقون » - و يا اين كه خودشان خود را آفريده اند؟ و در نتيجه مخلوق خداى سبحان نيستند تا خدا به تربيت آنان پرداخته با اوامر و نواهى خود، امورشان را تدبير كند؟ أَمْ خَلَقُوا السمَوَتِ وَ الاَرْض بَل لا يُوقِنُونَ يعنى نه ، بلكه اينطور مى پرسيم كه : مگر اين آقايان همه عالم را آفريده اند؟ و در نتيجه خودشان ارباب و آلهه عالم هستند، و در نتيجه شاءنشان اجل از اين شده كه كس ديگرى را بندگى كنند و زير بار تكاليف عبوديت بروند، نه ، هيچ يك از اينها نيست ، بلكه تنها مرضشان اين است كه مردمى بى يقين هستند. أَمْ عِندَهُمْ خَزَائنُ رَبِّك أَمْ هُمُ الْمُصيْطِرُونَ يعنى نه ، باز هم طور ديگر مى پرسيم ، و آن اين است كه مى گوييم : نكند خزانه هاى پروردگار تو نزد ايشان است كه هر كسى را كه ايشان پيغمبر كنند پيغمبر است ، و چون تو را پيغمبر نمى دانند تو پيغمبر نيستى ؟! «ام هم المصيطرون » - اصل كلمه «مصيطرون » از سيطره - با سين - است ، چيزى كه هست گاهى سين آن را به صاد قلب مى كنند و«سيطره » به معناى غلبه و قهر است ، و معناى جمله اين است كه : نه ، اين بار مى گوييم نكند اين تكذيب كنندگان بر خدا هم غالبند، و آن چنان بر او سيطره دارند كه اگر او نبوت و رسالت به تو روزى كرده مى توانند آن را از تو سلب كنند؟
أَمْ لهَُمْ سلَّمٌ يَستَمِعُونَ فِيهِ فَلْيَأْتِ مُستَمِعُهُم بِسلْطنٍ مُّبِينٍ كلمه «سلم » به معناى نردبان چند پله است كه به وسيله آن به بام و يا هر نقطه اى بلند، بالا مى روند. و كلمه «استماع » در اينجا متضمن معناى صعود هم هست ، و كلمه «سلطان » به معناى حجت و برهان است . و معناى آيه اين است كه : نه ، بلكه مى گوييم نكند اينان نزد خود نردبانى دارند كه با آن به آسمان صعود مى كنند، و با صعود خود، وحى آسمان را مى شنوند، آنچه به خودشان وحى مى شود مى گيرند و آنچه به تو و ديگران وحى شده رد مى كنند و نمى پذيرند، پس اگر چنين نردبانى دارند، بگو آن شخصى كه با آن نردبان بالا آمده و مدعى شنيدن وحى است ، دليل خود را بياورد. أَمْ لَهُ الْبَنَت وَ لَكُمُ الْبَنُونَ بعضى گفته اند: منظور از اين جمله اثبات بى عقلى ايشان است كه همان چيزى را كه از خدا نفى مى كردند به او نسبت مى دهند. أَمْ تَسئَلُهُمْ أَجْراً فَهُم مِّن مَّغْرَمٍ مُّثْقَلُونَ راغب مى گويد : كلمه «غرم » - به ضمه غين و سكون راء - ضرر و خسارتى است كه انسان بدون اين كه جنايت و يا خيانتى مرتكب شده باشد، از مال خود بپردازد (در نتيجه كلمه مغرم به معناى چنين كسى خواهد بود). و كلمه «اثقال » - به كسر همزه - مصدر باب افعال است كه اسم مفعول آن «مثقل » و جمع اين كلمه «مثقلون » مى آيد و اثقال به معناى تحميل ثقل ، و كنايه است از مشقت . و معناى آيه اين است كه : نه ، بلكه مى پرسيم نكند تو از ايشان دستمزدى در مقابل تبليغ رسالتت مطالبه كرده اى ، و ايشان براى تحمل اين خسارتى بدون جرم بايد بپردازند به زحمت افتاده اند؟
